Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті м. О.ӘУезов атындағЫ Әдебиет жәНЕ
жүктеу/скачать 1,65 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ЕСКІ ҚЫПШАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ҒАШЫҚТЫҚ САРЫНДАР
| Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1. Дербісәлиев Ә. Ислам және заман. Алматы: 2003. –560б. 2. Қыраубаева А. Ғасырлар мұрасы. Алматы: Мектеп, 1988. –163б. 3. Әуезов М. Шығармалары. 16 том. Алматы: Жазушы, 1985. –400б. 4. Бомбачи А. Тюркские литературы. Введение в историю и стиль // Зарубежная тюркология. вып.І. Москва: Наука, 1986. – 382с. ЕСКІ ҚЫПШАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ҒАШЫҚТЫҚ САРЫНДАР (Алтынорда кезеңіндегі әдеби мұралар) Көне қыпшақ әдебиетінің типологиясы жөнінде сөз болғанда, ең алдымен, «Қисса-и Йусуф», «Хұсрау-Шырын», «Мұхаббат-наме», «Гүлістан би-т түрки», «Қисса-и әнбийа» (Рабғузи қиссалары) т.б. жазба әдеби мұралар ойға оралады. Аталған шығармалар – орта ғасыр әдебиетінде басты әдеби тәсіл ретінде саналатын нәзира жемістері. Нәзирашылдық тәсілде туған шығармалардың табиғаты фольклорға ұқсас – бірнеше нұсқалы болып келеді. Негізгі айырмашылығы алдыңғыларының жеке авторлары болуында. Расында, осы тектес әдеби мұралардың мазмұнында типологиялық ұқсастық мол ұшырайды. Бұрынғы өткен тақырыптарды қайта жаңғырту, тұрақты сюжет, мотивтерді пайдалану арқылы мұндай шығармалар ескі классикалық әдебиетпен қатар фольклорлық үлгілерге де жақындай түскен. Мысалы, орта ғасырлық түркілік дастандар көп жағдайда ілкідегі парсы тілінде туған әдеби жәдігерлерді нәзиралағанымен, бұларда көне түркілік эпос сарындары кең қолданыс тапқанын көреміз. Бұған түркі нәзирашылдығының бастауында тұрған оғыз-қыпшақ шайыры Құл Ғалидің 1233 жылы жазылған «Қисса-и Йусуф» дастаны дәлел. Кейінгі татар халқында «Йосиф китабы», қазақ арасында «Жүсіп-Зылиха» деген атаумен тараған бұл шығармада діни сарындардың молдығымен бірге түркі фольлоры мен жазба парсы әдебиеті әсерінің күштілігін аңғару қиын емес. Жалпы, шығыстанушылар Құл Ғали дастанының түп негізін парсы классигі Әбілқасым Фирдаусидің «Йусуф – Зулейха» атты шығармасынан алғандығын жазды. Ал М.Т.Хоутсма онда Табаридің «Тәфсирі» мен парсы тіліндегі «Қисас-ул әнбийаның» сюжеттік іздері байқалатынын айтқан. Десе де, татар зерттеушісі Н.Хисамов Құл Ғали шығармасына ХІ ғасырда өмір сүрген гераттық шейх Абдуллаһ Ансаридің «Анис әл-муридин уа шамс әл-маджалис» атты прозалық туындысы да үлгі болуы мүмкіндігін алға тартады. Құл Ғали туындысындағы Жүсіп пайғамбар бейнесі ислам дәстүрі мен Інжіл, Құран хикаяларына негізделіп сомдалғанымен мұнда бас кейіпкердің түркі эпосына бейім қаһарман екендігі бірден көзге шалынады. Әрине, Жүсіптің пайғамбарлық белгілері, Алладан аян берілуі, жүзінің асқан сұлулығы мен ақылдылығы, турашылдығы мен сабырлығы – оның туа бітті қасиеттері. Оны түркі эпосымен туыстыратын басты белгісі – батырлық. Рас, Жүсіп Табари «Тәфсірінде» де, Фирдоуси дастанында да ерекше ерлік көрсетеді. Ал «Қисса-и-Жүсіпте» бас кейіпкердің тылсым күшке ие екендігін көреміз. Мысалы, Жүсіпті қолға түсіру үшін керуенді қуған Құдыс бегі бас қаһарманның бір қарағанынан-ақ он екі мың әскерімен бірге үш күндік ұйқыға кетеді. Дүрбектің «Жүсіп-Зылиха» дастанында ол ешкім көтере алмаған ауыр тасты аяғының ұшымен түртіп, көкке ұшырып жібереді. Осыдан қыпшақ версияларының түркі фольклорына көбірек ден қойғандығы айқын сезіледі. Дастандағы Жақып пайғамбар образында да көне түркі эпосының әсері мол. Жақыптың дана, абыз ақсақал ретінде көрінуі, балаларына ақыл-өсиет айтуы, қиын сәттердегі ұстамды мінезі, т.б. қасиеттерінен осыны байқаймыз. Сонымен бірге Жақып пайғамбардың дүниеден өтер сәтін баяндайтын көріністе Қорқыт ата туралы аңыздарға ұқсас эпизодтар орын алған. «Қисса-и Жүсіпте» Жақып туған жеріне қайтып оралғанда қабір қазушы періштелерге ұшырасады және көрдің ішін қараймын деп кіреді де сол жерде жан тапсырады. Осы көрініске назар аударған татар ғалымы Н. Хисамов: «Бұ – дәдә Коркытның үлемнен качып йөргенде дөньяның дүрт тарафында да үзенә кабер казучыларга юлыгуы хакындағы легендаларны хәтерләтә»- деген пайымдау жасайды225. Зерттеуші дастандағы түркі этнографиясына тән шағын көріністерге де көңіл аударады. Мысалы, Зылиханың Жүсіптің шашын тұлымдап өруі Құл Ғалиға дейінгі осы аттас дастандарда кездеспейді. «Өйткені, нәсілдік белгісін танытарлық, ерлердің тұлым қою дәстүрі түркілерге хас көрініс»226. Жүсіп туралы қыпшақ авторының дастанында оғыз эпосымен стильдік, сюжеттік жақындықтың барын қазақ зерттеушісі де байқаған. Көне дәуірлердегі түркі әдеби мұраларын арнайы қарастырған ф.ғ.д. А.Қыраубаева мына сюжетке назар аударады: «Жақыпқа балалары Жүсіпті қасқыр жеп қойды деп көйлегін қанға бояп әкелгенде, сол қасқырды куәлікке шақырады. Ол өзі жоғалған бөлтірігін іздеп шықан болады. Бұл тұста ежелгі мифтер үрдісі бойынша алынған, бөрі – бір тайпа ел бейнесі болуы мүмкін (бөрі тотемі). Көйлекті қанға бояп көрсету желісі «Қорқыт ата кітабында» да бар»227. Оғыз дастанында Банушешектің (Бамсы Байрақтың қалыңдығы) ағасы Қаршар Бамсының көйлегін қанға бояп, Баяндыр ханға әкелді: – Ей, бұл не көйлек? – деді. – Сұлтаным, бұл Бәйректің көйлегі, оны Қара Дербендте өлтірген, - деді. Көйлекті көрген бектер бұған нанып, өкіре жыласып, айғай-шу, азан-қазан болды228. Сондай-ақ, бас кейіпкердің ата-анаға, бауырларына мейірімі мен кешірімділігі, дастандағы зынданға түсу, түс жору, айтыс элементтері, көрдегі анасымен тілдесуі, әкесін сағынып зарлануы, өзін танытпай бауырларымен астарлап сөйлеуі, әкесін он екі бұтақты бәйтерекке теңеуі секілді эпизодтар да Құл Ғали шығармасының оғыз эпосымен, әсіресе, «Қорқыт ата кітабы», «Алпамыс», жырларымен сарындас екендігінінің айғағы. Жүсіп жайындағы дастанда моногама мотиві те орын алған. Бұл да түркі эпостарында, оның ішінде «Қобыланды», «Алпамыс», «Ер Тарғын», «Қамбар батыр» жырында көрініс тапқандығы