Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
170 
4.
 
Кейс-метод  в  обучении  педагогов-психологов:  научно-методический 
аспект. // Наука и школа. – 2008. – №5 – С. 68-70. 
5.
 
Панфилова А.П. Инновационные педагогические технологии: Активное 
обучение: учебное пособие. – М., 2009. – 192 с. 
6.
 
Психолого-педагогическое  сопровождение  реализации  инновационных 
образовательных программ. / Под ред. Ю.П. Зинченко, И.А. Володарской.  – М., 
2007. – 120 с. 
Баюканская С.Ф. 
Педагог-психологтарды кәсіби даярлаудағы кейстық технологиялар 
Қазіргі  педагогикадағы  тиімді  инновациялық  әдістердің  бірі  кейстық  әдіс.  Мақалада 
«Педагогика  және  психология»  мамандығының  студенттерін  оқыту  үрдісінде  кейстық 
технологияны  қолдану  ерекшеліктері  қарастырылады.  Апробацияланған  кейстердің 
мысалдары келтірілген. 
Кілт  сөздер:  кейс-стади,  оқыту  технологиясы,  инновация,  проблемалық  оқыту, 
студент, тәжірибелік-бағдарлы тұрғы. 
Bayukanskaya S.F. 
Case technology in the professional training of pedagogs-psychologists 
One the effective innovative methods in modern pedagogy is the case method. The features of 
the  application  of  case  technology  in  the  learning  process  of  students  speciality  «Pedagogy  and 
Psychology» is discussed in the article. There are examples of using proven cases. 
Keywords:  case-study,  learning  technology,  innovation,  problem-based  learning,    students, 
practical oriented approach. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
171 
ФИЛОЛОГИЯ     ФИЛОЛОГИЯ     PHILOLOGY 
 
 
ӘОЖ:  821. 512. 122 (091) 
 
Ахмет К.С. – филология ғылымдарының докторы, доцент,  
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті 
E-mail: akhmet2013@list.ru  
Әбдіқалық К.С. – филология ғылымдарының кандидаты, доцент,  
Қазақ мемлекеттіқ қыздар педагогикалық университеті 
(Алматы қ., Қазақстан) 
E-mail: 
kun_jan.16@mail.ru
 
 
ХІХ ҒАСЫРДАҒЫ АҚЫН ҚЫЗДАРДЫҢ АЙТЫСЫ 
 
Аннотация. Бұл мақалада ХІХ ғасырдағы қазақтың ақын қыздарының айтыс өнері сөз 
етіледі. М.Әуезовтің «Айтыс өлеңдері»,  С.Мұқановтың «Айтыстар туралы» еңбектерінде аты 
аталған  және  «Айтыс»  жинағында  берілген  отызға  жуық  айтыскер  ақын  қыздарымыздың 
кіммен айтысқаны, олардың айтыс өнеріндегі орны зерделенеді. Олардың ішінен Сара, Тәбия, 
Күйкентай,  Дәме,  Ұлбике,  Шөкей,  Ақсұлу,  Рысжан,  Болық,  Меңеш  сынды  ақын 
қыздарымыздың айтысы зерттеуге алынып, талданады. Айтыстың мазмұндылығы, онда қандай 
мәселе көтерілгендігі ашылып қана қоймай, айтыс өнеріндегі ақын қыздарымыздың бойынан 
табылатын түрлі асыл қасиеттер де дәріптеледі. Айтыс жанрын тереңнен зерттеген С.Мұқанов 
еңбегінің маңыздылығы да ашып көрсетіледі. 
Кілт  сөздері:  салт  айтысы,  ақындық,  жұмбақ  айтысы,  замана,  мәшһүр,  бейнелі, 
шешендік, талантты,  ой-толғам, әлеуметтік мәселе. 
 
