Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
Бүркіт
| Мөлшер үстеу. Іс-әрекеттің, қимылдың шамалық дәрежесін,
мөлшерін, артық-кемдік сипатын білдіріп, қанша, қаншалық, нешелеп, қаншалап деген сұрақтарға жауап беретін үстеу түрін мөлшер үстеу дейміз. Оларға мына сөздер жатады: онша, сонша, осынша, соншама, соншалық, осыншалық, бірен-саран, бірталай, бірқыдыру, недәуір, неғұрлым, соғұрлым, біраз, бірсыпыра, азды- көпті т.б. Туынды мөлшер үстеуі морфологиялық және синтаксистік тәсіл арқылы жасалады. Морфологиялық тәсіл арқылы қалыптасқан мөлшер үстеулеріне: бұл, ол, осы, сол сілтеу есімдіктеріне: –ша, -ше жұрнағы жалғану арқылы жасалған онша, мұнша, сонша, осынша сөздері. –шама жұрнағы арқылы жасалған мұншама, соншама, осыншама сөздері. –шалық жұрнағын қосу арқылы қалыптасқан мұншалық, соншалық, оншалық сияқты сөздер. –дайлық жұрнағы арқылы жасалған мұндайлық, сондайлық, осындайлық сөздері жатады. Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған мөлшер үстеулері екі түрлі болып келеді: а) біріккен мөлшер үстеулері: анағұрлым, бірталай, бірсыпыра, бірқатар, недәуір т.б. ә) қосарланған мөлшер үстеулері: бірен-саран, азды-көпті, бірлі- жарым т.б. Мөлшер үстеулері негізінен, морфологиялық формаларды қабылдамайтын сөздер болып келеді. Бейне (қимыл-сын) үстеулері. Бейне үстеулері қимылдың, амалды жасалу тәсілін, алуан түрлі сапасын, бейнесін білдіріп, қалай, қайтіп, қалайша, кімше, неше деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы, осылай, осылайша, сөйтіп, бірден, бірдей, бірге, бірте-бірте, тікелей, көзімше, өзінше, әрең, бекер, дереу, жай, жедел, жылдам, кенет, құр, қатар, оқыс, оңаша, түгел, шұғыл т.б. Бейне үстеулері үстеулердің басқа топтарына қарағанда саны жағынан көп болып келеді. 128 Туынды бейне үстеулері морфологиялық және синтакистік тәсілдер арқылы жасалады: Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған бейе үстеулер: а) туынды бейне үстеулерінің басым көпшілігі зат есім, сын есім, есімдік, үстеу сөздерге –ша, -ше жұрнағы тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы, адам-ша, ауыз-ша, әлін-ше, жаңа-ша, мен-ше, осылай-ша т.б. ә)–шаң, -шең жұрнағы арқылы жасалған бейне үстеулері: көйлек- шең, байпақ-шаң т.б. б)–лай, -лей, -дай, -дей жұрнағы арқылы жасалған бейне үстеулері: осы-лай, тірі-лей, ен-дей, өлер-дей т.б. Синтаксистік тәсіл арқылы жасалған бейне үстеулері: Бейне үстеулерінің бұл туынды түрі екіге бөлінеді: 1.Біріккен және кіріккен бейне үстеулері: ауызекі, біржола, жазатайым т.б. 2.Қосарланған бейне үстеулері: әрең-әрең, бірте-бірте, дара-дара, шала-пұла, дәлме-дәл, көзбе-көз т.б. Қосарланған бейне үстеулердің жасалу түрлері сан алуан. Олардың құрамында қос сөздердің барлық түрі кездеседі. Күшейту үстеулері. Күшейту үстеулері заттың сынын, қимыл мен амалдың сынын, мөлшерін, көлемдік белгілерін не асыра, не кеміте қолдану үшін айтылады. Олар қалай деген сұраққа жауап береді. Мысалы, ең, әбден, ылғи, бек, нағыз, нық, орасан, тым, аса, өте, өрен т.б. Күшейту үстеулерінің туынды түрі де, негізгі түрі де көп емес. Туынды күшейту үстеулері екі тәсіл арқылы жасалады: а) Морфологиялық тәсіл арқылы жасалған күшейту үстеулері – ша, -ше жұрнағы тіркесу арқылы қалыптасады: айрық-ша, барын-ша т.б. ә) Синтаксистік тәсілмен жасалған күшейту үстеулері де көп емес. Мысалы, кілең, небір, өте-мөте т.б. Мақсат үстеуі. Үстеулердің бұл түрі әрекет, қимылдың не мақсатпен, неліктен жасалғанын білдіріп тұрады. Мақсат үстеулерінің тілімізде саны аз. Олардың қатарына мынадай сөздер жатады: әдейі, жорта, қасақана, көріне, әдейілеп т.б. Кейбір туынды мақсат үстеулерінің өзі аналитикалық тәсіл арқылы жасалады: кітапқа бола, оқуға бола, маған бола т.б. Мұндай формалардың өзі - саусақпен санарлық. Себеп-салдар үстеулері. Амалдың себебін, не салдарын білдіреді. Олар неліктен, не себепті деген сұрақтарға жауап беріп тұрады. Себеп-салдар үстеулеріне мынадай сөздер жатады: текке, босқа, бекерге, амалсыздан, лажсыздан, шарасыздан. Бұл сөздердің барлығы да туынды себеп-салдар үстеулері болып саналады. Олар септік жалғауларының көнеленуі (консервация) тәсілі арқылы 129 қалыптасқан. Мысалы, текке, босқа, құр босқа, бекерге себеп-салдар үстеулері барыс септік жалғауларының, ал амалсыздан, лажсыздан, шарасыздан себеп-салдар үстеулері шығыс септік жалғауларының көнеленуі нәтижесінде пайда болған. Себеп-салдар үстеулері көсемшелердің қайталануы арқылы да қалыптасады. Мысалы, көре- көре, сөйлей-сөйлей, оқи-оқи т.б. Топтау үстеулері. Үстеудің бұл түрін кейде саралау үстеулері деп те алуға болады. Себебі үстеудің бұл түрі амалдың немесе іс- қимылдың бірігу арқылы істелгендігін, болмаса, керісінше жекеленіп істелгендігін білдіреді. Топтау үстеулері нешеден, қаншадан, нешеуден деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы, екеулеп, үшеулеп, он-ондап, бір-бірлеп, тең-теңімен, бас-басына, алды-алдына, үйді- үйіне т.б. Алайда, топтау үстеулеріне жатқызылған сөздердің ішінде сан есім, негізді туынды етістіктер де, топтау сан есімдері де бар. Үстеудің кейіннен қалыптасқандығын желеу еткен ғалымдар жөнді- жөнсіз басқа сөз табының сөздеріне жиендік жасай берсе керек. жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|