мәлім. Оғыздық элементтері басым «Алпамыс» жырында батырдың жеті жыл зынданда жатуы мен Жүсіптің Мысыр тұтқынында болуы оқиғаларында типологиялық параллельдер аз емес. Түркілік сарын – Құл Ғали шығармасын өзіне дейінгі Жүсіп һәм Зылиха жайындағы жазба әдеби мұралардан ерекшелейтін басты қасиеті. Әйтсе де дастанда ортағасырлық Ислам өркениетіне тән қайырымдылық, турашылық яки әділдік, сабырлылық, Аллаға деген шынайы құлшылық сарындары негізгі сипаттарға ие. Олай болуы заңды да. Себебі, Жүсіп пайғамбар мен оның ғашығы Зылиха туралы көне заман туындылары өздерінің түпкі сюжеттік төркінін ежелгі киелі діни кітаптардан – Таурат, Інжіл және қасиетті Құраннан алғаны әлемге аян. Ортағасырлық түркі-қыпшақ әдеби мұраларының типологиялық ұқсастықтары олардың тақырыптық, сюжеттік, идеялық, жанрлық және стильдік қырларынан кеңінен көрініс тапқан. Ондай ұқсастықтардың себебі сол дәуірдегі араб, парсы, түркі әдебиетінде орын алған ортақ ислами әдеп пен әдет-ғұрыптармен байланыстан туындайды. Оның үстіне үстем мәдениеттің заманауи үлгілеріне бойсұнған түркі жазбагерлері көбінесе, Шығыс классиктерінің жұртқа мәлім туындыларын нәзиралауға зор еңбек сіңірді. Араб, парсы шайырларының дағдылы қалам стилі түркілік дастандардың құрылымдық (композициялық. – С.Қ.), өлшемдік, ырғақтық жақтарына да айтарлықтай әсер етті. Ендігі жерде қандай шығарма болсын, оның алғашқы жолы не тармағы «Би-с-миллаһи-р-рахман-р-рахим» сөздерінен басталатын болды. Бұл дәстүр қазақ әдебиеті тарихының кейінгі кезеңдеріне дейін сақталып келді. Сол сияқты Алланы, бұрында өткен пайғамбарларды мадақтап, «хамд уә сәна» айту, Құдайға мінәжат ету, сахабалардың, содан соң әулие-әнбиелердің есімдерін еске алу, т.с.с. дәстүрлі ұстаным қалыптасты. Осындай құбылысты Х-ХІХ ғасырларда жазылған күллі мұсылмандық Шығыс әдебиетінен ұшыратуға болар еді. Түркі-қыпшақ дастандарының мазмұнында Ислам дүниесі ғана емес, одан бұрынғы замандарда өткен Адам Ата, Хауа Ана, Лұқман, Перғауын, Лұт, Қарун, Атымтай, Мұса, Айуб, Шиш, Жүсіп, Жүніс, Ибрагим, Қызыр-Ілияс, т.б. аңыздық кейіпкерлер мен пайғамбарлардың есімдері жиі аталатыны әдеттегі жайт. Көп ретте Иран, Тұран елдерінде мәшһүр ертеде өткен Шәмшид, Афрасиаб, Аспандияр, Рүстем, Баһрам, Қорқыт, Наушаруан сынды дана патша, батыр, көсемдердің аттары құрметпен еске алынып отырады. Автор олардың есімдерін атай отырып, фәни дүниенің өзгермелі екендігін, өмірдің жалғандығын тағы бір еске салады және атақты, ақылды, жүректі жандардың ғұмырынан өнеге алуға үндейді. Енді бір шығармаларда Шығыстың ғашықтық қиссаларының басты қаһармандарына құрметпен орын берілгенін көреміз. Түркі дастандарының авторлары өздерінің туындысын сол елдің билеушісіне – патша, хан сұлтан немесе бектерге арнауы да қалыпты дәстүр. Мысалы, Фирдоуси «Шахнамасын» Хорезм әміршісі және Иранды билеген Махмұд сұлтан Ғазнауиге арнап жазса, Сәйф Сарайи «Түркіше Гүлстанды» Әмір Тайқасбекке сыйға тартады. Қыпшақтардың тағы бір мықты шайыры Құтыб болса, «Хұсрау-Шырын» дастанын Алтын Орда ханы Тыныбек пен оның жұбайы Мәлике-Хатунға арнағанын жазады. Ал ХІV ғасыр басындағы Насируддин ибн Бурханиддин Рабғузи өзінің «Қиссас-ул-әнбийа» атты прозалық кітабын оғыз бегі Тоқбұға бекке мадақ айтумен бастайды. Аллаға, пайғамбар мен сахабаларға, одан соң патшаларға мадақ арнау – парсы, түркі әдебиетіндегі ортақ типологиялық құбылыс. Орта ғасырлардағы түркі-қыпшақ әдебиетінде ғашықтық тақырыбы маңызды орын алады. Әлбетте, бұған Шығыс классикалық әдебиетінде ғашықтық қисса, дастандардың кеңінен насихатталуы себеп болуы мүмкін. Азияның көптеген өңірлеріне ерте замандардан-ақ таныс болған «Панчатантра», «Шукасаптати» немесе олардың парсы тіліндегі аударма нұсқалары болып табылатын «Тотынама», «Кәлила мен Димна», араб тілінде туған «Мың бір түн» дастандарында адам тіршілігінің тынысын, тұрмыстық, қоғамдық, психологиялық қыр-сырын бейнелейтін сан-алуан образдар көрініс тапты. Орта ғасырлық араб, парсы, түркі әдебиетінің қайта өрлеу дәуірінде ғашықтық сюжеттер көбірек жырланды және олардың басты мотивтері ежелгі үнді, грек, парсы, араб, еврей, т.б. елдердің әдебиетінде белең алған бірқатар көне сарындардан тамыр тартқаны рас. Алтын Орда кезеңіндегі түркі-қыпшақ әдебиетінде, әсіресе, поэзиялық шығармаларда түсінде ғашық болу немесе суретін көріп ғашық болу сарыны көп ұшырасады. Аталған сарын Фирдоуси поэмаларына да сюжеттік арқау болғаны мәлім. Кейін Сағдидің, Жәмидің, Низамидің, Науаи, Физули, Дүрбек, Құтыб, Сараи, Атайи, Хорезми, т.б. Иран мен Тұран шайырларының махаббат туралы туындыларына, көптеген халықтық шығармалардың мазмұнына өзекті мотив ретінде енді. Ғылыми тұрғыдан алғанда түсінде көру, суретіне ғашық болуы сарындарының генезисі тым әргі дәуірлерден бастау алады. Әдебиет пен фольклорлық шығармалардың, әсіресе, дастан жанрының дамуына ерекше ықпал еткен бұл екі мотивтің қайсысы қашан, қай елде, қайсысы бұрын пайда болғандығын дөп басу айту қиын. Суретке қарап немесе түсте көріп ғашық болу сарыны әлемнің бірнеше түкпірінде пайда болған ежелгі наным-сенімдермен, ғылым тілімен айтқанда мифтік аңыздармен байланысты шыққаны анық. Солардың ең көне түрі ежелгі Грекияда туған Нарцисс туралы миф. Аңыз бойынша гүл бейнесіндегі Нарцисс өте сұлу болады және ешкімді менсінбейтін тәкаббар жан иесі. Оған ормандағы Эхо (жаңғырық) бикеш ессіз ғашық болады. Әрине, Нарцисс оған бұрылып та қарамайды. Эхо болса, махаббат қайғысынан құса болып, Нарциссті сүйетінін айтып, қақсаудан жалықпайды. Оның даусы тау-тасты, орманды жаңғырықтырып, естігеннің сай-сүйегін сырқыратады. Осы жағдайды махаббат құдайы Афродита біліп, Нарциссті қарғысқа ұшыратады. Бұдан соң бір күні Нарцисс ешкім дәмін татпаған, жан аяғы баспаған бұлақтың үстіне тап келіп, су түбінен өзінің сұлу бейнесін көреді де, өз суретіне өзі ғашық болады. Бірақ судағы сұлу оған жауап бермейді. Ол махаббат дертіне шалдығады. Бірде Нарцисстің көз жасы бұлақ үстіне тамып кеткенде, су