Өміршең 
өнер 
ретінде 
тұтас 
халықтың 
рухани 
сұранысын 
қанағаттандырып отырған айтыстың нағыз шырқау биігіне көтерілген тұсы ХІХ 
ғасыр  екені  белгілі.  Тіпті,  қазақ  әдебиеті  тарихында  ХІХ  ғасырға  дейін  есімі 
белгілі  айтыскер ақындарды кездестіре алмаймыз. Ертеден келе жатқан асыл сөз 
өнерінің  бірі  айтыстың  шығу  тегі  тұрмыс-салтқа  байланысты  туған  «жар-жар» 
(аужар),  «Бәдік»  өлеңдерімен  байланысты  екені  рас.  Бірақ  та  бізге  жеткен  сол 
«Жар-жар»,  «Бәдіктен»  бастап  барлық  айтыстарда  айтысушы  ақындардың  есімі 
көрсетілмей, жігіт немесе бозбаланың қызбен айтысқанымен таныс боламыз. Тек 
«Өлі  мен  тірі  айтысында»  Ақбала  қыздың  Боздақпен  айтысы  беріліп,  есімдері 
аталған. 
ХІХ  ғасырдағы  суырып  салма  айтыскер  ақындардың  легінде  қазақтың  
ақын қыздары да тарих сахнасында өзіндік іздерін қалдырды. М.Әуезов «Айтыс 
өлеңдері»  деген  еңбегінде  «Анығында,  қазақ  фольклорындағы  ең  бай  жанр  – 
айтыс  десек,  нелер  жүздеген,  хатқа  түскен  айтыстарды  қарасақ,  солардың 
көптен-көбі  еркек  ақын  мен  қыз  ақын,  әйел  ақындар  арасындағы  болған 
айтыстар  екенін  көреміз.  Айтыс  үлгісінде  туған  барлық  өлең  қазынасының  қақ 
жарымына  жақынын  атақты  ақын  қыздар:  Ақбала,  Күңбала,  Тоғжан,  Сара, 
Жантелі,  Ырысжан,  Тәбия,  Мақта  сияқты  нелер  жүйрік,  өнерпаз  ақын  қыздар, 
келіншектер  туғызған»  [1,  17-18  бб.]  десе,  айтыс  жанрын  терең  зерттеген 
С.Мұқанов  «Айтыстар  туралы»  деген  еңбегінде  айтыс  дәстүрінің  өркендеген 
кезеңі ХІХ  ғасыр  екенін  айта  келіп,  айтыс арқылы  аттары елге  танымал  болған 
мынадай  қазақтың  ақын  қыздарын  атайды:  «Күйкентай,  Шәріп-Жамал,  Дәме, 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
172 
Ұлбике,  Тыныштық,  Шөкей,  Қадиша,  Ақсұлу,  Манат,  Рысжан,  Ақбала,  Айқын, 
Сара, Жөкей, Болық, т.б.» [2, 182 б.]. 
Осы  қазақ  қыздарының  ел  жадында  сақталып,  есімдерінің  белгілі 
болуының  бір  сыры  айтысқа  түскен  қарсыластарын  жеңіп  отыруынан  да  болса 
керек.  Мәселен,  айтыстың  жампоздары  атақты  Сүйінбай  ақын  Күңбала  қыздан, 
Жанақ  ақын  Күнекей  қыздан,  Сабырбай  ақын  Тойбала  қыздан  жеңілгенін 
мойындағанының  өзі  қазақ  қыздарының  ақындық  өнердегі  даңқын  асқақтатпай 
ма?! «Ақын әйелді былайша жалғыз ер ақын ғана емес, барлық ел болып, халық 
болып сыйлайды, ұлы жиындарда ақын әйелдің беделі, бағасы ер ақыннан төмен 
болмайды.  Әйел  ақынның  өлеңі  де  халыққа  ер  ақыннан  кем  тыңдаулы  емес. 
Айтыста  жеңген  әйел  ақынды  халық  жеңілген  ер  ақыннан  артық  бағалайды.  
Сөзден  тосылған  ер  ақын  әйел  ақынға  бас  иеді»  [2,  188  б.]  деп  С.Мұқановтың 
заты  әйел  ақындарды  осылайша  бағалауы  олардың  ертеден-ақ  қоғам  алдында 
қаншалықты құрметке ие болғанын байқатса керек. 
Жалпы,  «Айтыс»  жинақтарын  қолға  алғанда  жоғарыда  аталған  ақын 
қыздармен  қоса  Ажар,  Меңеш,  Айман,  Гүлханым,  Бибісары,  Ырысты,  Жекей 
сияқты  толып  жатқан  қазақ  қыздарының  есімімен  таныс  боламыз.  Ал  олар 
кіммен  айтысты  дегенде,  Күйкентайдың  Оспантай  ақынмен,  Шәріпжамалдың 
Әжекпен, Дәменің Мансұр ақынмен, Ұлбикенің Күдері ақынмен, Тыныштықтың 
Мұрат  ақынмен,  Шөкейдің  Жүсіпбек  ақынмен,  Қадишаның  Ысқақ  ақынмен, 
Ақсұлудың  Кеншімбай  ақынмен,  Манаттың  Шәді  ақынмен,  Рысжанның  Әсет 
ақынмен,  Ақбаланың  Боздақпен,  Айқынның  Жарылғасын  ақынмен,  Сараның 
Біржан  салмен,  Болықтың  Елентай  ақынмен,  Тәбияның  Омарқұл  ақынмен, 
Ажардың  Уақат  ақынмен,  Меңеш  қыздың  Әжінияз  ақынмен,  Айманның 
Майлықожа  ақынмен,  Гүлханымның  Майлықожа  ақынмен,  Бибісарының 
Нұржан ақынмен, Ырысты қыздың Оңғар жырау және он алты ақынмен, Жекей 
қыздың  Қарасақал  Ерімбет  ақынмен,  тағы  басқа  осындай  қазақ  ақын 
қыздарының айтыстарын кездестіреміз. 
Осы айтыстардың мазмұнынан ақын қыздарымыздың бойынан біріншіден, 
ақындық  өнерімен  даңқы шыққан  талантын, екіншіден,  әйелге  тән  нәзіктік  пен 
сұлулықты,  үшіншіден,  ой  өрісі  кең,  ақылды  да  тапқыр  әрі  өткір  тілді 
шешендікті, төртіншіден, заман шындығын ашына жырлаған қайсар қыздардың 
келбетін көреміз. 
Бір ғажабы қыз бен жігіт айтысының қай қайсысын алсаң да ақын жігіттер 
қыздардың  ақындық  өнеріне  құмартып,  өздері  арнайы  іздеп  барып  айтысқан. 
Оған  Оспантай  ақынның  Күйкентай  қызға  «Сыртыңнан  аттай  қалап  келдім 
іздеп»  деуін  немесе  Біржан  салдың  Сара  қызға  «Мен  келдім  алыс  жерден  атқа 
мініп,  Есітіп  атағыңды  сені  біліп»  деп  айтқандарын  мысалға  келтіруге  болады. 
Алайда, ақын жігіттердің өз бағын сынау үшін қыздарды арнайы іздеп баруының 
өзінде  үлкен  мән  бар.  Ол  –  сол  қыздардың  ақындық  даңқының  осал  еместігі. 
Мұны  айтыс  өлеңдерінің  мазмұнынан  да  байқауға  болады.  Мәселен,  Дәме  қыз 
бен  Мансұр  ақынның  айтысындағы  «Есіттік  Дәме  қыздың  сырттан  даңқын, 
Жеңілген  талай  жігіт  ойлап  білгін»  деген  жолдарын  Дәме  қыздың,  сондай-ақ 
Біржан  мен  Сара  айтысынан  да  Сараның  Біржанға  дейін  Жанақ,  Орынбай, 
Кеншімбай  сынды  ақындарды  жеңгенін,  айтыс  арқылы  ақын  қыздың  есімі  елге 
кеңінен  танымал  болғанын,  тіпті,  Біржанның  «Көкшетау  дуанына  даңқың 
барған»  дегеніне  қарап  Сара  қыздың  атағы  қаншалықты  таралғанын  байқауға 
болады. 
Және  де  ақындар  қыздардың  ақындық  өнеріне  тәнті  болып  қана  қоймай, 
жақсы қасиеттерін де  айтып отырған. Біржан  сал  Сара  қызды  «Шырағым Сара, 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
173 
сендей  тумас  бала,  Шешеңнен  туармасын  мұндай  дара»,  «Сайраған  бейне 
ұжмақта  бұлбұл  құстай,  Ұқсаттым  Сара  сұлу  айтқан  сөзін»,  «Жаннан  артық 
сөйлер сөзің» деп қадірлеп жатса, «Жаратқан құдай сондай бұлбұл етіп» деп өзі 
іздеп барған қызды алғаш көргенде осылай таңырқай қараған Әсет ақын да: 
Сөзінің қайран қалдым кірін таппай, 
Кенедей лебізінің мінін таппай. 
Жүйрік ем жеке шапсам жан салмайтын 
Адастым айтар сөздің бірін таппай,– 
деп қарсылас қызының мықтылығын мойындайды. 
Меңеш қыз бен Әжінияз ақын айтысындағы Әжінияз ақынның «Кездейсоқ 
жау  келсе  де  тартынбаған»  деуі  де  Меңеш  қызды  еш  нәрседен  қаймықпайтын, 
өзіне  өте  сенімді  ақын  ретінде  танытады.  Бұл  айтыстың  өзіндік  ерекшелігі  бар. 
Мұнда  Сыр  бойынан  шыққан  ақын  қыздың  қарсыласы  қазақ  ақыны  емес, 
көршілес  өзге  елдің  танымал  ақыны,  дәлірек  айтқанда,  қарақалпақ  әдебиетінің 
классигі  Әжінияз  Қосыбайұлы  (1824-1878)  болатын.  «Жиреншедей  болғансып 
сөзге  шебер,  Ел  алдында  мен  сені  жеңсем  егер»  деп  өзінің  айбатын  танытқан 
Әжінияз  ақынға  Меңеш  қыз  да  қалыспайтынын  байқата  келіп,  «Қазаққа  өлең 
келіп  қонып  өткен,  Сондықтан  жеңілерсің  қыз  Меңештен»  деген  тоқ  етер 
жауабын  қайтарады.  Алайда,  Әжінияз  ақын  да  Біржан  сал  сияқты  қызды  жеңу 
үшін  «Ақ  отауға  лайық  қыз  екенсің,  Шал  байың  тек  өзіңнің  сорың-дағы»  деп, 
Меңештің болашақ айттырған күйеуінің жасы үлкендігін айтып бетіне баспақшы 
болады.  Бірақ  ақын  қыз  бұл  арада  да  жол  тауып,  өзінің  ұтқыр  ойлылығын 
байқатады.  Қарақалпақ  ақыны  Әжінияздың  «Өзіңдей  ұлы  ақын  мырза  қыздан» 
немесе  «Қыз  Меңеш  сөзің  ащы,  тілің  майлы»  деген  сөздері  қазақ  қызының 
ақындық дәрежесін жоғары бағалап құрметтегендей. 
Айтыс өлеңдерінің мазмұнында қыздардың ақындық өнерімен қоса әйелге 
тән  асыл  қасиеттері  де  бағаланады.  Әсет  ақын  Рысжанды  «Әйелдің  көрдім 
сондай бағлангерін» деп жырласа, Ақсұлу мен Кеншімбай айтысында Кеншімбай 
ақын  басқа  ақындар  тәрізді  Ақсұлу  қыздың  ақындық  өнеріне  тамсанып  қана 
қоймай,  «Көрген  жан  ішпей-жемей  болады  мас,  Аққұба  бидай  өңді  бір  қиғаш 
қас» деп сұлулығын сипаттайды. Ал Дәме қыз бен Мансұр ақынның айтысында: 
Сонда қыз бізді көріп шықты тысқа, 
Ұқсаған айлы нұрлы тоты құсқа. 
Болмаса қаптауында жүрген пері 
Адамға біте бермес ондай нұсқа... 
Адамзат қанша айтқанмен ондай болмас, 
Болмаса ұжмақтағы хордың қызы,– 
деп Мансұр ақын қызды тіл жеткізбестей суреттейді. 
Айтыста  ақын  қыздар  ақылды  да  бірбеткей,  өткір  тілді  шешендігімен  де 
көзге  түседі.  Мәселен,  Ұлбике  қыздың  Күдері  қожамен  айтысында  Күдері 
қожаның  «Аузың  шекер,  лебізің  балдан  тәтті»  деп  ақын  қызға  ілтипат  көрсетуі 
немесе  «Өршеленіп  қоймайсың,  әй,  Ұлбике,  Мал  мен  бастың  бірінен  кем 
боларсың»  деп  сес  көрсетуі  ақын  қыздың  осал  еместігін,  оған  Ұлбикенің  «Мал 
мен бастың бірінен кем болар деп, Қожам қай күн құдаймен тілдескен ең?» деп 
жауап  беруі  оның  қайтпайтын  қайсарлығын  танытса  керек.  Болық  қыз  бен 
Елентай ақынның айтысында да ақын қыз ой өрісі кең, ақылды болып көрінеді. 
Айтысты: 
Ақын жігіт аталған Елентайым, 
Өнерпаздың өнерпаз білер жайын. 
