Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
Бүркіт
| 4.6
Сөйлем мүшелері Сөйлемдер синтаксистік мағынаны білдіреді. Синтаксистік мағына сөйлемнің құрамына енген сөздердің функциялық қатынасынан туады. Пікірдің құрамына сай сөйлемнің құрылысында да тиісті синтаксистік единицалар болады. Ол – сөйлем мүшелері. Сөйлем мүшелері – сөйлем құрауда қалыптасқан қатынастың компоненті. Сөйлем мүшелерінің белгілері мынандай: 1.Сөйлем мүшесі болатын сөздің толық лексикалық мағынасы болады; 2. Әрбір сөйлем мүшесі басқа сөзбен мағыналық жағынан синтаксистік қатынаста, яғни матасып, қиысып, қабысып, меңгеріліп, жанасып байлаулы тұруы тиіс; 3. Сөйлем мүшесі болатын сөз синтаксистік байланыс арқылы белгіілі бір сұраққа жауап беруі тиіс; 4. Сөйлем мүшесі болатын сөз белгілі бір сөз табынан жасалуы тиіс. Мысалы, Машина көпірге тоқтады. Оспан өзеннен келді. Ол жолмен жүрді. Осы үш сөйлемдегі сөздер бірыңғай қатынаста тұр. Машина, Оспан, Ол – бастауыш ретінде тоқтады, келді, жүрді деген сөздермен функциялық қатынасқа түсіп тұр. Бұл екі топ сөздердің синтаксистік қызметі олардың өзара предикативтік қатынастың компоненті болуына байланысты. Предикативтік қатынастың бір компоненті – бастауыш, екінші компоненті – баяндауыш. Ал көпірге, өзеннен, жолмен деген сөздер мекен – предикаттық емес қатынаста мекенді білдіретін компонент. 1. Сөйлем мүшелері – сөздердің сөйлем құрамындағы негізгі функциялық қызметін білдіреді. Сөйлемдегі ойдың субьектісі - бастаушысы, қимылы- баяндауышы-предикаты қосылып, ойдың негізгі айтайын деген өзегін білдіреді. Тұрлаусыз мүшелер – объектінің формасы, ойды толықтырып, анықтап, пысықтап жеткізеді. Сөйлем мүшелері негізінен сөйлем құрылысының элементі ретінде қалыптысты. Сөйлем мүшелерінің жұмсалуы сөйлемге мазмұн болып отырған пікірдің мүшелеріне сайма-сай келе бермейді: Мен оқығанмын –Менің оқығаным бар. Мен оқығанмын деген сөйлемдерде пікірдің құрамы мен сөйлем мүшелері біріне-бірі сай келіп тұр: Мен – бастауыш мүше, субъектіні атап тұр, Оқығанмын – баяндауыш мүше, предикативтік істі атап тұр. Менің оқығаным бар 208 деген сөйлемнің сөйлем мүшелері пікірдің құрамындағы мүшелерге сай келмейді. 2. Сөздердің сөйлем мүшесі ретінде жұмсалуы оның лексикалық, грамматикалық сапасына бағынышты. Зат есімдер заттық атау ретінде септік, жіктік формаларының негізінде бастауыш, баяндауыш, толықтауыш қызметінде жұмсалады, анықтауыш қызметінде жұмсалмайды, пысықтауыш ретінде де талғанып жұмсалады, ол көбіне мекен пысықтауыш ретінде жұмсалады. Зат есімдер сөйлем мүшесі қызметін атқаруда іштей де саралатыны байқалады. Мысалы, антропонимдер (кісіге байланысты есім сөздер) бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш қызметінде жүреді. 3. Сөйлем мүшелерінің қызметін тиісті тұрақталған формалар атқарады. Сөйлем мүшелері формаларының түрі, саны жағынан бірдей емес. Мысалы, бастауыш мүше негізінен атау септік формасы арқылы көрінсе, толықтауыш мүшенің алатын формасы – атау мен іліктен басқа септік жалғаулары. 4. Сөздердің синтаксистік қызметі (сөйлем мүшесі қызметін атқаруы) тек өз мағынасына, өз формасына ғана бағынышты емес, онысы қатынасқа түсетін сыңарына да тәуелді: мысалы, Жақсы бала жақсы оқиды. Жақсы бала - анықтауыш, өйткені затты анықтап тұр. Жақсы оқиды - пысықтауыш, өйткені қимылды анықтап тұр. жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|