беті толқынданып, сұлудың бейнесі жоғалып кетеді. Нарцисс одан бетер қайғыланып, ғашығына зарланып, қасірет шегумен, ғашығын аңсаумен дүниеден баз кешеді. Нарцисстің қаза тапқан жеріне аппақ хош иісті гүл – өлім гүлі өсіп шығады және оның аты нарцисс аталып кетеді.229 Нарцисс гүліне қатысты мифтік аңыз осылай туып, кейін Еуропа елдеріне кең тарап кетеді. Біздің ойымызша, бұл аңыз ежелгі Грекиямен мәдени-саяси қатынастар кең қанат жайған ертедегі Иран, Арабия елдеріне де тарауы әбден мүмкін. Әсіресе, орта ғасырлық араб, парсы классикалық әдебиетінде осы тектес (суретіне қарау немесе түсінде көру) мотивтер жиі ұшырайды. Нарцисс туралы миф әлем әдебиетінде талай уақыттан бері зерттеліп келеді. Шетел ғалымдарының «нарцисс» сарынын әдеби-эстетикалық, тарихи, философиялық, тіпті, психоаналитикалық жақтарынан қарастырған көптеген еңбектері бар. Соңғы кездері бұл тақырыпқа Ресей ғалымдары да назар аудара бастады. Мысалы, 2011 жылы мәскеулік Н.Л.Лаврова «Историческая поэтика мотива» атты тақырыпта докторлық диссертация қорғады. Өзінің ғылыми нысанға алынған тақырыбы жайында зерттеуші былайша тұжырымдайды: «Трансисторический комплекс Нарцисса выбран как один из наиболее репрезентативных и выразительных в плане бытования и функционирования художественной мотивики. Это один из наиболее частотных и эстетически значимых мифогенных мотивов в мировой литературе. Этот базовый мотив характеризуется емким продуцирующим потенциалом, способностью разрастаться в целое «генеалогическое древо»230. Расында «нарцисс» туралы ежелгі мотив дүниеге кең таралып, ондаған жаңа сюжеттік сарындарға негіз болды, оның инвариантын көптеген көне немесе жаңа шығармалардан кездестіру қиын емес. Қайсыбір ғалымдар «суретін көріп ғашық болу» сарыны көне Қытай жерінде пайда болғандығын және оның түп негіздерін манихей дінінің ғұрыптарымен байланыстырады. Жалпы, сурет салу өнері ежелгі үнді, қытай мемлекеттерінде қарқынды дамығандығы ешбір дау туғызбайды. Бұл елдерде пұтқа табыну, құдай бейнесін мүсіндеу немесе Будданың түрлі образдарын кескіндеу дәстүрі сақталған. Дегенмен, Азия елдерінде қанат жайған сурет өнерінің тарихын ежелгі Вавилонда, б.з. ІІ-ІІІ ғасырларда өмір сүрген делінетін Мани атты кісінің есімімен байланыстыратын зерттеу еңбектері де бар. Мани өз ілімдерін көп жерлерге таратады, өзін соңғы «пайғамбармын» деп жариялайды. Манихей діні VII-VIII ғасырларда біраз өркендеген Ұйғыр қағанатының ресми діні де болды. «Алтын йаруқ», «Хуастанифт» секілді көптеген діни шығармалар сол тұстағы манихейзм қағидасын насихатттау мақсатында жазылуы мүмкін. Манилік ілімді пір тұтқандар Орта ғасырдағы Шын, Машын, Соғды, Ұйғыр елдері арасында көптеп кездескен. Тек Ислам дінінің туып, тез қарқынмен таралуы ғана Мани ілімін уағыздаушылардың жолын кесті. Оның үстіне VIII ғасыр соңына қарай қырғыздардың Ұйғыр қағанатын талқандауымен Орта Азияда манихей дінінің даму үдерісі біржола тоқтады. Дегенмен, ішкі Қытайда, Самарқанд төңірегінде әлі де болса Мани ілімін ұстанатын тайпалар өмір сүріп жатты. Суретшілік, мүсіншілік, ұсталық өнер Фирдоуси, Низами, Навои, Жәми, т.б. парсы-түркі классиктерінің шығармаларында өзекті сипаттарға ие. Олардың дастандарында Мани сурет өнерінің бас ұстазы, пірі ретінде суреттелсе, Фархад ұстаның образы басты қаһарманның біріне айналған. Суретке жан бітіру, мүсінді тірілту, сұлудың суретіне ғашық болуы сарындары «Тотынама», «Мың бір түн» сияқты прозалық халық дастандарының сюжеттерінен негізгі орын алуы да ескі сенімдердің сарқыны болса керек. ХІХ ғасырда қазақ арасына кең тарап, Қазан баспаларынан бірнеше рет жарық көрген «Сейфүлмәлік – Бәдіғұлжамал», «Мәлік Хасан», «Қисса Дандан», «Қамұрұззаман», «Зияда – Шаһмұрат», т.б. қисса-дастандарда «суретін көріп ғашық болу» сарыны сюжеттік арқау болған. Әйтсе де, орта ғасырда туған түркі-қыпшақ нәзирасында «суреттен» гөрі «түс көру» мотивтеріне көбірек ден қойған. Кейде осы екі сарын жарыса ұшырасуы, авторлардың ежелгі мифтік наным-сенімге байланысты дәстүрлі, тұрақты мотивтерден ұзақ уақыт бойына қол үзе алмағандығын көру қиын емес. Құл Ғалидың «Қисса-и Жүсіп» дастанына келсек, ондағы сурет, түс көру сарындары ежелгі діни мифтермен сабақтас келеді және көне йаһуди, христиан, ислам аңыздарының контаминацияланған нұсқалары әрқалай көрініс тапқан. Сондықтан Жүсіп пайғамбар жайындағы дастандағы сюжеттік сарындардың көпқабаттылығы бірден сезіледі. Мәселен, қыпшақ шайырының шығармасында Жүсіптің өз сұлулығына таңданатын екі эпизод бар. Алғашқы сюжет Жүсіпті ағалары құдыққа салғаннан соң мысырлық саудагер Мәлік Дағұрдың керуені тап келіп, құтқарған сәтте орын алады. Мәліктің Бәшір, Бұшра атты екі құлы құдыққа қауға салған кезде Алланың әмірімен көктен Жәбірейіл періште келіп, Жүсіпке: Әйа, Йосыф, син көзгеге бактың бер көн, Бик масайдың, ул көзгеде күреп күрең. Әйттең: «Мин сатылар бір кол булсам, һичкем, Чын бәһамны тули алмас, - дидең имди»231. Бұл арада қолданылған діни сарынның мағынасы – Жүсіптің өз сұлулығына сұқтанып, Құдайға күпір болуы еді. Осы көрініс ХІХ ғасырдың соңында жазылған қазақ ақыны Жүсіпбек Шайхысламұлының «Қисса хазірет Жүсіп алейһи-с-салам илән Зылиханың мәселесі» атты дастанында да кездеседі: Жәбірейіл айтты: - Жүсіп, тыңла сөзім, Айнаға қарап едің бір күн өзің. «Мені біреу құлым деп сатса, әгар, Кім баға қылар еді?» деген сөзің. Сатушы, алушының бәрі әзір, Бағаңыз қанша екенін көріп тұрғыл. Сол айтқан жауабыңды енді көргіл, Асылық қылғаныңа тәуба қылғыл...232 Осындай жағдай Жүсіп пайғамбардың басынан екінші рет қайталанады. Оны сатып алған Мысыр саудагері Мәлік Дағұндың керуені Құддыс қаласынан өтіп бара жатқанда Жүсіптің кереметіне қызыққан қала басшысы баланы тартып алып қалу үшін көп әскермен қуып жетеді. Сол уақытта Жүсіп бетіндегі пердесін ашады, жамал-нұрының ғажабынан он екі мың әскер аттан ауып түсіп, үш күн бойы ұйқыда жатады. Қазақша нұсқасында: Олардың есі ауып жатып қалды, Керуен халқы