Жауап бер бір азырақ сөз сұрайын, 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
174 
Әуелі не жаратты бір құдайым?– 
деп бастаған Болықтың сөзіне Елентайдың: 
Болық маған белгілі сенің сырың, 
Біздерден артық емес айтқан жырың, 
Бұрынғы даналардан естігенім, 
Жер мен көк жаралыпты елден бұрын,– 
деп жауап қайтаруы, әрі қарай осылайша созыла берген айтыс мазмұнынан 
ақын  қыздың  білімдарлығына  куә  боламыз.  Ал  Шөкей  қыздың  Жүсіпбек 
қожамен  айтысында  ақын  қыз  суырып  салма  талантынан  бөлек  дүниетанымы 
мол, өте зеректігімен танылады. Жалпы, Жүсіпбек Қожа мен Шөкейдің, Ұлбике 
мен  Күдерінің  айтыстарын  сөз  етуде  С.Мұқанов  «қазақ  әдебиетінің  өркендеу 
тарихындағы бір дәуірді көрсетеді. Әрине, ол тарих үшін қажет мәселе» [2, 235-
236 бб.]  деген пікір айтады.  
Айтыс өлеңдерінің мазмұнынан заман шындығын ашына жырлаған қайсар 
қыздардың да тұлғасын көреміз. Рысжанның Әсетпен айтысында ақын қыз төрт 
түрлі  жұмбақ  айтады.  Бірінші  жұмбағында  патшалық  құрылыстың  жүйесі 
жұмбақталып, ондағы болыс, би, елубасы, ояз, губернатор, патша, сенат сияқты 
әр  түрлі  мансап  иелері  сөз  етіледі.  Рысжан  ел  билеушілерді  барынша  әшкере 
еткенде  оларды  әр  түрлі  құс  кейпінде  көрсете  отырып,  халықты  қанап отырған 
арам  тамақ  озбырлар  екенін  өткір  бейнелеген.  Мәселен,  жемтік  жеген 
құзғандары  елубасы,  қанға  тояттаған  қаршығасы  старшин,  күйкентайлары 
онбасылар,  т.б.  Бұл  айтыста  Рысжан  жұмбақты  қиыннан  қиыстыра  білетін  ойы 
ұшқыр ақын екенін байқатса, Әсет те одан кем емес, өзінің ой-өрісінің кеңдігін 
көрсете біледі. Ал «Ақсұлу мен Кеншімбай» айтысында Ақсұлу қыздың:  
Байлық пен бас адамын әлек қылып 
Неше жыл бүліндірген ол жұртыңды да... 
Нұреке, Жүсіпбек пен Айып болыс, 
Біздерге үшеуі де мәлім болыс, 
Сүгірді Батырбаймен ұстап берген 
Құдайдан үміті жоқ зәлім болыс,– 
дей  отырып  ел  ішіндегі  патшалық  саясаттың  құлы  болған  би-болыстың 
зорлықшыл  қиянатшыл  іс-әрекетін  ашып  көрсетуі,  ақын  қыздың  еш  нәрседен 
қаймықпай, заман шындығын ашына жырлауы  нені аңғартқандай.  С.Мұқанов та 
өз  зерттеуінде  осы  тәрізді  әділдігі  жоқ,  елге  тырнағы  батқан  әкімдерді  сынап, 
олардың озбырлықтарын көптің көз алдында әшкере ету көптеген айтыстарға тән 
сипат екенін ашып көрсетеді. 
Омарқұл  ақын  мен  Тәбия  қыздың  айтысында  да  өз  заманындағы 
әлеуметтік  шындықтар  сөз  етіледі.  Айтыстың  бір  түрі  қайымдасуды  «қыз  бен 
бозбаланың  өлеңмен  әзілдесуі»  деп  тапқан  С.Мұқанов  «Қайымдасу  айтысының 
басы  қыз-бозбаланың  жастық  әзілінен  басталғанмен,  аяғы  әлеуметтік  маңызы 
бар  мәселеге  соғады»  [2,  196  бб.]    дей  келіп,  Күйкентай  мен  Оспантайдың, 
Омарқұл  мен  Тәбияның  айтыстарын  қайымдасуға  жатқызған.  Омарқұл  мен 
Тәбия  айтысында  ұзатылғалы  жатқан  қызды  құттықтаудан  басталған  айтыс 
біртіндеп шиеленісе түседі. Сол тұстағы әлеуметтік шындықты тілге тиек етеді.  
Құдайда қудың жағы болды білем, 
Біреуді біреуге әкеп жем қылып жүр. 
Кейбіреу өтірік айтып, өсек тасып, 
Жалғанға жанын беріп сендіріп жүр. 
Халықтың қамын ойлар әділет жоқ, 
Көнбеске көмескі өмір көндіріп жүр,– 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
175 
деген Омарқұлға Тәбия былай жауап береді: 
Алтай қыс, алтайыңды жаз қылып жүр, 
Біреуден кейбіреуді аз қылып жүр. 
Қарасаң қалпы жаман замананың, 
Біреуді біреу арбап азғырып жүр. 
Екі ақын да «халықтың қамын ойлар әділдігі жоқ» замананы сынға алады. 
Тәбия  өзінің  ұнатпайтын  адамға  еріксіз  бара  жатқанын  ашық  айтса,  Омарқұл 
бұған себеп қалың малдың қырсығы деп біледі. Сөйтіп, екі ақын да бірінің ойын 
бірі толықтыра түседі. 
«Біржан  мен  Сара  айтысында  қозғалатын бір ғана  күрделі мәселе бар,  ол 
...өзге айтыстан кең масштабта, қаза алынады, айтысты тұтас алғанда қалың мал 
темасына  жазылған  бір  драмалық  поэма  қатарында  тұрады»  [2,  241  бб.]  деп 
С.Мұқанов  жоғары  бағалаған  Біржан  мен  Сараның  айтысына  келсек,    Сара  да 
осал  ақын  емес.  Оның  даңқын  Біржан  бұрын  да  естіген.  Арнайы  іздеп  келіп, 
Сараны  көргенде  Біржан  сал  аттан  түседі,  бірақ  қыз  алдында  кішірейгісі 
келмейді.  Осындай  сәтті  Сара  да  өткереді.  Жасы  кіші  болса  да,  Сараның  келіп 
амандаспағанын  тілге  тиек  етіп,  «үлгісіз  кеткен  халық  түрі  жаман»  деп 
жазғырады.  Айтыс  басталып  кетеді.  Сара  да  тосын  басталған  айтыста  ұтымды  
жауап қатуға тырысады. 
Ей, Біржан, кімге дәрі амандығың, 
Сөз білсең бұ да сенің жамандығың. 
Қисасұл-әнбиеден көрмеп пе едің, 
Делқұлы мағлұм болды надандығың,– 
деп  жауап  қайтарады.  Сара  дәлелді  діннен  іздейді.  «Қисасұл  әнбиеде» 
Адам ата Хауа анаға кішілік көрсетіп, бұрын барады. Сара осы жайды көлденең 
тартады.  «Адамды  топырақтан  жаратқан  хақ,  Білінсін  надандығың  бұл  сөзге 
бақ». Біржанды надансың деп жазғырады. Сара да өзін көтере сөйлеп, «Найманда 
екі жүзді нар кескенмін» деп шалқи түседі. Дін тарихынан хабары бар екендігін 
көрсеткен алғашқы кезектен-ақ Сараның ақындық қарымы кең, нағыз төкпе ақын 
екендігі байқалады.  
Енді  Сараны  қалай  жеңбек?  Ақындар  екі  мәселеде  сүрінеді.  «Біріншісі, 
ақынның білім көлемі тайыз келсе, әр нәрседен мәліметі, хабары болмаса, айтыс 
үстінде оқыстан қойылған сұрауларға табан аузында жауап қайтара алмай қалса, 
онда  ақын  жеңіледі.  Ақын  өзінің  жеңілгендігін  мойындап,  сөзді  доғаратын 
болады.  Екіншісі,  ақын  әлеуметтік  мәні  бар  мәселеден  жеңіледі»  [3,  321  бб.]. 
Алғашқы шарт бойынша екі ақын тең түседі. Екеуі де нағыз өнер иелері екенін 
көрсете  алады.  Сараның  сүрінуі  екінші  мәселеге  (әлеуметтік)  байланысты.  Бас 
еркіндігі жоқ қыз Жиенқұл атты бір жаманға атастырылған еді. Осы жайға қанық 
Біржан  атастырған  күйеуінің  жамандығын  басты  мін  ретінде  көрсетеді.  Жалпы, 
екі  ақын  да  өз  кезектерінде  кеңінен  ұзақ  толғап  айтысады.  Айтыс  барысында 
Біржан Сараның өнерін жоғары бағалап, «Жарайды, жаным Сара, сөйлер сөзің» 
деп  оның  өнеріне  көңілі  толатынын  ашық  айтады.  Екі  ақын  да  намысқа  тиетін 
сөздер айтса да, айтыса келе бірін-бірі қадірлеп, сайысты қыздыра түседі. Сөзден 
сүріндіре  алмаған  Біржан  жоғардағы  ойына  қайта  оралады.  Мырзаңды  шақыр, 
көрейін деп тықсыра түседі. 
Енді  сөз  таластырудың  артық  екенін  ұққан  Сара  Есімбекке  қарата  тіл 
қаратып,  Жиенқұлдың  жамандығын  мойындайды.  Өзінің  бір  жаманға  жар 
болғанына қорланған Сара іштегі ашу-ызасын түгел айтады.  
Қажы аға, көріп келдің хақтың үйін, 
Мен түгіл бөтенге де зорлық қиын. 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
176 
Жиенқұл ерім болып тұрар ма екен 
Күнінде таңда махшар болса жиын. 
Бұл  Сараның  жүрек  жарды  сөзі,  басындағы  трагедиясы,  әсіресе  қажыға 
барып келген Есімбектің қиянатын бетіне басады. Қажы бола тұра зорлық істеп 
отырсың  деп  айыптайды.  Жанының  жарасына  айналған  әділетсіздікті  жайып 
салады. Өзінің жеңілгенін де мойындайды. 
Бұдан  кейінгі  кезекте  Біржан  не  айтады?  Өзінің  айтыс  үстіндегі  егесте 
ауыр  сөздер  айтқанына  жөн  көрмей,  Сараға  жаны  ашиды.  Ақын,  ақылды,  сұлу 
Сараның бір жаманға баруына өзі қорланғандай болады. Есімбек пен Тұрысбекті 
қағытып, кінәні соларға аударады. Ал Сара болса Жиенқұлды мінездей отырып, 
«Күжірейіп жауырыны келер ме екен, Он мата арқасына тыққандай-ақ» деп оның 
құныс  екенін  де  жасырмайды  және  бас  еркіндігін  талап  етеді.  «Қаптағайдың 
манаптарына»    мәселені  тура  айтады.  Сараны  сөзден  тоқтатқанына  Біржан  аса 
қуанбайды. Қайта қыздың қайғысына ортақтасады. Тіпті, кінәсіз Сараны қорғап, 
Есімбекке талап қоюуы басқа айтыстарда кездесе бермейді. «Аспандағы аққумен 
ән  қосатын»  екі  ақынның  ой-арманы  бір  жерге  тоғысады.  Айтыс  соңында  ең 
мәнді  мәселе  –  әйел  теңдігін  қозғайды,  қалың  малға  қарсылық  білдіреді. 
Сондықтан  бұл  өнер  жарысын  С.Мұқанов  «қазақ  әдебиетінде  ерекше  орын 
алатын айтыс» деген қорытындыға келеді. 
Түйіп айтқанда, айтыс өнерін сарқылмайтын қазына, өшпейтін мұра десек, 
сол  өнердің  көгінде  қанатын  құлаштай  кеңге  жайып  қыранша  самғаған  ХІХ 
ғасырдағы ақын қыздарымыздың айтыстары да еш ұмытылмақ емес. ХІХ ғасыр 
әдебиетін  жоғары  оқу    орындарында  оқытқанда  айтыс  ақындарының 
шығармашылығынан  тек  Сара  Тастанбекқызы  мұрасына  тоқталатыныбыз 
белгілі. Ал жоғарыдағы есімі аталған отызға жуық ақын қыздарымыздың сөздері 
қалыс  қала  береді.  Келешекте  олардың  айтыстағы  мұрасы  болса  да  арнайы 
зерттелу  қажет.  Өйткені  айтыс өнерінің  дамып, қалыптасуына  негіз болған  осы 
айтыскер  қыздарымыздың  ақындық  дәстүрі  қай  ғасырда  да  жалғасын  тауып 
келеді.  Қазіргі  Тәуелсіздігімізді  асқақтата  жырлайтын  бүгінгі  ақын 
қыздарымыздың үні де сол дәстүріміздің жалғасы емес пе?! 
 
