Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
| 4. ЖАЙ СӨЙЛЕМ СИНТАКСИСІ
4.1 Жай сөйлем синтаксисі туралы түсінік және жай сөйлем синтаксисінің зерттелуі Сөйлемнің де, сөйлем мүшесі болудың да негізін А.Байтұрсынов бір мысал арқылы бергені таңқаларлық білімділіктің көрінісі. Ғалымның синтаксистегі жай, құрмалас сөйлемдер туралы ойлары 1917 жылдан бұрын қалыптасқан. Тарихта 1900-1939 жылдар аралығында көптеген синтаксист ғалымдар таныла бастады. Мәселен, 1929 жылғы латын алфавитіне көшу туралы жиында 17 тілші сөйлеген екен. Соның 12-сі А.Байтұрсынов еншісінде. Қ.Жұбанов – синтаксис туралы біраз еңбек еткен ғалым. Автордың синтаксис саласына қатысты «Из порядка слов в казакском предложении», «О построении речи в казахском языке», «О формах сочетаний слов в казахском языке» еңбектері бар. Бұл салада профессор С.Аманжолов 1932 жылдардан бастап елеулі еңбек етті. Автор, ең алдымен, мектеп грамматикасын (1939), онан кейін жоғарғы оқу орындарына «Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсын» (1940) жазды. Автор сөз тіркесі мен сөйлем синтаксисі туралы сөз қозғады. Академик Н.Сауранбаев жай сөйлем туралы ойлармен бірге құрмалас сөйлемдерге тоқталды. С.Жиенбаевтың құрмалас сөйлем, тыныс белгілері туралы ойлары әлі күнге дейін құнын жоймағанын білеміз. Профессор М.Балақаев зерттеулерінің алатын орны ерекше. Автор 1949 жылы мектеп грамматикасы, 1954 жылы академиялық грамматикада сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі жайлы жүйелі түрде жазып кетті. Ол бүкіл түркологияның сөз тіркесі синтаксисінің негізін қалады. Ш.Сарыбаевтың библиографиялық көрсеткішінің 6-томы жарық көрді. Бұл еңбекте тілші-ғалымдар Т.Шонанов, М.Жұмабаев, Т.Ахметов, Ж.Барқыұлы, Н.Төреқұлов, К.Төлебаев, Н.Залиұлы, К.Әлімұлы, Қ.Кемеңгеров есімдері орын алған. Ғалымдар еңбектерінің қазақ тіл білімі үшін белгісіз жылдар мерзімін нақты толықтыратын және қазіргі зерттеулерімізге басшылық болатыны айдан анық. Аталған ғалымдардың ішінде синтаксис, оның теориясы туралы Е.Омаров қолтаңбасы анық. Әзірше ғалымның 1935 жылғы «Сөйлемдегі сөздің орын тәртібі», «Есімдіктерге қатысты приставка» деген екі мақаласы ғана белгілі болып отыр. Бұл сияқты еңбектер әлі де жарық көретін болса, біздің ғылымымызға қосылған үлкен үлес болар еді. 193 Сөйлемді құрайтын грамматикалық формаларды, олардың өзара қарым-қатынасын, сөйлемдердің грамматикалық түрлерін жай сөйлем синтаксисі зерттейді Сөйлем құрамына енетін сөздер өзара мағыналық байланысына қарай тіркесіп, синтаксистік қатынасқа түседі. Субьект – предикаттық, яғни бастауыш-баяндауыштық немесе предикаттық емес қатынас яғни, толықтауыштық, анықтауыштық, пысықтауыштық қатынастарға түсіп, синтаксистік мағына туғызады. Ендеше, сөз тіркестері мен сөйлемнің құрылысы синтаксис ғылымының негізгі зерттеу обьектілері болып табылады. Синтаксис ғылымы тілдік амалдарды - яғни, меңгеру, матасу, қиысу, қабысуды және тілдік единицаларды - яғни, сөз, сөз тіркесі, бағыныңқы, басыңқы компоненттер, жай сөйлем, құрмалас сөйлем т.б. бірліктерді зерттейді. Мысалы, Келмегені - ұялғаны. Келмеді, онысы – ұялғаны деген сөйлемдердің мағынасы бірдей, бірақ құрылысы, грамматикалық белгілері екі түрлі тілдік амалдар арқылы жасалып тұр. Біреуі - жай сөйлем, біреуі - құрмалас сөйлем. Сондықтан синтаксис ғылымында олар дара синтаксистік единицалар ретінде танылады. жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|