бұл іске қайран қалды. «Мендей көрікті жаһанда жан бар ма?!» деп, Жүсіп тағы бұл істі көңліне алды. Сол сағатта Жәбірейіл келді әзір: «Жүсіпке көрік берген Жаппар Қадір. Өзіңе өзің неге таң қаласың. Олай десең, Құданың құдыретін көр?!»233. Профессор А. Қыраубаева Жүсіпбек Шайхысламұлы қазақшалаған дастанның Құл Ғалидің «Қисса-и Йусуф» - нәзиралық түпнұсқасынан пәлендей айырмашылығы жоқтығын айта келе: «Осыдан Жүсіпбек «Жүсіп-Зылиханы» Әли нұсқасын пайдалана отырып жазған деген қорытындыға келеміз. Ол Қазан баспасын оқып көрген болса керек», - деген қорытынды жасайды234. Бір назар аударарлығы, осындағы «өзін айнадан көріп таң қалу» немесе «өз көркіне сұқтану» сарыны ежелгі грек мифтеріндегі Нарцисс (грекше - наркис) туралы аңызға ұқсайды. Грек тіліндегі наркистің мағынасы айна, яғни бейненің қайталануы дегенді білдіреді. Бірінші мифтік сюжет бойынша махаббат құдайы Афродита өз-өзін ессіз сүйгені үшін Нарцисті жазаласа, Інжіл, Таурат, Құран хикаяларында баяндалған, кейін көптеген Шығыс шайырларының шығармаларына арқау болған Жүсіп пайғамбар жөніндегі туындыларда ол өзінің айнадағы көркіне қатты сүйсініп, өзін өзгеден артық көргені үшін Алланың қаһарына ұшырайды. Құл Ғали дастанында Жүсіптің пайғамбарлық қасиеттері Жәбірейіл періштенің көмегімен екі мәрте тәубаға келгеннен соң қайтарылады. Бірақ сол күнәсі үшін он екі жыл зынданда отырады. Ал оны жазықсыз кіналаған Зылиха ғашықтық қасіретін қырық жыл бойы тартады. Жеті, он екі, қырық сандары түркі эпосында, әсіресе, оғыз-қыпшақ фольклорында жиі ұшырайтын киелі сандар ретінде мәлім. Айнадан көру, өзіне өзі ғашық болу сарынының түрлі өзгеріске түскен нұсқалары ортағасырлық парсы, араб, түркі дастандарында молынан орын алған. Араб халқының «Ләйлә мен Мәжнүн» атты махаббат дастанында Мәжнүн ғашығының жүзінен өз бейнесін көргендей болады. Көптеген Шығыс аңыздарында жазылғандай, Ләйліге тек Мәжнүн көзімен қарағанда ғана оның хас сұлулығын көруге болады. Мәжнүн яки, Имр-ул Қайыстың махаббаты туралы атақты Низами, Әмір Хұсрау Деһлеуи, Әбдірахман Жәми, Әлішер Науаи сынды классик шайырлар көлемді поэмалар жазды. Физулидің «Ләйлі-Мәжнүн» дастаны қазақ ақыны Шәкәрім Құдайбердіұлы тәржімесімен белгілі. ХІV ғасырда ғұмыр кешкен қыпшақ шайыры Сәйф Сарайидың «Түркіше Гүлістанында» да Мәжнүн жайында хикаят кездеседі. Ондағы сюжетте Мәжнүн ғашықтықтан қайғы шегіп, дала кезіп кеткені сөз болады. Сол елдің патшасы Мәжнүнді шақыртып алдырып, бір қыз үшін адам арасынан безіп, хайуандармен жолдас болғаның қалай деп кінә тағады. Сонда Мәжнүн: Рахым етті көріп мені ғашық-зар, Ол өте сұлу жамалын көргендерге. Жеміс орнына кесер қолдарын дереу, Таң алдында жаңа туған Айды көрген. Бұған дәлел ретінде: «Міне, сендердің мені кінәлаған адамдарың осы» - дейді235. Мұны естіген патша Ләйліні іздетіп тауып, өзінің сарайына алдырып қараса, «түрі қара, қоңырқай, дене бітімі арық біреу» екен. Қыздың түрі патшаға ұнамайды. Оған Ләйлінің әдемілігі сарай кәнизектерінің ең көріксіздеуінен де төмен көрінеді. Мәжнүн де соны түсініп билеушіге: «Ей, патша, Ләйлі жамалына Мәжнүн көзімен қарау керек! Сонда ғана оның жүзіне қарап ләззат алудың сыры айқындала түседі», - деген екен236. Жоғарыдағы Мәжнүн атынан айтылған өлеңдегі «Жеміс орнына қолдарын кесер дереу» дейтін тармақ Құран Кәрімнің 12-сүресінің 31-аятында кездессе, «Міне, сендердің мені кінәлаған адамдарың осы», - деген сөйлем де Қасиетті кітаптың аталған сүресі, 32-аятында берілген. Сондай-ақ осы көрініс Құл Ғали дастанында да бар: Йосыф таба бұрылып қарадылар, Гүзаллеген күреп оның таң калдылар, Һәммәсе дә күз алалмай қарап аңар, Әфлисун деп, бармакларын кисәр имди237. Қасиетті Құранның Жүсіп пайғамбар хақындағы сүресінің 32-аятының мазмұны қазақша аудармада былайша сипатталған: Зылиха айтты: - Қатындар, көргін мұны, Өсек қылма мұнан соң енді мені! Бір көрем деп турадың қолдарыңды, Тандыңдар ақылыңнан көріп нені?!238 Расында, өздерінің алдындағы грек, парсы, үнді сюжеттеріне қарағанда түркі-қыпшақ нәзиралық дастандарында Ислам әсері айқынырақ сезіледі. Бұл арада уақыт өтуіне орай орын алған қоғамдық-идеологиялық өзгерістер себеп болғаны күмәнсіз. Мысалы, «Қисса-и Жүсіпте» сурет сарынынан гөрі түс көру мотивіне басымдық берілген. Зылиханың Жүсіпті түсінде көріп ғашық болуы соның айғағы. Таймұс патшаның қызы үш рет түс көреді. Осы жердегі назар аударарлық жайт, Жүсіптің, Зылиханың көретіні Ислам шариғатында жиі ұшырайтын – аян түс. Аян түс Жүсіп пайғамбарға Алланың құдыретімен Жәбірейіл періштенің және әкесі Жақып пайғамбардың көмегімен көрінеді. Ал Зылиханың түсінде ғашығы Жүсіп аян береді. Асылында, «елшілік» қасиеттер оның бойында туа бітті болғандығын, Жүсіптің бала кезінде-ақ мәлім болады. Болашақ пайғамбар он бір жасында түс көреді: Ғазиз Жүсіп тамам он бір жасар еді, Жақып сушы етегінде ұйықтар еді. Ұйықтап жатып бір ғажап түс Жүсіп көрді, Түс мағынасын атасынан сұрар енді239. (қазақшалаған – автор.) Жақып пайғамбар кіші ұлының түсін жорып былай дейді: Пайғамбарлық – нәбилік сен алашақсың, Һәм мемлекет иесі сен болашақсың. Рахат, шаттық, сүйініштер табашақсың – Бұ түсіңнен мол дәулет көрінер енді. Сенің есімің ғаламға мәшһүр болар, Машырық – мағриб ұлықтары сені білер. Қиямет кеше есімің мәңгі қалар. Халил-Забих дәулеті көрінер енді240. «Халил-Забих» сөзінің мәні – Жүсіптің пайғамбарлық жолында өзін құрбан етіп, көп азап шегетіндігінен хабар беріп тұр. Кейін, өз кезегінде Жүсіп Зылихаға екі рет аян береді. Бұл көрініс патша қызының алғашқы түсінен кейін орын алады. Екінші түсте Жүсіп Зылихаға: - Тыңласаң, мен сенікі, сен менікі, Ойлама олай-бұлай өзге кепті. Көңліңізді аударма ғашықтықтан, Шығарма қатеріңізден, асла мені241 – деп өз ойын аңғартады. Ал, үшінші рет Зылиха түс көргенде: Жүсіп айтты: - Зылиха, мені іздесең, Мысырдың патшасымын мені білсең. Иншалла, жетерсің мұратыңа, Мысырда қосыласыз іздеп келсең,242- деп өзінің мекен-жайы, болашақ мәртебесі жөнінде аян