Әдебиеттер: 
1.
 
Айтыс. 2-том. – Алматы: Жазушы, 1965. – 663 б. 
2.
 
Мұқанов  С.  Қазақтың  XVIII-ХІХ  ғасырдағы  әдебиетінің  тарихынан 
очерктер. І бөлім. Екінші басылымы. – Алматы: Арыс, 2002. – 272 б. 
3.
 
Жармұхамедов М. Алғы сөздер // Айтыстар.– Алматы, 1995.– 352 б. 
 
Ахмет К.С., Абдикалык К.С. 
Айтысы казахских женщин в XIX веке 
В настоящей статье речь идет об айтысе девушек, получившем устное распространение 
или  записанном  в  XIX  веке.  Рассматриваются  труды  М.Ауэзова  «Айтыс  өлеңдері», 
С.Муканова  «Айтыстар  туралы»  и  сборник  «Айтыс».  В  ней  подвергнуты  анализу 
затрагивающие и решающие общественные темы айтысы таких казахских девушек, как Сара, 
Табия,  Куйкентай,  Даме,  Улбике,  Шокей,  Аксулу,  Рысжан,  Болык,  Менеш.  Красной  нитью 
проходит мысль о том, что названные выше айтысы еще более отточили, углубили и развили 
импровизаторское  искусство.  Также  раскрывается  значимость  работы  С.Муканова,  глубоко 
изучившего данный жанр.  
Ключевые  слова:  традиционный  айтыс,  поэтический,  айтыс  с  загадками,  эпоха, 
известный, образный, ораторская  речь, талантливый,  размышление,  социальная проблема. 
 
Ahmet K.S., Abdikalyk K.S. 
Kazakh akyn women of  XIX century 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
177 
In  this  article  are  considered    M.Auezov’s  work  "Aitys  olenderі",  S.Mukanov’s  "Aitystar 
turaly" and the collection "Aitys". Here you can find the Kazakh girl’s “Aitys” of XIX century, such 
girls  as  Sarah,  Tabia,  Kuykentay,  Dame,  Ulbike,  Shokey,  Aksulu,  Ryszhan,  Bolyk,  Menesh.  In  this 
article is considered the role of these girls in "Aitys Art" and their competitions. Affected not only the 
content  of  aitys,  but  the  wittiness  and  talent  of  these  girls.  Also  considered  the  importance  of 
S.Mukanov’s work who deeply studied this genre. 
Keywords:  traditional  aitys,  poetic,  aitys  with  riddles,  period,  outstanding,  imaginative, 
oratorical speech, talented, thinking, social problem. 
 
 
ӘОЖ: 82-13(574) 
 
Мұсаев А.М. – филология ғылымдарының докторы, профессор, 
Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті  
(Ақтөбе қ., Қазақстан) 
E-mail: zholzhanova_g@mail.ru 
 
АЙСА БАЙТАБЫНОВ – ЭПИК ЖЫРШЫ 
 
Аннотация.  Мақалада  Ақтөбе  өңірінен  шыққан  жыршы  Айса  Байтабыновтың 
шығармашылығы  сөз  болады.  Ол  Қобда  ауданының  Өтешсай  деген  жерінде  ақынның  өзінің 
айтуы бойынша 1885 жылы дүниеге келген. 
Кілт  сөздер:  жыршы,  жырау,  эпос,  нұсқа,  Қобыланды,  Марабай,  Нұрпейіс,  Қобда, 
Мергенбай, Жаскілең.  
 
Ақындық-жыршылық  өнері  дамыған  Ақтөбе  өңірінің  айтулы  ақындары 
мен жыршы – жырауларының қатарында шоқтығы биік ақын, таңды таңға ұрып 
жырлайтын күміс көмей жыршыларымыздың бірі – Айса Байтабынов. Ол Қобда 
ауданының Өтешсай деген жерінде ақынның өзінің айтуы бойынша 1885 жылы 
дүниеге  келген.  Ал  кейбір  халық  әдебиетін  зерттеуші  ғалымдар: 
Е.Ысмайыловтың  «Ақын»  (1956)  атты  еңбегі  мен  М.Ғабдуллиннің  «Қазақ 
халқының  ауыз  әдебиеті»  кітабында  жыршының  туған  жылын  1875  жыл  деп 
көрсетеді.  Дегенмен,  Айса  ақын  өз  өмірбаяны  туралы  деректі  кезінде 
Алматыдағы Ғылым академиясына «Өмір тарих» деген өлең мен қара сөзі аралас 
етіп  жіберген.  Сол  ақынның  өзі  келтірген  деректерге  қарағанда,  бала  күнінен 
бастап тұрмыстың ауыр тауқыметін тартқанын баяндаған. Сондай-ақ, тұрмыстың 
зардабымен қоса сол кездегі қоғамда болып жатқан түрлі қайшылықтар да ақын 
өмірін тығырыққа тірегенін аңғаруға болады.  
Жалпы  ақын  шығармашылығы  болсын,  өмірбаяны  болсын  қаралып, 
зерттелген дүниелер жоқтың қасы деуге болады. Қолда бар деректерге қарасақ, 
ақынның  өмір  сүрген  кезеңі  кешегі  ХХ  ғасырдың  басы  болса  да,  жыршылық 
өнеріне  құлақ  құрышын  қандырып  тыңдаған  тыңдаушыларының  да  айтар  сөзі 
там-тұмдап  қана  сақталған  екен.  Бұны  біз  –  кейінгі  ұрпақ,  ақынның  ақындық 
шабытының  шамалылығынан  емес,  кеңестік  үкіметтің  ұлттық  өнер  мен 
қазынамызды  жалғастырушы  жыршылар  қызметіне  келтірген  нұқсан  деп 
түсінуіміз  керектей.  Әйгілі  «Едіге»,  «Нұрадын  жыры»,  «Орақ  -  Мамай», 
«Қарасай  -  Қази»  «Қобыланды  батырды»  жырлаған  жыршы-жыраудың  тұнып 
тұрған  алтын  қазына  екені  айдан  анық.  Бірақ  сол  қазына  жыршының  көзі 
тірісінде  де,  кейін  мұра  ретінде  де  бағаланбағаны  мәлім.  Тек  тәуелсіздігіміздің 
таңы  атып,  мәдени  мұрамыздағы  кеткенімізді  келтіріп,  жоғалтқанымызды 
жаңғыртып  жатқанда  ғана  ел  тарихы  қойнауынан  Айса  сынды  ақын-

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
178 
жыршымызды  қазақ  әдебиеті  сахнасына  қосуымыз  –  бүгінгі  күннің  талабы  деп 
білеміз. 
Айса  ақын  эпостық  жырлар,  аңыз-әңгімелермен  қатар,  өз  жанынан 
шығарған  өлеңдерімен  де  ел  арасында  танымал  болған  ақындардың  бірі. 
Заманының  өмірін  жырлаған  ақын  өлеңдерінің  тақырыбы  сталиндік  идея  мен 
кеңестік  патриотизм  сарынында  болды.  Осы  тұрғылар,  яғни  Ақтөбе  аймағында 
Айса  ақын  сынды  ақындар  қатарына  Жәкібай  жырау  мен  Мәлік  Әлмұратов 
сияқты  ақындарды  айтуға  болады.  Жыршылық  өнермен  бірге  ақындықты  да 
қатар тізгендеген бұл ақындарымызды салиндік дәуірді мадақтап жырлаған деп 
айыптамай-ақ, өз замандарының шындығын жырлағандар деп тануымыз керек. 
Айса  ақынның  артында  қалған  аз-кем  20  шақты  өлеңі  ауыл  тірлігі  мен 
қоғам заңын жырлайды. Мәселен, «Біздің елде» атты өлеңінде ақын: 
«Жерімнің топырағы – күміс, тасы – алтын, 
Теп-тегіс мәдениетті менің халқым, 
Суының жартысы – су, жартысы – май,  
Халық мұқтажсыз, көңілі жай. 
Шөбімнің жартысы – шөп, жары – жеміс, 
Артығы жоқ, кемі жоқ, елім тегіс. 
Дүниеде біздей енді болған бар ма,  
Мал, бақыт, мәдениет толған бар ма, 
Дәуренде Сталиндік арман бар ма, 
Бөтен ел біздің елдей қалай болсын, 
Қамқор Сталиндей қорған бар ма»,  
-  деп  жырлайды.  Бұдан  басқа  ақынның  «Жалмауыз  патша»,  «Еңбектің 
бағасы», «Бұрынғы заман мен осы заман», «Колхозшы күші», «Біздің күш» деген 
өлеңдері де осы сарындас өлеңдер. Кеңес үкіметінің қоғам қайраткерлері мен сол 
кездегі  әкери  қолбасшылар  өмірінен  де  хабардар  ақын  оларға  өлең-жырын  да 
арнай  білген.  «Ворошиловке»,  «Калининге»,  «Ворошилов  батырым»  деген 
өлеңдері батырлар тұлғасын паш етуге арналса, «Сталиндік жаңа дәурен», «Ұлы 
Ленин-Сталин»  жыр  жолдары  сол  кездегі  қоғам  көсемдерінің  жарқын  бейнесін 
сомдайды.  Ақынның  көркем  образ  жасаудағы  шеберлігін  халықтың  ауыз 
әдебиетімен  мейлінше  мол  сусындағанын  көруімізге  болады.  Өйткені  ақынның 
«Ворошилов  батырым»  деген  өлеңінде  Ворошилов  бейнесін  Ноғайлының 
батырымен салыстыра жырлайды: 
...Кім қажырлы, қайратты, 
Ворошилов батырдан, 
Мысал үшін алайық, 
Орыс-қазақ, ноғайды, 
Ноғайлының ішінде, 
Орақ пенен Мамайды, 
Батыр болып олар да, 
Қансыратқан талайды, 
Қанша қанды ішсе де, 
Іс өтпеген қолайлы. 
Қарға бойлы Қазтуған, 
Қара қыпшақ Ер Қоблан 
Елін есен сақтаулық, 
Оларда да болмаған... 
деп  қазақ  батырларының  да  ерлігін  атап  өтеді.  Айса  ақынның  1941-1945 
жылдардағы  Отан  соғысының  батырлары  «Қазақ  қызы  Әлия»  және  «Абдолла 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
179 
Жанұзақов»  деген  көлемді  жырлары  болғаны  белгілі,  алайда,  бір  өкініштісі 
академияда сақталған ақынның өлеңдер қорының арасынан бұл аталған екі өлең 
табылмаған.  Бірақ  халық  арасында  бұл  өлеңдер  өз  кезінде  кеңінен  таралғаны 
мәлім.  Ақынның  соғыс  тақырыбына  Жамбыл  ақын  секілді  өз  үлесін  де  қоса 
білгенін көруімізге болады. Оған дәлел – 1941 жылы 28 маусымда «Социалистік 
жол»  газетінде  жарық  көрген  «Біз  жеңеміз»,  «Жау  кіреді  көріне»  атты  биік 
пафоспен  жазылған,  ерліктің  өшпес  рухындай  өлеңдері.  Айса  ақынның 
академияның қолжазбалар қорына тапсырған өлеңдерінің арасында кеңес үкіметі 
тақырыбынан  бөлек  үш  өлеңін  атап  өтуге  болады.  Олар  жыр  алыбы  –  Жамбыл 
мен  жыр  дүлділі  –  Нұрпейіске  арналған  өлеңдері.  Алғашқы  екі  өлеңнің  көлемі 
шағын ғана болғанымен, ақын інінің ақын ағаларына деген зор құрмет пен ыстық 
ықыласқа  толы  сезімімен  жырланғандықтан,  көркемдігі  де  құнды  бола  түскен. 
Ал үшінші жыры Нұрпейіс Байғаниннің 80 жылдығына арналған.  
Ақынның  шығармашылығының  тағы  бір  ерекші  қыры  суырып 
салмалылық дәстүрмен шығарған жыр-толғаулары болған. Алайда, олардың дені 
сақталмаған,  тек  «Айса  ақынның  толғауы»  деп  аталатын  жыры  ғана  сақталған. 
Бұл  толғауын  ақын  академияға  екі  мәрте  жолдағандықтан,  екуі  екі  папкада  екі 
нұсқа  ретінде  сақталған.  Аталмыш  толғаудың  ақынның  өзге  өлеңдеріне 
қарағанда  көркемдік  құндылығымен  ерекшеленеді.  Қазақтың  жыраулық 
дәстүрімен  үндесетін  жырдың  стилі  мен  көркемдік  ерекшелігі  соны,  идеясы 
құнды.  
Айса ақынның жыршылық өнері қазақ әдебиеті мен мәдениетіне қосылған 
үлкен  үлес  деп  айтуға  болады.  Оның  батырлар  жырын  жырлаудағы  ерекше 
қасиеті  –  айтып  отырған  эпостық  шығармасы  кейіпкерлерінің  өмірде  бар  деп 
кәміл  сене,  илана  жырлауында.  Бұндай  ерекшелік  Айса  ақынмен  бірге  Мұрын 
жырау  мен  Нұрпейіс  сынды  жыршыларға  да  тән  болған. Айса  ақынның  сондай 
зор  сенімінің  орындалғанын  кейінгі  ұрпақ  –  бүгінгі  біздер  куә  болып  отырмыз. 
Оның  жырлаған  әйгілі  «Қобыланды  батыр»  жырының  басты  кейіпкері  – 
Қобыландының  сүйегі  сол  Қобда  бойынан  табылуы  –  Айса  қосқан  қазақтың 
мәдени  мұрасының  шоқтығы  одан  сайын  биіктей  түскені  деп  білеміз.  Айса 
ақынның жыршылық өнеріне тәнті болып, жыршының көмейінен төгілген талай 
жыр-дастандарды  қағаз  бетіне  түсіріліп,  мемлекеттік  қорда  сақталуына  септігін 
тигізген  белгілі  ғалым-фольклорист  Есмағамбет  Ысмайылов  та  жыршының 
осындай көрегендік қасиетін ерекше атап өткен.  
Айса  Байтабынов  шығармашылығындағы  эпостық  жырлардың  орны 
ерекше.  Жыршының  жырлаған  эпостардың  ішіндегі  ең  белгілері  әрі  қолжазба 
күйінде сақталғандары – «Қобыланды батыр мен оның баласы Жаскілең», «Әуез 
батыр»,  «Қарасай  -  Қази»  және  «Мамай  батыр».  Жалпы  жыршы  бұдан  басқа 
көптеген  батырлар  жырының  жырлаушысы  болған.  Қолжазбалар  қорында 
сақталған  дерек  көздері  бойынша  Айса  жыршының  жырлаған  эпостар  тізімін 
қолжазбалар  қоры  бойынша  қарастырған  Б.Әжниязұлы  мен  Ә.Марғұлан 
атындағы  Археология  Институтының  ғылыми  қызметкері  Н.Жетпісбай  былай 
деп төмендегідей тізімдеген: 
1.
 
«Едіге» 
2.
 
«Сұлтан хан» 
3.
 
«Нұрадын жыры» 
4.
 
«Төрехан» 
5.
 
«Мамай» 
6.
 
«Орақ» 
7.
 
«Қарасай-Қази» 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
180 
8.
 
«Қасымқұд-Досымқұл жыры» 
9.
 
«Қобыланды-Жаскілең» 
10.
 
 «Әділ» («Қырымның қырық батыры» бойынша) 
11.
 
«Құбығыл батыр» 
12.
 
«Көрұғлы» 
13.
 
«Телағыс» (Жаңбыршы) 
14.
 
«Әуез батыр» 
15.
 
«Алпамыс» 
16.
 
«Ер Сайын» 
17.
 
«Шора» 
18.
 
«Қыз Жібек» 
Бұл  ұзын-сонар  тізімді  бағамдай  отырып  байқайтынымыз  –  Айса  ақын 
көкірегінің қазынаға толы мол мирастың иесі екендігі. 
Ақынның  жырлаған  жырларының  ішінде  ең  танымалы  әрі  көлемдісі 
«Қобыланды  батыр»  жыры.  Жырдың  алғашқы  нұсқасын  1941  жылы  латын 
қарпімен ақынның қызы – Қымбат хатқа түсірген. Нұсқа оқушы дәптерімен 130 
беттен  тұрады,  академияның  сирек  қолжазбалар  қорында  сақтаулы.  Айса 
«Қобыландының»  бір  ғана  нұсқасын  емес,  бірнеше  нұқасын  білгенге  ұқсайды. 
Оған  дәлел  –  осы  жоғарыда  аталған  қолжазба  соңында  ақынның  өзі:  «Бұл  – 
Қобыландының бір сөре жыры, енді үш сөресі бар, әрқайсысының сөзі мұнан аз 
емес»,-деп келтірген. 
Жалпы  «Қобыланды батыр»  жырының  өзі қазақ арасында  ең көп  тараған 
эпостардың  бірі.  Қазіргі  күнде  бұл  эпостың  29  нұсқасы  белгілі.  Бұл  жөнінде өз 
кезегінде  көлемді  зерттеу  жүргізген  ғалымдардың  бірі  академик  Қ.Жұмалиев 
былай  деп  көрсетеді:  «Қобыландының»  әлденеше  варианты,  версиялары  бар. 
Солардың ішінде ең көлемді, көркемділері: Марабай, Мергенбай, Айса, Нұрпейіс 
варианттары. Бұлардың бәрі де даңқты жыршылар. Кейбіреулері өз жандарынан 
да өлең шығара алатын ақындар»,-дей келіп,  «Қобыланды батыр» жырының екі 
үлкен  нұсқасын  жырлаған  Ақтөбе  облысы  бойынша  ақиық  екі  ақынды  айтуға 
болады.  Олар:  Қобда  ауданының  ақыны  Айса  Байтабынов  пен  әйгілі  халық 
ақыны Нұрпейіс Байғанин» - дейді.  
Жырдың бас кейіпкері – Қобыландының өмірде болған-болмағаны жайлы, 
яғни  оның  тарихи  тұлғалығы  жайында  ғалымдар  арасында  түрлі  пікірлердің 
орын  алғаны  белгілі.  Алайда  бүгінгі  тәуелсіз  әдебиетіміздің  тыңғылықты 
зерттеуі  мен  ғылым  салаларында  зор  мүмкіншіліктер  оны  тарих  сахнасына 
тұлғалық  бейнесін  асқақтата  шығарды.  Бүгінгі  тарихымыз  Қобыланды  батыр 
жөнінде былай сөйлейді:  
«Қобыланды  батыр  –  шамамен  ХV  ғасырда  өмір  сүрген.  Ақ  Орда 
тұсындағы белгілі мемлекет қайраткері, батыр, тарихи тұлға. Ол Ақ Орда орнына 
пайда  болған  Әбілқайыр  хандығы  кезінде  (1428-1468)  аталған  ханның  сенімді 
өкілдерінің бірі болған ұқсайды. Әбілқайыр ханнан қазақ сұлтандары Керей мен 
Жәнібек  жеке  бөлініп  шығар  тұста,  өз  алдына  дербес  Қазақ  хандығы  құрылар 
кезде  маңызды  саяси  роль  атқарған.  Ел  ішіндегі  сақталған  аңыз-әңгімелерге 
қарағанда,  Қобыланды  батыр  бір  тартыста  Арғын  руынан  шыққан  атақты  би, 
турашылдығы  үшін  халық  арасында  Ақжол  би  атанған  Дайырқожаны  өлтіреді. 
Мұның  арты  үлкен  дауға  ұласып,  Ақжол  биді  жақтаған  Керей  мен  Жәнібек 
Әбілқайырдан  бөлініп  шығуы  осы  себепті  болған  делінеді.  Ақжол  бидің  қарт 
әкесі Қодан тайшының «Қара қыпшақ Қобыландыда, не бар еді, құлыным» деп 
басталатын  белгілі  жоқтауы  осы  кезде  туған»  -  деп  жазады    зерттеушілер 
Б.Әжниязов пен Н.Жетпісбай.   