береді. Расында, ол кезде Жүсіп пайғамбарды он бір бауыры Мысыр саудагері Мәлік Дағұрға он сегіз жармаққа құл ретінде сатқан болатын. Міне, осы сюжеттер Құл Ғали дастанының ислами бұлақтардан, Қасиетті кітаптардан, Құран Кәрім, «Қисс асул Әнбийа» тәрізді туындылардан тағлым алғандығын білдірсе керек. Әрине, діни сарын ғашықтық дастандардың бәрінде біркелкі кездесе бермейді. Көптеген шығыстық дастандарда ғашықтардың тағдыры Жаратушының жарлығымен маңдайларына жазылғаны баяндалады. Әдетте, қос ғашықтың ынтызарлық сезімі шыр етіп дүниеге келген сәттен басталады. Мұндай ғашықтық сарын Ләйлі мен Мәжнүн, Хұсрау (яки, Фархад) мен Шырын, Қорлы мен Зияда тағдырынан айқын көрінеді. Мысалы, Мәжнүн Ләйліге қырқынан шықпай жатып ынтық болады. Екі сәби бірін-бірі көрмесе шырқырап жылай бастады. Мәжнүннің сүт анасы Ләйліні емізейін десе, сүт шықпай қалады. Бұл көрініс бір ананың сүтін емсе, некелесе алмайды деген Ислам ережесін ишараласа керек. Осы сюжеттік көрініс туралы А. Қыраубаева: «Ләйлі-Мәжнүннің тағы бір ерекшелігі, мұнда кейіпкердің сырт келбетін суреттеуге мән бермейді. Әдеттегідей аспан денелерінің символикасын, небір тамылжыған көркем теңеулерді тізіп жатпайды. Оның себебі, екі ғашық бірін-бірі көріп ұнатқан емес, о баста Құдайдың құдыретімен ынтық болып туғандар»,243 - деп тұжырымдайды. Физули Бағдадидің Шәкәрім қажы жасаған аудармасында сәби Мәжнүннің «дерті» туралы тәуіп: «Баланың, - деді дәрігер, - дені таза, Науқасын білмей қалсам, менде жаза. Бір түрлі жүрегінде қайғысы бар, Білмеймін не себептен болды наза»,244 - дейді. Содан соң дәрігердің кеңесімен Мәжнүнді көшеге алып шығып өзі құрбы сәбилермен жүздестіреді. Тек Ләйліні көргенде ғана нәресте жылауын кілт тыяды. Осыдан өле-өлгенше осы тағдырды бастарынан кешіп, ақырында бір молада көз жұмады. Шәкәрім аудармасындағы: Баласы оның-дағы жылайды екен, Көтеріп уатқаны ұнайды екен. Балалар жылағанын қоя қойды, Себебі, әрнәрсенің Құдайда екен245, - дейтін жолдар қос ғашықтың махаббаты Алланың қалауымен орын алғандығын астарлап тұрғандай. Ләйліге қосыла алмасын сезген Мәжнүн Меккеге тәуап ете барып, ғашығына деген махаббат азабын Алладан тілеп алады. Елі, жұрты «Байтуллаға барып, дертіңнен айығып кел» деп жіберген Мәжнүн керісінше қайғысын еселеп қайтады. Енді қос ғашық бір-бірін көрмеген сайын жүректерінде махаббат оты лаулай түседі. Бірде екеуі оңаша кездесіп, соңғы рет құшақтасып, мауқын баспақшы болады, бірақ жақындаса алмайды: Барады жақындаса, жанып күйіп, Денеге болар емес дене тиіп. Екеуі шыдай алмай талып кетті, Аузынан алған екен бірер сүйіп246 Жалпы, күйіп-жану, өртену, жүрек-бауырды күйдіру, пәруана болу (көбелекше отқа түсу.– С.Қ.) мотивтері жігіт пен қыздың махаббатынан бұрын сопылық әдебиет дәстүріндегі «Аллаға ғашық болу» сарыны ретінде кең танымал. Мұндай стильдік қолданыстар А.Йассауи, А.Йүгінеки, С.Бақырғани секілді түркі шайырларының хикметтерінде жиі кездеседі. «Ғашықтық оты» сарыны «Қисса-и Жүсіп» поэмасында да бар. Мысалы: Жүсіп пайғамбар ұзақ жиындардан соң Зылихаға жолығып қалғанда, одан ғашықтығына куә талап етеді. Зылиха Жүсіпке: «Қамшыңды бер, махаббат отының қаншалықты күштілігін көзіңмен көр», - дейді. Жүсіп қамшыны ұстағанда қолы күйіп қалады. Дастанда бұл көрініс былай суреттелген: Сонда Жүсіп қамшының сабын берді, «Аһ!» деп ұстап, өзіне қайтып берді. Отқа көсеп алғандай ыстық екен, Ұстағанда Жүсіптің қолы күйді... Зылиха айтты: - Көрдің бе менің жайым? Қырық жылдай көңіліме түсті уайым. Қамшының сабы неге отқа жанды? – Сол отты маған салды бар Құдайым247. Сол мезгілде Алланың пәрменімен Жәбірейіл періште келіп, Жүсіпке оның Зылихамен некелесуі керектігін мәлімдейді. Жүсіптің дұға тілеуімен Зылиха баяғы жас, сұлу қалпына қайта түседі. Қысқасы, «Қисса-и Жүсіп», «Ләйлі-Мәжнүн», «Фархад-Шырын» секілді ортағасырлық түркі дастандарында ғашықтық тағдыры «Лаухул Махфузда» жазылғандай Алланың қалауымен шешіледі. Ислами жолды тұтынған Шығыс шайырларының махаббат дастандарында әйелдің ары, пәктігі, сүйген жарға деген адалдық мотиві ерекше маңызға ие. Керісінше, мұндай сарын Еуропа әдебиетінде, яғни өзге дін өкілдерінің шығармаларында ұшырай бермейді. Құл Ғалидың «Қисса-и Жүсіп» дастанында «жарға адалдық» мотиві айқын көрініс тапқан. Сюжет бойынша қайта жасарған Зылиха сұлуға Жүсіп пайғамбар да ғашық болып, той жасап некелеп алады. Неке түнінде Жүсіп жұбайының «қыз қалпын» сақтағанын байқап, таң-тамаша болады. Қыпшақ шайырының туындысын нәзиралық тәсілмен қазақшалаған Жүсіпбек Шайхысламұлы нұсқасында бұл эпизод төмендегіше сипатталған: Сонда Жүсіп Зылихадан сөз сұрады, Мұның жайын білуге тез сұрады: – Бұл күнгеше бикрің* қалай аман? Мәнісін баян қылшы? – деп сұрады. Зылиханың Жүсіпке айтқан сөзі: – Сақтады құдіретімен Тәңрім өзі. Мен екен деп патша оны құшар еді, Жатарда келуші еді жынның қызы248. Діни аңыз бойынша осындай әңгімелер көп. Зылиха да өзін Қытфир патшаның құшағынан Алланың жәрдемімен сақтанғанын баяндайды. Дастандағы махаббат оқиғалары осы Зылиханың Мысыр патшасының құлы болып жүрген жасөспірім Жүсіпке ғашық болуынан бастап шиеленісе түседі. Жалпы, патша әйелінің өгей ұлына ғашық болу мотиві көптеген халықтардың әдебиетінде кездесетін көне сарын. Мысалы, Иран әдебиетінің классигі Фирдоусидың «Шаһнамасында» Кей-Қауыс шаһтың мұрагер ұлы Сияуыштың басынан осындай жағдай өтеді. Шаһтың жұбайы, яғни тақ мұрагерінің өгей шешесі Судабе Сияуышты бірнеше рет сарайына шақырып, өзіне көңілдес болуға үгіттейді. Бірақ мұрагер әкесіне, Иран шаһына әрқашан адалдық сақтайтынын айтып, қарсылық танытады. Судабе жас жігітке өшіге түседі. Арбау мен қорқытудан ешнәрсе шығара алмасын білген әйел айлаға көшеді. Кезекті кездесуде ол үстіндегі киімін жыртып, жартылай жалаңаш күйде күйеуін – Кейқауыс шаһты көмекке шақырады. Бірақ патша ақылдылық танытып, Судабенің сөзін жоққа шығарады. Алайда, кектенген әйел басқа бір айла-шарғымен Сияуышты қаралауға әрекет жасайды. Сарай