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
181 
Бұған  қоса  Айса  ақынның  жырлаған  «Қобыландысы»  Алшағыр  деген 
қалмақтың ханы мен Қыдырбай деген адам көрші болып, Қобда өзенінің бойын 
жайлайды  деуімен  басталып,  одан  әрі  жырдың  сюжетін,  шығармашылық 
көркемдік  желісін  Қобда  бойымен  дамытуы  –  көркемдік  қуып,  қызыл 
сөзділілікке  салыну  емес,  тарихи  танымы  терең  көрегенділік  екенін  көріп 
отырмыз.  Айса  ақын  нұсқасында  Қобда,  Сары  Қобда,  Жиренкөл,  Ешкіқырған 
сияқты жер-су атаулары молынан кездеседі. Ақын бұл жерде өзінің туған жерінің 
атауларын негізсіз қосып отырған жоқ. Сол өзіне дейін үзілмей жеткен жыраулар 
мен  жыршылар  салтын  жалғастырып,  тіпті  одан  әрі  «Қобыланды  баласының 
жыры» деп аталатын тағы да бір бөлімді қоса жырлап, «Қобыландыны» дамыта 
түседі.  Бұл  –  «Қобыланды  батыр»  эпосының  тек  айса  ақынның  жырлауындағы 
сонылық.   
«Қобыланды»  жырының  қазақ  эпосындағы  есте  жоқ  ескі  заманда 
шыққаны  белгілі,  Ақ  Орда  кезінде  өмір  сүрген  тарихи  тұлға  Қобыландының 
Қобда  жерінде  жерленгені,  осы  Қобда  бойында  батыр  өзінің  белсенді  өмір 
жолын  жүріп  өткені  бүгінгі  таңда  дәлелденіп  отыр.  Ол  тек  Айса  ақынның 
жырлаған нұсқасында ғана айтылмайды, кең тараған Марабай, Мергенбай жырау 
дастандарының соңында да Қобыландының моласы Қобдада деп аяқталуы, яғни:  
...Ұлы Қобда бойында 
Қобыландының моласы, 
Ажалға кімнің шарасы, 
Салынған белгі тамы бар, 
Бұрыннан қалған жоба бар... 
- деп нақтылана түсуі қазіргі зерттеуші-ғалымдар үшін берер пайдасы көп 
дерек  және  осы  дерек  көздерінің  өзі  бір  баянды  тарихи  шындыққа  әкелгені 
көңілге үлкен қуаныш ұялатады. 
Жалпы  Айса  ақын  жырлаған  жырдың  өн-бойына  зер  сала  отырып,  оны 
мінсіз  деп  те  айта  алмаймыз.  Ондағы  көркемдік  әсірелеу  салдарынан  болсын, 
мейлі  тарихи  тұрғыдан  болсын  кеткен  кемшін  тұстарды  аңғаруға  боладын. 
Мәселен,  Айса  Қобыландының  соғысып  жүрген  негізгі  жауларын  біресе 
қалмақтар деп көрсетсе, енді бірде аяқ астынан қызылбастар деп жырлап кетеді. 
Бұны  бір  жақты  қарап,  ақын  тарапынан  кеткен  қателік  деп  түсінбеу  керек 
сияқты. Ғасырлар бедерінен өтіп келе жатқан жырдың құрылысы мен мазмұнына 
келген  кемшіліктер  тек  бір  ғана  Айсаның  емес,  бірнеше  ұрпақтың  еншісіндегі 
кемшіліктер деп түсіну дұрыстау болар. 
Ал  қазақ  әдебиетін  зерттеуші  ғалымдар  үшін  Айса  ақынның 
жырлауындағы  ерекше  нұсқа  «Қобыланды  –  Жаскілең»  жырының  жарыққа 
шығуы  және  тарихи  тұрғыдан  жаңғыра  түсуі  –    зерттеуін  күтіп  жатқан  үлкен 
жұмыс деп айтуға толық негіз бар... 
«Қара  қыпшақ  Қобыланды»  жырының  көркемдігі  жағынан  да,  көлемі 
жағынан да ерекше арта түсіп жырлаған Айса вариантының басқа елге танымал 
нұсқаларына  қарағанда  көп  айырмашылықты  аңғаруға  болады.  Мәселен, 
Қобыландының  әке-шешесі  қарт  Тоқтарбай  мен  Аналық  кейуананың  аттарын 
Қыдырбай  мен  Ақмаңдай  деп  беріп,  Қобыландының  қарындасы  Қарлығашты  – 
Қолаң  деп  жырлаған.  Жырдың  бұдан  басқа  да  ерекшеліктеріне  зер  салсақ,  ең 
әуелі, Қобыландының  өмірге  келуінің  өзі жай баланың дүниеге  келуіндей  емес, 
мифтік  ұғым  аясында,  тамаша  фантастикалық  оқиғалар  желісінде  өріледі. 
Мойындарына  бұршақ  салып  тілеп  алған  жетпіске  келген  Қыдырбай  мен 
алпысқа  келген  Ақмаңдай  балдарын  дүниеге  әкелерді  мынандай  кейіпте 
суреттеледі: 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
182 
Еңсесі биік ақ орда, 
Екеуі келіп кіреді, 
Нұр тамып, жасарды қайта деп еді, 
Жетпіске келген Қыдырбай, 
Жетпіс жасы кетеді, 
 Жиырмаға қайта жетеді, 
Аппақ қардай ет бітті, 
Алмадан қызыл бет бітті, 
Алтын сақал, күміс мұрт бітті, 
Жауырын менен сырт бітті, 
Бұғақ пенен ұрт бітті. 
Алпысқа келген Ақмаңдай, 
Он беске қайта келеді, 
Қайта қыз болды деп еді,  
Кәміл үш ай болғанда, 
Үш айға кәміл толғанда, 
Ақмаңдай жерік болады, 
Қытыр-қытыр қара тасты шайнайды... 
депақын  Ақмаңдай  ананың  жерік  болуымен  болашақ  батыр  образының 
алғашқы  штрихтарын  береді.  Жерік  болған  анаға  анау-мынау  емес  әйгілі 
«Қырымның қырық батырының» бірі – Айсаұлы Ахмет айдаһардың құйрығынан 
бір  елі  кесіп  әкеліп  береді.  Дүние  есігін  жаңа  ашқан  сәбидің  портретін  ақын 
батырдың туылғанын паш ете былай деп жырлайды: 
Манағы туған баланың, 
Балтыры бар бесіктей, 
Омырауы есіктей, 
Қасқыр ауыз, қабақты, 
Бұқа мойын тамақты, 
Тасыған судай алапты, 
Алғыр бура қабақты, 
Алтыннан болды шүмегі,  
Жібектен болды түбегі, 
Мақпалдан болды жапқысы, 
Мәулімнен болды тартқышы... 
Мұндай  көркем  суреттеу  мен  эстетикалық  талғамның  биік  деңгейін 
батырлар  жырында  сирек  кездесетін  дүние  десек,  ол  Айса  ақынның  жүрегінен 
шыққанынн  болашақ  зерттеуші-ғалымдар  назардан  тыс  қалдырмауы  керектей. 
Ұтымды шыққан теңеулер мен буын-ырғағы, саны бір арнаға тоғысып, тұтас бір 
үндестікті құрап жатады. Халық әдебиетіне қаныққан ақынның айтқанын жазбай 
тануға  болады.  Бір  жырдың  бойына  бірнеше  саланы  ағыта  жырлайтын  жыршы 
өзі білетін Қырымның қырық батырының бейнесін Қобыланды батырдың қасына 
қатар  қоя  жырлаған.  Жырда  аталған  эпостық-тарихи  тұлғалар  образы 
қаһармандықтың  символындай  суреттелген.  Әсіресе,  Қарасай  мен  Қази,  Едіге 
мен  Нұрадын,  Мұса  мен  Телағыс,  Орақтардың  есімі  Қобыланды  образының 
ашылуына  өзіндік  бір  ықпалдарын  тигізіп  отырады.  Атақты  Мұрын  жыраудың 
жырлаған «Қырымның қырық батырын» Айса ақын да жатқа білген. Сондықтан 
«Қобыландыдағы»  «Қырымның  қырық  батырлары»  жырдың  көркемдігіне  еш 
нұқсан  келтірмей,  қайта  оның  жаңа  қырынан  ашылуына,  композициялық 
құрылысына өзіндік игі үлесін қосып тұр. Жалпы Қобыланды бейнесі батырлығы 
мен  қатар  әруағы  бірге  астасқан  қалыпта  суреттеледі.  Атқа  қонып,  қолына 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
183 
найзасын  алған  батырға  әйтеуір  бір  тылсым  күш  дем  беретінін  білетін  ақын, 
Қобылынды образын жасауда да сондай өмірлік шындықты негізге ала отырып, 
былай суреттейді: 
Сонда Қодар сөйлейді, 
Ер Қобылан бүгін-ертең келед деді, 
Аққұртқа келетінін білед деді, 
Ер Қобылан төсегіне жатқан күні, 
Әруағы қырық күншілік жерде жүред деді,  
десе,  ал  астындағы  пырағы  –  Торы  атты  да  Ер  Қобылан  әруағымен 
баптағандай етіп: 
Суын айғыр шауып еді, 
Суын бие тауып еді, 
Жеті-жеті болғанда, 
Суға салып алатын, 
Суға салса торы аттың, 
Екі қанаты бар еді, 
Құлаш жарым қанатын, 
Суға салса жаятын, 
Қобылан өзі көретін, 
Сол себептен торы атқа 
Жан жолдасым деп сенетін  
деп ер қанаты – тұлпар аттың бейнесі батырға лайық ірілікпен суреттеліп, 
батырға лайық құрметпен дәріптеледі. Біресе қызылбастармен, біресе қалмақпен 
соғысатын  Қобыландының  жанында  үнемі  үзеңгілес  жолдастары  ретінде 
Қарасай,  Қази  батырлар  қатар  суреттеледі.  Қобыландының  жауымен  қатар 
айқасатын батырлардың образы өз алдына жыр болып жырлануымен қатар «Қара 
қыпшақ  Қобыланды»  жырында  да  қырымдық  батырлардың  бейнесі  айқындала 
түседі.  Мәселен,  «Жаскілең»  бөлімінде  Қобыландының  кегін  қайтармақшы 
болған қаһармандар образы былай суреттеледі: 
Ей, Ер Қобыланды жау алды, 
Жоқтаусыз ауылы жоғалды, 
Жан бармады артынан, 
Сұраусыз кетті сол ауыл, 
Жалғыздықтың зарпынан, 
Аққұртқа мен Аққолаң, 
Айырылып кетті қазақ ұлтынан, 
Кіндіктен жалғыз демесең, 
Кешегі кеткен Қобыланның, 
Қылышынан қан тамып, 
От жанушы еді ұртынан, 
Іздейтұғын кім бар деп, 
Сол Қобыланның ауылын, 
Іздейтұғын мен бар деп, 
Және Қази ақырды, 
Ол қалмақта, 
Және кегім, және бар, 
Іште кеткен бала бар, 
Әуез батыр бұл шықты, 
Құбығыл батыр сол шықты, 
Қырымнан шыққан қырық батыр, 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
184 
Ақ түйе сойып ант етті, 
Аузына алды құдайды, 
Көкірекке ұрды құранды, 
Батырлар сол жерден, 
Талап етіп жөнелді 
Кегі  кеткен  батырлар  образынан  қазақ  халқының  ислам  дінін 
қабылдағаннан  кейінгі  өмірі  екенінен  мәлімет  аламыз.  Ата  жауы  қалмаққа 
аттанған қырым батырларының намысы жанып, Алла алдында ант беріп шығуы 
үлкен ерліктің бастамасы екені айтпаса да түсінікті.   
Айса ақынның енгізген басты жаңалығының бірі – «Қобыланды батырдың 
баласының жыры (Жаскілең)» деп жырда одан әрі жалғастыра түсуі. Бұл  бөлімді 
әуелгі негізгі жырдан бөлуге болмайтындай. Өйткені заңды жалғасы іспетті жыр 
о  бастағы  нұсқасындағы  сюжетіндей  Қобыланды  батырдың  бір  балаға  зар 
болуынан басталып, арманы орындалып, Құртқаның Ақмаңдай анасының жерік 
болуындай  жолбарыстың  жүрегіне  жерік  болуымен  жалғасады.  Бұл  бөлімде 
Қобыланды  батыр  өліп,  оқиға  одан  әрі  баласының  айналасында  дамиды. 
Қобыланды  баласын  асырап  алушылармен  Жаскілең  оқиғасының  қатар  дамуы 
шығыстық  үлгідегі  қисса-дастандар  стилінде  жырланған  бұл  бөлімді  формасы 
жағынан  қазақ  жырларының  бірі  «Қыз  Жібекке»  ұқсас  деуге  болады:  Төлеген 
өлгеннен кейін, інісі Сансызбайдың аға соңынан іздеп, кегін алып, Жібекті еліне 
алып  кетуі  тұтас  бір  дастандық  пішінді  құраса,  Айсаның  «Жаскілеңі  де»  осы 
сарындас  тұтас  бір дүние.  Жалпы Айса  вариантындағы  «Қобыланды»  жырында 
«Едіге»,  «Алпамыс»  жырларына  ұқсас  жерлері  көптеп  кездеседі.  Мысалы, 
«Едігенің» өзбек, қарақалпақ нұсқаларында даладан тауып алған баланы бай күңі 
оны жақсы көріп, оған өз баласындай еміренуі, ақыры қожасының әйеліне беру 
сюжеті Айса нұсқасында да қайталанады да, Жаскілең бейнесін сомдайды: 
Қобыландыдай бұлғақты, 
Жауырыны жалпақ, сұңғақты, 
Жаңа өспірім, жас бала, 
Терезенің алдынан, 
Өте шықты ақырып, 
Аллалап, ұран шақырып, 
Жүрген жерін жапырып... 
Батырлар  жырына  тән  көркемдік  –  гиперболамен  сомдалатын  образдар 
Жаскілең  бейнесінде  де  өз  бояуын  тауып  отырады.  Атадан  аса  туған  ұлдың  іс-
әрекеті  жарық  дүниеге  әкелген  анасы  мен  қадірлі  апасын  құтқару  оқиғасында 
тамаша даму сатысымен айшықтала суреттелген.  
Сондай-ақ  осы  бөлімде  Қобыландының  қарындасы  –  Қолаң  образы  да 
ашыла түседі. Қобда бойын мекен қылған халық арасында Қобыланды батырдың 
қарындасынан  туған  ұрпақ  бар  деп  айтатын  аңыздары  да  бар.  Жырдың  басқы 
нұсқаларында  Қарлығаш  атымен  мәлім  болған  батыр  қарындасы  Айса 
нұсқасында Қолаң деген есіммен жырланады. Қобдалықтардың айтуы бойынша 
Қолаңның шын аты – Құланбике екен, оны халқы Қолаң деп кеткен дейді. 
Қалай  десек  те,  Қобыланды  батырдың  ерлігі  мен  ұрпағы  осы  Қобда 
бойымен тікелей байланысты болған деп біз де жорамал жасаймыз. Оған дәлел – 
Айса  ақынның  жырлаған  жырымен  бірге  ел  арасында  ауыздан-ауызға  тараған 
аңыз-әңгімелер  мен  әпсаналар  және  ең  бастысы,  Ер  Қобыландының  зираты. 
Бұны бүгінгі  күнде  ғалым  атаулы  зерттеп,  зерделеп,  өз  пайымдарынынң  үзілді-
кесілді  шешімін  шығарып  қойғаны  қалың  жұртшылыққа  мәлім.  Жырда 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
185 
айтылатын жер-су атауларының өзі жайдан-жай жырлана салмай, белгі бір дерек 
негізінде суреттелуі оқиғаның ойдан емес, тарихтан алынғанын аңғартады: 
Он таңбалы Ұрымда, 
Қырық таңбалы Қырымда, 
Қазақ елінде 
Қыдырбай деген бай өтті, 
Төрт түлік малға сай өтті, 
Іні де жоқ, аға да жоқ, 
Өзінен туған бала да жоқ, 
Бір перзентке зар өтті, 
Малы артық болды бай, 
Перзенті жоқ сұмырай. 
Мекендерін сұрасаң, 
Қалдығытай, Бүлдірті, 
Өлеңті, Шідерті, 
Шөке сайын бір жылқы. 
Жирен деген көл еді, 
Яшқырған деген бел еді 
Қобда деген жер еді, 
Қобдада туған, 
Қобыланды деген ер еді, -  
деп  жырдың  басталуының  өзі  белгі  тарих  қойнауынан  алынғанын 
баяндайды.  Сондай-ақ,  бұндағы  жыршының  жер-су  атауларының  ішіндегі 
«Яшқырған»  деп  отырғаны  қазіргі  Ешкіқырған  екені  де  белгілі.  Жырдың  өн-
бойында Қобда бойының тасы мен шөбі, обасы мен өзенінен деректер келтіріліп, 
бүгінгі  заманның  өткен  тарихи  негізінен  көп  сыр  шертеді.  Сондықтан  да,  өз 
алдынан зерттеу мен тыңғылықты ізденімпаздықты талап ететін жырдағы жер-су 
атаулары үлкен еңбектің нысаны болуға әбден лайық деп білеміз.  
Бір  кездері  халық  қиялынан  туған  бейне  деп  саналатын  батыр  – 
Қобыландының  бейнесі  бүгінгі  таңда  тарихи  тұлғаға  айналып,  қазақ  деген 
ұлттың өнері мен өнегесін үлгі ететін үлкен жырдың қиял да емес, елес те емес, 
шындық  екенін  кешегі Қобыланды жерінде  – Қобда  бойында өткен дүбірлі  той 
дәлелдеді.  Айса  ақынның  ақатара  жырлағаны  «Қобыланды  батыр»  жыры  өзге 
нұсқаларға қарағанда көркемдігімен де, көлемімен де, мазмұнымен де, пішінімен 
де  ерекшеленіп  тұрса,  енді,  тарихилығымен  де  оқырмандарын  өзіне  баурай 
түсетін кесек туынды. 
Әдебиеттер: 
1.
 