жұлдызшалары патшаға мұрагердің адалдығын айғақтайды. Әкесінің көзін шындыққа жеткізу мақсатында Сияуыш Заратуштра дінінің дәстүрі бойынша алаулаған отқа түсіп, одан аман-есен шығады249. Кейін тағдыры қырсыққа ұшыраған Сияуыш Тұран жерінде тағы бір күндестіктің кесірінен қыршынынан қиылады. Қыпшақ шайырының дастанында Жүсіптің басынан дәл осындай жағдай өтеді. Жүсіптің адалдығына туғанына он жеті күн ғана толған сәби куәлік береді. Мысыр патшасы алғашында нәрестенің сөйлейтініне, істің ақ-қарасын ажыратып береріне сенбейді. Сәби болса өзінің Хақ Тағалланың құдіретімен куәлік беретіндігін білдіріп, мына сөздерді айтады: Әй, патша, айтайын есті сөзім, Шын көңіліңмен иланып, тыңла өзің. Ақ деймін артқы етегі жыртық адам, Харам деймін етегі жыртықсызын. ... Жүсіптің артқы етегі жыртық екен, Зылиханың ұялтып төкті арын250. Мұнан соң Жүсіп пайғамбар Зылиханың жаласынан біржола құтылу үшін Алладан дұға тілеп, зынданға жатуға мәжбүр болады. «Шаһнамадағы» Сияуыштың Тұранға көшіп кеткені болмаса, бұл екі кейіпкердің басынан кешкен сюжеттік мотивтер өте ұқсас. Бұл арада осыған қосымша «әке мен баланың қақтығысы», «өгей әйелдің патша ұлына ғашық болуы», «әйел мекерлігі» сияқты әлемдік фольклордың тұрақты сарындары орын алған. Адалдық, әділдік, мейірім, шапағат, қанағат ұғымдары Орта ғасыр классиктерінің сүйіп жырлаған тақырыптары. Еуропа ғалымдары жиі қозғайтын «Шығыс гуманизмі» дейтін ұғым да осыдан келіп шығады251. Әрине, адалдық, турашылдық жынысқа бөлінбейді. Бірақ байқайтынымыз, парсы, түркі дастандарында әйел ерінің алдында адалдық танытса, ері Құдайдың алдында, қала берді атасының алдында адал құл болуға тиіс. «Еркек - әйелдің пірі», «Әйел ерге қарайды, ері жерге қарайды», «Әйелдің ақылы мен аярлығы - қырық есекке жүк» дейтін мақалдар да ерте замандарда туғаны шүбәсіз. «Сүйген жарға адалдық, пәктік» сарыны «Ләйлі-Мәжнүн» дастанында кездеседі. Сюжеттік даму барысында ата-анасы Ләйліні Ибн-Салам деген жігітке атастырып, үйлендіреді. Қыздың күйеуі Ләйлі мен Мәжнүннің бірін-бірі ессіз сүйетініне көзі жетіп, екеуіне тілеулес болады. Ибн-Саламның өзі де Ләйліге ғашық екен. Әйтсе де қос ғашыққа мейірі түскен ол жұбайының қасына жақындамауға бел буады. Құдайдың құдіретімен оның орнына жын пайда болып, түнде Ләйлінің жанында жүреді. Ләйлі мен Мәжнүн ақыретте өздерінің уәдесінде тұрып, бір-біріне пәк күйінде қауышады252. Бұл сарын қыпшақ шайыры Құтыбтың «Хұсрау-Шырын» дастанында да ұшырасады. Дастан сюжеті бойынша Хұсрау Шырынға өкпелеп, Исфаһан сұлуы Шекермен көңіл қосады. Парсы шаһын ықыласпен қабылдаған сұлу Хұсраудың түнгі шақыруына қарсылық танытпайды. Әйтсе де айла жасап, өзінің орнына қызметші күңдерінің бірін жібереді. Бұл жағдай екі рет қайталанады. Дастанда Шекер сұлудың қулығы былайша суреттелген: Бірнеше тәтті сөздерімен шаһты алдаусыратты, Шырағын алып, мәлікті қалдырды да шықты. Бойы өзімен бірдей бір күңі бар еді, Өзі сияқты алтынмен апталған киім кигізіп, Мойнына әшекей салып, «Тұр (шаһқа) тез бар!» - деді. Қызметші қыз кіріп шаһ қызметіне, Бөгетсіз өтіп, отырды шаһ қасына. «Шекер» деп ойлап, хош жеті «балын»253. Сосын, Хұсрау шаһ қыздың «арзанқолдығын», көрінген кісіге «жайылып төсек, иіліп жастық» болып жүргендігін бетіне айыптаған кезде Шекер мынадай жауап қайырады: Сен сияқтыларға беретін жемісім жоқ, Кісі бағының жемісін жегенім жоқ. Қасиеттілік Тәңір хақы, мен – тазамын, Бұл айтқан сөздеріңнен де азатпын. Анадан туғандай пәкпін, Және өз мөрімді сақтап келемін. Сәрв сияқты бойымды ешбір күш иген жоқ, Анарыма ешкімнің қолы тиген жоқ. Бұл құтым кісі қолына түскен жоқ, Ешбір шақпақ тас інжуімді тескен жоқ254. Осыдан соң, Хұсрау шаһ Шекердің пәктігіне көзі жетіп, оған құда түсіп, үйленеді. Бір ерекшелігі, «Жүсіп қиссасына» қарағанда «Хұсрау-Шырын» дастанында эротикалық көріністерге кеңінен орын берілген. Мұның бір себебін түпкі нұсқада – Низами шығармасындағы Иран билеушілерінің отқа табынушылар қатарынан болуынан іздеген жөн секілді. Әйел еркіндігі Фирдаусидің «Жүсіп пен Зылиха» дастанында да бар. Ал Алтын Орда тұсында Дешті-Қыпшақта қарқынды дамыған Ислам дінінің этикеттері Құл Ғали жырлаған «Жүсіп қиссасына» елеулі әсер еткенін көреміз. Бұл орайда: «Бұрынғы қиссаларда (Фирдауси, Ансари) Зылиха сарайында эротикалық мағынасы бар суреттер салынған. Әли де оның орнына түрік ахылағына сәйкестендіріп, інжу-маржан, жаһұтпен безендірілген алтын тұлпардың суреті салынады. Бұл сарай жігіттің желігін қоздырып, жан дүниесін қозғау үшін салынған еді... Зылиханың «эротикалық сарайын» Жүсіпбек те жалпы әдемілігі тұрғысынан ғана сипаттап өткен»,255 - дейтін зерттеушінің пікірі осы пікірімізді бекіте түседі. Түркілік дастандарда «туа бітті ғашық болу» сарыны жиі ұшырасады. Бұл сарынның да бұлақ бастаулары ежелгі парсы, грек аңыздарымен сабақтасып жатыр. Мысалы, Шәкәрім аударған Физулидің «Ләйлі-Мәжнүн» дастанында «туа бітті ғашық болу» мотиві – шығарма сюжетінің басты лейтмотиві. Бүкіл Шығыс елдерінде махаббат рәмізіне айналған Ләйлі мен Мәжнүн бір-біріне туа салысымен ғашық болған. Махаббат дерті олардың жүрегіне жөргекте жатқанда түссе, қос ғашықтың тағдыры өмірге келмес бұрын маңдайларына жазылған – Алланың әмірі деп есептеледі. Мәжнүн басындағы ғашықтық дерті Науаидің «Фархад-Шырын» дастанында романтикалық сипатта, аса тебіреніспен зор ақындық рухпен, терең суреттелген. Туғанда «бір түрлі жүрегінде қайғысы бар» (Физули) Мәжнүн сияқты Фархад та дүниеге келген сәттен белгісіз дертке шалдығады. Ақыр соңында бұл дерттің себебі – ғашықтық екені мәлім болды. Науаи шығармасы өзі нәзиралаған Низамидің «Хұсрау - Шырын» дастанымен салыстырғанда сюжеттік тұрғыда біраз өзгешеліктерге ие. Дастан кіріспесінде мұны кейінгі Орта ғасырдың ең таңдаулы шайыры саналған Науайидің өзі де айтқан. Ол Хұсрау мен Шырын махаббаты туралы ең алғаш қалам тербеген әзірбайжан халқының атақты ақыны Низами Гәнжауидің туындысы мен оның таланты жөнінде мақтау жолдарын арнайды: Кого с тобой в сравненье ни возьми, Никто тебе не равен, Низами! А впрочем, был среди людей один – На Инде певшии соловей один... Но на ристалище со мной не он, - Я с Низами бороться принужден. Рукой схватив такую «Пятерню» В руке надолго ль в силу сохраню?! У всех трещали пальцы до сих пор, Кто с Низами вступал в подобный спор. Науаи өзінен әлдеқайда бұрын – ХІІ ғасырда өмір сүрген, өлеңдерін көбінесе парсы тілінде жазған түркі шайыры Низамиді мадақтай отырып, онымен ақындық сайысқа түсетінін мәлдімдейді. Парсы, түркі әдебиетінде Низами дастанын нәзиралық тәсілмен жаңғыртқан шайырлар қатарында Әмір Хұсрау Деһлеуи, Әбдірахман Жәми және Қыпшақ ақыны Құтыбты атаймыз. Науаи өз замандасы Жәмиді ерекше пір тұтқан. Оның тәжік-парсы поэзиясының соңғы ірі классигіне аса құрметпен қарап, шығармашылық байланыста болғандығы тарихи деректерден де мәлім. Науаи өз ұстазын: Хосров и Низами – слоны, но нам, Предстал Джами, подобный ста слонам. ... Вино любви он пьет и меж людьми. Прославился как Зиндепиль, Джами. ... Он чашу неба выпил бы до дна, Будь чашею познания она. Плоть в духе утопив, Джами велик, – Скажи, что он великий материк, – деп, дәріптей отырып, Жәми дарынын өте жоғары бағалайды256. Науаи жырында «Мен Науаи, Жәмиге мәңгі қызметші боп өтемін, // Берші маған Жәмидің інжуі мен шекерін» дейтін жолдар да кездеседі. Түркі шайырының дастаны Низамидағыдай Хұсрау шаһ пен Шырын ғашықтығына емес, түпнұсқада тас жарғыш, мүсінші ретінде көрініс беретін Фархадтың тектілігін, Қытай қағанының ұлы екендігін, оның Шырынға деген ессіз махаббатын жырға қосумен басталады. Низами туындысында Хұсрау Парвиз Иран патшасы Хормуздың ұлы болса, Фархад – қарапайым ұста, тас кесуші. Ол Шырын сұлудың ықыласына ие болғанмен, жүрегіне жол таба алмай, құсадан өледі. Оның тау қопарар талантына тәнті болған Хұсрау шаһ Фархадқа «Шырын қазасын» естіртеді. Жәдігөй кемпірдің сөзіне иланған Фархад таудан құлап, Шырын үшін өзін өлімге қияды. Ал Науаида Фархад Шын патшасының баласы және ол Иран шаһы Хұсраудың зұлымдық әрекеттерінің құрбаны болады. Әлішер бек нәзиралаған «Фархад - Шырын» дастаны осы тақырыптағы шығармалардың ең таңдаулыларының қатарында. Ұлы махаббат трагедиясы жөнінде көптеген өзбек, ұйғыр, қазақ, татар, орыс және шетел ғалымдарының еңбектері бар. Олардың бәрі де Науаи дастанының құнды жақтарын жарқырата көрсетіп, Орта ғасыр шайырының адамгершілік көзқарастарына жоғары баға берген. Шығыс әдебиетіндегі Ренессанс мәселелеріне арналған ғылыми мақаласында В. М. Жирмунский мынадай пікір білдіреді. «Идеология Навои как поэта, родственного Ренессансу по основным устремлениям своего творчества, раскрывается наиболее полно в его поэме «Фархад и Ширин». При сравнении этой поэмы с предшествующими обработками того же сюжета, послужившими поэтическими источниками для Алишера, - с «Хосровом и Ширин» Низами и Эмир Хосрова, - образ царевича Фархада и его биография в наибольшей степени обнаруживаются как новотворчество. Навои превратил эпизодическую фигуру каменотеса – строителя, соперника шаһа Хосрава в любви к армянской царевне Ширин, - в центральный и наиболее знаменательный образ своей поэмы, воплотив в нем гуманистический идеал человека эпохи Ренессанса»257. Расында, Науаи сомдаған Фархад образы басқа Шығыс ақындары жырлаған Хұсрау шаһ бейнесіне мүлде қайшы – ол армян ханшайымы Шырынның жүрегін өзінің махаббатқа адалдығымен, ерен еңбекқорлығымен, ғажайып суретшілігімен және көзсіз ерлігімен баурап алады. Әлішер дастанындағы Фархад өзімшіл, қызғаншақ, көрсеқызар Хұсрау шаһпен салыстырғанда терең сезім мен пәк махаббат иесі болып шыққан. Ә. Науаида Фархад Шырынды көрмей, білмей ынтық болады, сағына, сарғая іздейді. Түркіше туындыдағы Фархад өмірі батырлық-романдық сарында көрініс тапқан. Мысалы: перзентсіздік, яғни кейіпкердің әкесінің көп зарығып, құдайдан тілеп алуы, жас Фархадтың махаббат дертіне шалдығуы, оның сұлу қызды сиқырлап айнадан көріп, сырттай ғашық болуы, сүйген жарды іздеу сапары және айдаһар дәумен күрес, ғашығының еліне барар жолда кеменің апатқа ұшырауы, т.б. әлемдік фольклор сарындары соған дәлел. Осындай романтикалық мотивтер парсы, араб, түркі әдебиетінде ғана емес Орта ғасырлық батыстық – Еуропаның «серілік романдарында» кеңінен қолданыста болған. Науаи шығармасы көне грек мифтері мен аңыздарынан да үлгі алған. Фархад бала кезінде Аристотель, Платон, Сократ ілімдерінен сусындайды. Оның ұстазы Грекияда оқыған, тіпті Аристотельдің өзінен де озық білімді жан. Фархадтың өзі сол жаққа сапар шегіп, атақты Сократтың даналығын, ұлы ұстаздың ақыл-өсиетін тыңдайды. Грек философы Фархадтың болашақ тағдырын болжап, батасын бергеннен соң бірден көз жұмып, бақиға аттанады. Ілгеріде сөз болғандай, Науаи дастанындағы туа бітті ғашық болу мотиві «Ләйлі – Мәжнүнімен» ғана емес, ежелгі «Нарцисс» мифіндегідей айнадан көру сарынымен де сабақтасып жатыр. Бас кейіпкердің сиқырлы айнадан өзінің егіз бейнесін (двойник. – С. Қ.) көруі де соның айқын белгісі. Жалпы, көп жағдайларда Фархад Мәжнүнге ұқсайды: ол Ләйлінің ғашығы секілді махаббаттан есін жоғалтады, Шырынды көрген сәтте талып қалады, ғашығы жанында болса да сағынады, махаббат дертіне шалдығып дос болады, өлер алдында табиғатпен – аспан, тау, даламен өзін әулиедей көріп, қайғысын бөліскен аң-құстармен қоштасады. «Мәжнүн» болу мотиві көптеген парсы, түркі, әдеби-фольклорлық шығармаларында кездеседі. Алайда, «Фархад - Шырын» дастанындағы «мәжнүндік» сарынның қызметі ерекше. Сірә, бұл арада ежелгі грек (наркис) және араб (мәжнүн) мифтері мен аңыздарының инвариантын қарастыруға толық мүмкіндік бар. Мұның алдында Науаидің белгілі «Хамсасына» енген «Ләйлі-Мәжнүн» дастаны да Фархад пен Шырын тағдырына елеулі әсер еткенін көреміз. Осы орайда зерттеушінің «Образ Меджнуна несомненно непосредственно вдохновил Навои на создание образа Фархада как идеального любовника – недаром имя Меджнуна так часто упоминается в поэме «Фархад и Ширин»258, - деген пікіріне ден қоямыз. Бірқатар ғалымдар Шығыс классиктерінің шығармаларында адамзат табиғатына тән махаббаттың (ғишқи мажази) сопылық дәстүрдегі аспани, Аллаға, Құдай Тағаллаға деген ғашықтық халмен астасып жататын тұспалды, аллегориялық махаббатпен бірлігіне назар аударған. В.М.Жирмунский Орта ғасырларда Иранда өріс алған осындай сопылық стильдің – аспани махаббат концепциясының «Ләйлі-Мәжнүн» дастанында және Науаидің ғашықтық ғазалдарынан құралған «Чор Диуан» (Төрт Диуан) жинағында маңызды орын алатынын жазған. Сондай-ақ ғалым осыған ұқсас құбылыстың Батыс әдебиетінде – Данте, Петрарка, Микеланджело, Бембо өзге де испан, итальян, француз, ағылшын ақындары мен өнер өкілдерінің туындыларында көрініс тапқанын айтады. Неоплатонизм ілімінің сопылық философияға да әсер еткендігі белгілі. Бұл ретте орыс зерттеушісі төмендегідей қорытынды жасайды: «Широкая струя любовной лирики эпохи Возрождения развивается под знаком христианизированного платонизма, философии возвышенной любви, рассматривающей чувство к возлюбленной как аналог или аллегорию божественной любви»259. Ғашығын ес-түссіз сүю, астарлы поэтикалық айшықтаулар, идеал махаббаттың шексіздігі, сезімді ұлықтау және тұрақты өлең уәзіндері мен дәстүрдің қатаң сақталуы Науаиде ғана емес, Сағди, Жәми, Хафиз, Хорезми, Сараи, Құтыб, Атаи сияқты парсы, түркі шайырларының шығармаларында терең мәнге ие. Түйіндеп айтқанда, Қайта өркендеу дәуіріндегі Шығыс пен Батыс ақындарының махаббат туралы туындыларында ғашықтық сезімдерді, адамгершілік идеяларын асқақтату үрдісі үндесіп, ғажап үйлесім тапқандығын көреміз. Низамидің «Хұсрау - Шырын» дастанын қыпшақ шайыры Құтыб та нәзиралаған. Оның 1341-1342 жылдары Алтын Орда жерінде туған шығармасын кейін Мысырға қоныс аударған қыпшақ қаламгері Берке Факих қағазға түсіргені туралы мәлімет дастанның ақырғы бөлімдерінде берілген. Ресейлік шығыстанушы Е.Э.Бертельс бұл туындыны Низами Гәнжеуи поэмасының көркем аудармасы ретінде таныса, поляк ғалымы А. Зайончковский Құтыбтың «Хұсрау - Шырын» дастанын қыпшақ тілінде жазылған құнды мұра және түпнұсқаның аудармасынан гөрі, қайта жаңғырта жырланған нәзиралық шығарма деп бағалаған болатын. А.Н.Самойлович, Ә.Нәжіп, Ә.Ибатов, Ә.Керімов, А.Қыраубаева, Н.Келімбетов, М.Жармұхамедов, Н.Хисамов, т.б. зерттеушілер де соңғы пікірді қолдайтындықтарын аңғартты. Дастанның қазіргі қазақ тіліндегі толық нұсқасы алғаш 2012 жылы түркітанушы қазақ ғалымы Ә. Керімовтің аударуымен жарық көргенін айта кетуді жөн санадық. Алтын Орда билеушісі Тыныбек хан мен оның зайыбы мәлике Жәмила ханымға арнайы жазылған бұл шығарманың стилі кейінгі Науаи жазған «Фархад - Шырын» дастанынан көп алшақ. Оның есесіне, Құтыб Низами шығармасының мазмұнынан аса алыстамаған. Мұның растығын қыпшақ шайырының дастанның кіріспесінде «кітап жазудың себебін баяндау» сөздерінен байқауға болады: Асық, ей, Құтыб, тез кеш болар біл, Сен туралы олар қалай білсін, беземесең тіл. Низами өлеңі сияқты түз сөзіңді, Сонан соң білгіз ханыңа бұл өзіңді. ... Қазандай қайнап, міне, күйіп-жандым, Низами балынан халуа пісірдім. Ханым атына парсы тілінен Аудардым, міне, өлең түзілді260. Науаи да, Құтыб та – сарай ақындары. Әлішер бек Темір әулеті билігіндегі Мәуаранаһр елінің әмір, сұлтандарына жақын жүріп, мемлекеттік қызметтерге араласты, саясат, сәулет, шығармашылық, әсіресе, поэзиямен армансыз айналысты. Ал Құтыбтың кезінде Алтын Орда мемлекетінің барынша гүлденіп, мәдениет пен ғылымның ерекше дамыған мезгілі. Дешті-Қыпшақ астанасы Гүлістан-Сарай атанып, ол жерден көптеген ғұламалар, дін қайраткерлері мен дарынды шайырлар шыққаны мәлім. Әйтсе де, Ақсақ Темірдің Алтын Ордаға қарсы жүргізген жойқын жорықтары ел экономикасының күйреуіне мемлекеттің ыдырауына және көптеген дарынды тұлғалардың Мысырға қоныс аударуына әкеліп соқтырды. Соған қарамастан мәмлүктер билігі тұсында жазылан қыршақ, оғыз диалектісінде туған түркі әдебиетінде Ислам, Шығыс гуманизмін ту еткен, көне дәуір құндылықтарын ұлықтайтын көптеген айтулы шығармалар дүниеге келді. Құтыбтың «Хұсрау-Шырын» дастаны туралы зерттеушілер пікірі осыған саяды. Қыпшақ шайырының шығармасында басты кейіпкер – парсы шаһы Хұсрау Шырынды Фархад (Науаи бойынша – С. Қ.) секілді сиқырлы айнадан көрмейді. Әуелі ол аян-түс көреді. Содан соң оқымысты ұстазы Шавур түсті жорып, Хұсрау шаһзаданың түсінде көргені армян патшайымы Шырын екендігін айтып, оның сұлулығын сипаттап береді. Дастанның сюжеттік шиеленісуі Шавурдың армян еліне барып, Михин Бану патшайымның иелігінде Хұсраудың суретін салудан басталады. Суретті көрген Шырын Иран ханзадасына құлай ғашық болады. Шығарма оқиғалары осылайша ширығып, шытырман көріністер көбейе береді. Шырын Хұсрау шаһтың суретін үш мәрте көреді. Бірінші ретінде Шавур суретті қызметші қыздармен серуенде жүрген Шырынның маңайына әкеліп қойып, өзі жасырынып қалады. Құтыб дастанында бұл көрініс мына жолдармен баяндалған: ... Кімнің көңілінде жар болса махаббат, Тойлаймын, - деді соның құрметіне. ... Бір рет қарап өз келбетіне қуанып, Әлемде бір теңім жоқ, - деп ойлап: «Мен сияқты бір Ай бар ма?» - деп тұрды. Қарап, кенеттен ол суретті көрді261. Шырын шаһзаданың келбетіне бір қарағаннан-ақ ғашық болады. Шавурдың айласымен осы көрініс үшінші рет қайталанған соң, армян аруы сабырдан айрылып, махаббат әуресіне түседі, өмірі көрмеген Хұсрау шаһты ойлап, сағыныштан жүдеп, «шешектей сола» бастайды. Осы арадағы Шырынның өз сұлулығына сұқтануы, Хұсраудың суретін көріп ғашық болуы және жігіттің жүзінен өз көркінің бейнесін тануы – түркілік дастандағы грек (нарцисс) үнді-қытай (сурет), араб, парсы, түрік (түс, аян) мифтері мен аңыздық сарындардың тағы да ортақ арнада табысқанына куә боламыз. Төмендегі жыр тармақтары да соның дәлелі: Осылайша көңілінде ынтызарлық орнады, Жоқ ол суреттен өзгеге зауқы. «Қалай табамын оны» - деп тұрды, жүктеу/скачать 1,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|