Ысмайылов Е. Ақындар. – Алматы, 1956. 
2.
 
Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – Алматы, 1958. 
3.
 
Жұмалиев  Қ.  Қазақ  эпосы  мен  әдебиет  тарихының  мәселелері.  – 
Алматы, 1958. 
4.
 
Қазақ әдебиетінің тарихы. Т. 1. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. 1 кітап. 
– Алматы, 1960. 
5.
 
Қазына толы бір сандық. Ақтөбе газеті // 21 маусым, 2001 жыл. 
6.
 
Қоңыратбаев Ә.. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: “Ана тілі”, 1991. 
 
 
Мусаев А.М. 
Айса Байтабынов – эпический композитор  
В  данной  статье  рассматривается  творчество  сказителя  Актюбинского  края  Айса 
Байтабынова. По словам самого сказителя, он родился в Кобдинском районе в 1885 году.  
Ключевые слова: сказитель, жырау, эпос, набросок, Кобыланды, Марабай, Нурпейис, 
Кобда, Мергенбай, Жаскилен.  
Musaev A.M. 
Aisa Baytabynov - epic composer 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
186 
This article discusses the  work of the narrator Aktobe region Aisa Baitabinov. According to 
the narrator, he was born in Kobda area in 1885 year.  
Keywords: bard, epic, sketch, Kobylandy, Marabai, Nurpeis, Kobda, Mergenbai, Zhackelen. 
 
 
УДК 82-193.2 
 
Чечетко М.В. – кандидат филологических наук, доцент,  
ЗКГУ им. М.Утемисова 
Кусаинова А.Т. – магистрант ЗКГУ им М.Утемисова 
(г.Уральск, Казахстан) 
E-mail: kussainova@inbox.ru 
 
ЭПИГРАММЫ РОБЕРТА БЕРНСА: ИСТОРИЯ СОЗДАНИЯ 
 
Аннотация.  В  статье  рассматривается  часть  наследия  великого  шотландского  поэта 
Роберта Бернса, которая пока еще не является должным образом изученной – его эпиграммы и 
эпитафии.  Выявляются  основные,  теоретические  и  историко-литературные  факты  этих 
произведений. 
Ключевые  слова.Политическая  лирика,  любовная  лирика,  патриотическая  лирика, 
сатира, эпиграммы, эпитафии. 
 
Шотландия – родина многих выдающихся поэтов и писателей: достаточно 
вспомнитьВальтера Скотта, Роберта Льюиса Стивенсона, Артура Конан Дойля  и 
Роберта Фергюссона.  
Каждое  из  этих  имен  сияет  на  литературном  небосклоне  среди  звезд 
первой  величины.  Но  даже  в  этом  славном  ряду  фигура  Роберта  Бёрнса  стоит 
особняком.  Творчество  Бернса,  шотландского  крестьянина,  глубоко  уходит 
своими корнями в национальную почву Шотландии. В его произведениях живет 
вольнолюбивый  дух  шотландского  народа.  Любовь  и  бедность,  коварство  и 
зависть,  свобода  и  патриотизм,  дружба  и  предательство  —  вот  основные  темы, 
поднимаемые гордым шотландцем в сочинениях. А с подобными проблемами и 
вопросами в жизни так или иначе сталкивается любой [1, с. 6]. 
За  свою  короткую  жизнь  поэт  успел  создать  немалое  количество 
стихотворений,  поэм  и  песен.  О  творчестве  Роберта  Бернса  написано  немало 
критических  работ  и  оно,  казалось  бы,  хорошо  изучено.  Однако  некоторые 
проблемы  актуальны для исследования  и  это, прежде  всего,  проблема  сатиры  в 
творчестве шотландского поэта. В его наследии есть гражданская и политическая 
лирика, любовная лирика, патриотическая лирика, философская лирика, поэма « 
Тэм  О’Шентер»  и  кантата  «Веселые  нищие»  -  произведения  разного рода.  Есть 
среди  них  и  произведения,  наиболее  ярко  воплотившие  сатирическое  начало  в 
его творчестве – это его эпиграммы и эпитафии. 
В античной поэзии эпиграмма - короткое сатирическое стихотворение обычное 
построенное  на  контрасте  постепенной  экспозиции  и  заключительной  остроты.  В 
новой  европейской  поэзии  эпиграмма  короткое  стихотворение,  заканчивающееся 
острой,  злой шуткой по поводу кого-либо или чего-либо [2, с. 908]. 
Эпитафия - это изречение, сочиняемое на случай смерти и используемое в 
качестве  надгробной  надписи.  В  Древней  Греции  эпитафией  считались  речь  на 
торжественных  годичных  поминовениях  павших  за  отечество.  В  поэзии 

                                                                                                           
                                                                 
 
                                                                     Хабаршы 
№1- 2015ж.
 
 
187 
стилиризованные  эпитафии  стали  самостоятельным  жанром  панегирического  
или подобно эпиграмме сатирического содержания [2, с. 909]. 
Сатирическая  поэзия  существовала  в  Англии  с  древнейших  времен. 
Несправедливости  феодального  строя  породили  огромное  количество  разного 
рода сатир в форме басни, животного эпоса, притчи,  фабльо. Краткость не была 
свойственна  средневековой  сатире. Она  пришла  вместе  с  интересем  к  античной 
эпиграмме  в  эпоху  Возраждения  и  появлением  большого  количества  переводов 
переживаний.  Не  все  англиийские  эпиграммы  написаны  англичанами.  В 
XVIIвеке  мирным  путем  слились  Англия  и  Шотландия,  а  Ирландия  была 
присоединина насильственно, возникло государство, включавшие разные нации: 
англичан,  шотландецев,  ирландцев.  Господствующей  культурой  была 
английская, и разноплеменные писатели писали на английском языке, за малыми 
исключениями.  Таким  исключением  и  был  Роберт  Бернс,  писавшим  на 
шотландском  диалекте.  Будучи  талантливым  сатириком,  Бернс  посредством 
эпиграмм  и  эпитафий  высмеивал  своих  противников.  В  них  поэт  смешивал 
фольклорную фантастику и юмор, драматичность и ежедневный быт народа. 
Бернс одним из первых соединил эпиграммы с фольклором, который питал 
его  творчество,  и  сделал  эти  меткие  и  краткие  сатирические  миниатюры 
подлиневысоким и остроумным жанром поэзии. Здесь немала роль принадлежит 
и удивительно-выразительному языку Бернса – элементы шотландского диалекта 
делали его эпиграммы и эпитафии более выразительными. 
Первый  сборник  стихов  Бернса  появился  в  1786  году,  когда  поэт  после 
личных  неудач  и  разлада  с  теми,  кто  его  окружал  всерьез  подумывал  навсегда 
оставить родину и поселиться на Ямайке. Издатель которому он вручить тетрадь 
своих  стихов,  немедленно  опубликовал  их  и  сразу  же  отослал  экземпляры  в 
Эдинбургский  университет.  Надо  отдать  должное  современникам    Бернса, 
преподавателям университета в Эдинбурге – они тот час же написали издателю с 
просьбой  пригласить  от  их  имени  автора  в  университет  шотландской  столицы. 
Когда Бернс приехал туда, его ожидал самый теплый прием. 
Но  в  салонах  Эдинбурга  он  встретил  и  иное  отношение  к  себе  – 
крестьянину,  пахарю,  поэту.  Любопытство  и  отсутствие  настоящего  понимания 
его  поэзии,  некоторые негативные  черты  жизни  высшего  общества Шотландии, 
где он впервые оказался, и вызвали к созданию цикл его эпиграмм. Впрочеми в 
родной деревне он видел немало того, что по его мнению, заслуживало осмеяния. 
Бернс  прекрасно  владел  искусством  живой  и  остроумной  устной  речи. 
Современники  отмечают,  насколько  выразительна  и  умна  была  его  беседа  на 
разные  темы:  пятнадцатилетний  Вальтер  Скотт,  будущий  великий  романист 
Шотландии, оказался свидетелем того, как Бернс, приехав из деревни и зайдя с 
друзьями  в  книжную  лавку,  в  течение  часа  вел  остроумный  и  живой  разговор, 
который  Вальтер  Скотт  запомнил  на  всю  жизнь.  Эта  живость  и  легкая  или 
ядовитая насмешка характерны и для его комических стихов. 
Бернс  начал  создавать  свои  эпиграммы  с  1786  года,  и  они  уже 
фигурировали в его первом сборнике стихов, изданном в этом году. Но большей 

жүктеу/скачать 2,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: