Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 
114
УДК [615.89:616.7](5+510) 
 
БУЫН АУРУЫН ҚЫТАЙ ЖƏНЕ БАСҚАДА 
ШЫҒЫС ЕЛДЕРІНДЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫН САУЫҚТЫРУДЫҢ 
ДƏСТҮРЛІ ЕМЕС ƏДІСТЕРІМЕН ЕМДЕУ 
 
Қайсархан Г., Талдықбаев Ж.С. 
(Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ) 
 
 
 
Буын  ауруы  айырықша  кең  таралған,  сонымен  қатар  айқын  экономикалық  жəне 
қоғамдық  зардаптарға  алып  келетін  Ревмотологиялық  аурудың  бірі  болып  табылады. 
Буын ауруының негізгі себебі – шеміршек майының жойылуы. Медицина тілінде мұны 
остеортроз  дейді.  Дерт  жылдан-жылға  жасарып  барады.  Бұл  жағдай  тек  отандық 
дəрігерлерді ғана емес, əлем мамандарын толғандырып отыр.[1]. 
Əлемдік  мəліметтерге  сүйенсек  жер  бетіндегі  50  жастан  асқан  қарт  адамдардың 
80% буын  ауруларынан зардап шегеді. Қазақстанда 40 жастан асқан адамдардың 70% 
буын  ауруларына  шалдыққан.  Соңғы  уақытта  буын  аурулары  жиі  кездесетін 
патологиялық үрдіске айналды. Созылмалы, ұзақ ауыру сезімі, еңбекке қабілеттіліктің 
төмендеуі,  өз-өзіне  қызмет  көрсетудің    шектелуі,  өмір  сапасының  нашарлауы 
медициналық-əлеуметтік күрделі мəселе. [6]. 
Қазақстанда  200  мыңға  жуық  адам  буын  ауруының  зардабын  тартып  келеді.  Ал 
əлем  халқының  2  миллионы  осы  дерт  бойынша  арнайы  тізімге  алынған.  Бұрын  бұл 
дерттің  құрсауына  50-ді  еңсеріп,  60-қа  аяқ  басқандар  шалдығатын  болса,  бүгінгі 
статистика басқаны айтады. 15 жастағы жеткіншектің де буыны ауырады. Алаңдарлық 
жағдай. [2]. 
Адамзат өзінің жер бетіндегі көп жылғы тіршілігі барысында денсаулығын сақтау 
мен  сауқтыруды,  сондай  –  ақ  көптеген  аурулардан  емделудің  бірегей  тəжірибесін 
жинақтайды.  Бүгінгі  күндері  көптеген  сауықтыру  əдістері  белгілі.  Олардың  көпшілігі 
көне  Индия  ,Қытай  жəне  басқа  да  Шығыс  елдерінде  қолданылады.Ол  емдеу  
сауықтырудың дəстүрлі емес  əдістері яғыни нүктелік  уқалау ,питотерапия жəне тибет 
медицина əдістері. 
Бұл  медицина  түрлері  шығыс  халықтарыннан  тарағаны  белгілі.  Бұны 
қытайлықтар  саралап,  бір  жүйеге  келтірген.  ауруларын  емдейді.  Тибет  медицинасы 
ағзаның өзін-өзі реттеуіне, іште болып жатқан ағымға араласпайды. Ол тек ағза өзінің 
ауырған жерін өзі емдеп алуына мүмкіндік туғызады.  Бұл медицинаның өнімдері мен 
шөптері, оның жақсылығы адам ағзасының жұмыс қабілетін қалпына келтіруінде.  
Инемен емдеу қытайша «Джин - Джу» емдеу əдісі деп аталады. Бұл деген инемен, 
шөппен, қыздыру, жас шөптермен күйдіру деген сөз.Инемен емдеу ол қауіпсіз, қасиеті 
өте зор, табиғи ем.[5]. 
Ревмотологиялық  аурулар  созылмалы  дерт  саналады.  Тармақтары  бойынша 
бірнеше  түрге  бөлінеді.  Сондықтан  тек  буын  ғана  емес,  ағзаның  өзге  де  мүшелерін 
емдеу  қажет.  Ревматологияның  тұтастай  медицинаны  қамтитын  сала  екендігі  де 
осыдан. 
Əдетте ревматикалық ауруларды екі түрге ажыратады. 
1.  Rheumatism  «жел»,  «суық»,  «ылғалдылық»  синдромына  байланысты.  Бір 
немесе  көптеген  буын,  мүмкін  қайталануы  ұзақ  сипаттағы    қабынуы  жəне  ауруы; 
буындардың  ісінуі,  қызаруы,  ауырсынуы,  қызметінің  бұзылуы,  жергілікті 
температураның  пайда  болуы.  Ағзаның  патогенді  факторлары  «жел»  ену  дəрежесіне 

 
115
байланысты,  «суық»  немесе  «ылғалы»  басым  ауру  симптомдары  .Ревматизм  шығыс 
медицина бойынша -  «Ревматизм жел»,  «суық ревматизм»  «ревматизм ылғалдылығы» 
деп бөлінеді. 
2.  «Rheumatism  жылу».  Оның  сипаты  бойынша,  жедел  ревматикалық  қызба 
немесе  созылмалы  ревматизм  асқынуы.  Буын  қызметінің  нашарлауы,  қызару  ісінуі. 
Өткір  ауыру  белгілері:  науқас  қалтырап,сары  несеп  шығару,  шөлдеу,  бір  немесе 
көптеген буын тұрақсыздығы.[2]. 
Ине + punctum - - инъекция нүктесі «термині акупунктура» acus латын сөздерінен 
алынған. Цзю - Қытайда, акупунктура Жень жəне moxibustion деп аталады. Ол Батыс, 
Қытай медицина салаларының бірі ретінде əрдайым дерлік осы екі емдеу біріктіріледі, 
əдіс бір деп аталатын Жень-Чиу терапия ретінде қарастырылады. 
Сондай-ақ,  Акупунктура  терапия  фитотерапия,  арнайы  тыныс  алу  жаттығулары, 
массаж,  диета,  жану  жəне  басқа  да  түрлерімен  біріктірілуі  мүмкін.  Чэнь-Чиу  терапия 
үшін  теориялық  негіздемесі  Jin-Lo  теориясы,  немесе  органның  меридиан  теориясы 
физиологиясы  болып  табылады.  Jin-Lo  -  өмірлік  күш  айналатын  рефлексотерапияның 
нүктелерін  қосатын көрінбейтін  арналар  (меридианға)  жүйесі  -  чи,  оң  жəне  теріс  Инь 
Ян  арасындағы  тепе-теңдікті  білдіретін.  Онда  он  екі  жұптастырылған  жəне  непарных 
екі арналар бар, сондай-ақ көптеген Меридиан байланыстыратын немесе қосылу. 
Moxibustion - рефлексотерапияның байланысты қытай терапия түрі. Акупунктура 
инелер  мен  жарықтың  соңына  дейін  желімделген  tudwort  өсімдіктердің  құрғақ 
тұқымдар. нəтижесінде жылу мата ине тереңдікте жүргізіледі. əдіс электр тогының жоқ 
диатермия ұқсас болып табылады. 
Акупунктура массаж: негізінен бірдей мақсаты жəне физикалық терапия. Тезірек 
түбегейлі  құралы  емес,  науқастың  клиникалық  симптомдары  жеңілдету  болып 
табылады. 
Пайдалану нүктесін ықпал ету. Ежелде арнайы өткір тас чиптерді өңделген. Содан 
кейін қола, темір, алтын мен күмістен жасалған болат инені, енді ортақ тот баспайтын 
болаттан жасалған инелер қолданылады. 
Инелер 5 түрін қолдану: - тері бетіндегі түрту үшбұрышты ұшы, инелер, түймелер 
жəне  көптеген  инелі  балғамен  жұқа  қысқа,  ұзын  жіңішке  инелер,  блиц  «сыл»  əдісін 
ықпал ету болып табылады.[6]. 
«Жел  жою»,  Меридиан  өткізгіштігін  қалпына  келтіру  -  акупунктура  емдеу 
принципі.  
Əсер  нүктесі  əдісі.  Бұл  əдіс  кезінде  «ревматизм  жел»  жəне  «ревматизм  жылу» 
ауруларын  «шашырату»  немесе  үшкір  балғаны  емдеу  нүктелеріне  шаншып 
қолданылады;  «суық  ревматизм»ге  жиі  moxibustion  пайдаланылады;  «ревматизм 
ылғалдылығы»  кезінде  бірінші  əсер  инелер  отырып,  содан  кейін  -  moxibustion  немесе 
«жылыну» инъекциясына əсер етуі мүмкін. 
Нүкте  емдік  əсері.  Осы  нүктелерде  барлық  дене  төзімділігін  арттырып  жəне  
«жел» тарату,«энергетика жəне қан өткізгіштігін жақсартып, дене айналысын қалыпқа 
келтіріп,  тағамдық  жəне  қорғаныс  энергиясын  реттейтін  рөл  жатыр.атап  айтқанда 
нүктелік  массаж  яғыни  акупунктура  массаждың  буын  ауруын  емдеудегі  рөлі  өте  зор 
болып отыр.. 
Сонымен қатар қытай дəрі шөптерімен емдеу тəсіліде зор маңызға ие.. 
Олар  ұяшықтағы  гендік  бақылау  техникасын  бұғаттау  арқылы  ревматоидты 
артритқа  қарсы  ,  қабынуға  қарсы,  иммуносупрессивные  жəне  қатерлі  ісікке  қарсы 
қасиеттері бар.[7]. 
Артрит ,сондай-ақ мынадай алдын алу жəне емдеудің  ең тиімді əдістерінің тағы 
бірі:  бірінші  қышқыл  заттардың  тұтынуын  шамадан  тыс  болдырмау.  Екіншіден, 

 
116
тұрақты  ашық  жаттығу.  Үшіншіден,  жақсы  көңіл  күй  сақтап,тым  көп  психологиялық 
қысым жок,қысым қалыпты болуы.  
Физиотерапия.  Қазіргі  заманғы  физиотерапия  əдістемелер,  буын  ісіну  азайту 
ұтқырлығын  арттыру  жəне  ауырсынуды  азайту  үшін  кейбір  жағдайларда  көмектеседі. 
Артықсалмақ осы аурудың қаупін арттырады. Артық дене салмағы (ерлер мен əйелдер 
де)  бар  адамдар  қалыпты  салмағы  (сол  жас  тобында  жəне  гендерлік  бойынша)  бар 
адамдармен  салыстырғанда  аурудың  үш  есе  көп,  ең  алдымен,  пайда  болуы  мүмкін  
екендігін атап өтті.[3]. 
 
 
 
Əдебиет:
 
1.  «Адам  денесі.  Организмнің  құрылысы,  қызметтері  жəне  аурулары.»  Тони  Смит  редакциясы. 
Алматы, 2006 ж. 
2.  «Артриттер мен артроздар». Құлқыбаев Ғ. Алматы, 1986 ж. 
3.  «Подагра жəне басқа буын аурулары» Биекенов Қ. Алматы, 1986 ж. 
4.  «Тобық  буынының  жарақаттық  зақымдарын  диагностикалаудағы  сəулелік.  Тилляева  М.Ə. 
Алматы, 2009 ж. 
5.  Қытай денсаулық сақтау желісі. 2011 жыл. 
6.  Ғаламдық медициналық желі. 2011 жыл. 
7.  Шанхай Renji аруханасы (2011-11-14). 
 
 
 
ƏӨЖ 59 
 
ҚАНҚЫЗ ҚОҢЫЗЫН БИОЛОГИЯЛЫҚ КҮРЕСТЕ ҚОЛДАНУ 
 
Қасымғалиева А.Р. 
(Тараз мемлекеттік педагогикалық институт) 
 
 
 
Еліміздегі  егістік  алқаптарында  жиі  кездесетін  зиянды  организмдердің  егістік 
өнімділігіне  тигізер  кері  əсері  көп.  Көптеген  егістікті  50%  не  дейін  жойып  жібереді. 
Оларға күн жыли бастағанда-ақ  көрінетін  өсімдік биттері, аққанаттылар, сымыр жəне 
торлы  кенешіктерді  т.б.  зиянкестерді  жатқызуымызға  болады.  Жалпы  еліміздің 
егіншілік  шаруашылығына  300-ден  аса  зиянкестерден  қауіп    туады.  Жəне  де  осы 
зиянкестерден  арылу  үшін  еліміз  республикалық   бюджеттен  егін  ауруларына  қарсы 
химиялық  өңдеу  жүргізуге  2,7   млрд.  теңге  қарастырылады  екен.  Оның  1,7  млрд. 
теңгесі  фунгицидтерді  сатып  алуға,  сонымен  бірге  пестицидтердің  қорын  құруға  əрі 
химиялық өңдеу жөніндегі қызмет көрсетулерді сатып алуға бағытталған. Осы қаржы 
жыл  сайын  өсуде,  себебі  ауа  –  райының  өзгеруіне  байланысты  зиянкестер  көбейіп 
келеді. 
Қазіргі  уақытта  агрономдар  химиялық  заттарды  пайдаланып  үйренген. 
Пестицидтер өте тез нəтиже береді. Сондықтан бұл препараттар аргономдар арасында 
өте  көп  қолданысқа  ие.  Тек  олар  ғана  емес,  сонымен  қатар  шарушылықпен 
айналысатын  шаруа  да  осы  химикат  көмегіне  жүгінеді.  Ал  Европада  өсімдіктерге 
алтерьнативті  əдіс,  яғни  биологиялық  күресті  пайдалану  дамып  келеді.  Мысалы: 
Германияда  жүзім  шаруашылығындағы  зиянкестерге  2004  жылдан  бастап 
этномофагтарды қолдану пайдаланып келеді. Европада осы əдістің дамуы экологиялық 
таза өнім алудың алғы шарты болып отыр. 

 
117
Себебі  улы  химикаттарды  шаруашылық  зиянкестері  үшін  пайдалану  – 
адамдардың денсаулығына зиянды болып келеді. Осындай қиын шараларды қолданбас 
бұрын зиянсыз түрлерінде көру керек. 
Зиянкестермен  биологиялық  күрес  жүргізу  (басты  қару  –  бунақденелілер)  - 
табиғатты  биологиялық  бақылауда  алу.  Зиянды  насекомдардың  санын  азайтып, 
олардың зиянды əрекетін бəсеңдетуде жыртқыштар мен паразиттердің ролі орасан зор. 
Энтомофагтар  (зиянды  насекомдармен  қоректенетін  насекомдар)  зиянкес  жəндіктерге 
қарсы шабуылға шығып, олардың көпшілігін жойып отырады.  
Жыртқыштар мен паразиттердің ішінде түрлі өсімдікпен қоректенетін зиянкестер 
сияқты  бірнеше  зиянды  насекоммен,  сондай-ақ  олардың  белгілі  бір  түрлерімен  ғана 
қоректенетіндері  де  болады.  Олар  зиянкес  насекомдарды  даму  кезеңінің  белгілі  бір 
сатысында құртуға қабілетті. Мысалы, бірқатар энтомофагтар зиянкес насекомдардың 
жұмыртқасын жеп немесе зақымдаса екінші бір тобы олардың личинкаларына, үшінші 
бір  тобы  қуыршақтарына  немесе  ересектеріне  шабуыл  жасайды.  Кейде  бір  зиянкестің 
бірнеше  жыртқышы  немесе  паразиттері  болуы  мүмкін,  керісінше,  кейбір  зиянкестің 
жаулары өте аз болуы да ғажап емес [3]. 
Осындай  энтомофагтардың  бірі  кокцинеллидтер  (Соссіnellidae)  тұқымдысына 
жататын қанқызы қоңыздары.  Қанқыз қоңыздары  ең алғаш рет биологиялық күресте 
қолданылған,  қазіргі  уақытқа  дейін  зиянкестермен  күресте  алдыңғы  орында  келе 
жатқан  қоңыз.  Оларды  ежелгі  Қытайда  алғаш  рет  апельсин  плантацияларының 
зиянкестерімен  күресте  пайдаланған.  Сол  кезден  бастап  оларды  қолдану  кеңінен 
таралып  келе  жатыр.  Қазіргі  кезде  көп  мемлекеттер  қанқыз  қоңыздарын  өз  жерлеріне 
жерсіндіріліп  жатыр.  Қанқыз  жер  шарында  кең  тараған;  қорек  тандамайтын  отряд 
тармағының  коңыздар  тұқымдасы.  Бұлардың  5  мыңдай  түрі  белгілі,  ал  Қазақстанда 
120-ға жуық түрі бар. Дене тұлғасы дөңгелек, арқа жағы дөңес келеді. Көпшілік түрлері 
алқызыл,  қанаттарының  үстінгі  жағында  қара  таңбалар  болады.  Мұртшалары  қысқа. 
Личинкалары  комподео  тəрізді,  ашық  жүріп  қоректенеді.  Қоректенген  жерлерінде 
қуыршаққа  айналады.  Қуыршақтары  бас  жағын  төмен  қаратып,  өсімдікке  жабысып 
салбырап тұрады. 
Кокцинеллидтердің  ересектері  де,  личинкалары  да  өсімдік  биттерімен 
қоректенеді.  Өсімдік  биттерімен  қатар  олар  өрмекші  кенелерді,  бүрге-шіркейлерді, 
алейродидтерді, сымырларды жəне басқа да ұсақ жəндіктерді жеп құртады. Жыртқыш 
энтомофагтардың  басқа  түрлерімен  салыстырғанда  кокцинелидтердің  артықшылығы: 
қыстайтын жерлерінде өте көп мөлшерде шоғырлана алады, едəуір ұзақ мезгіл сақтауға 
жəне  бір  жерден  екінші  жерге  тасымалдауға  көнгіш.  Г.И.  Савойскаяның  зерттеуі 
бойынша  Алматы  жеміс  аймағында  өсімдік  биттерінің  сан  мөлшерін  тежеп  отыратын 
факторлардың бірі осы қанқызы қоңыздары[1].  
Ыңғайлы  ортада  олардың  көбеюі  жақсы  жүреді,  сондықтанда  адамдар  көптеген 
зиянды  бунақденелілермен    биологиялық  күресте  пайдаланады.  Оларды  кейде  бит 
қоңыздары  деп  атайды.    Бырақ  барлық  қанқыз  қоңызы  пайдалы  емес.  Кей  түрлері  де 
өсімдік  жауы  болып  табылады.  Өсімдік  қоректі  түрлері  көбінесе  тропикті  жерлерде 
жəне  субтропикті  Оңтүстік-Батыс  Азия  жақта  таралған.  Олардың  қатарына 
қанқыздардың  кaртоп,  қияр,  қызанақ  т.б  мəдени  өсімдік  зиянкестері  жатады.  Кей 
қанқыз түрлері мицетофаг болып табылады, яғни зеңдермен қоректенеді  
Кокцинеллид тұқымдасын қоректенуі бойынша мына топтарға бөледі: 
афидофаги (өсімдік биттерімен қоректенеді), 
кокцидофаги (сымыр жəне щитовкаларамен қоректенеді), 
миксоэнтомофаги (барлық бунақденелілермен қоректенеді), 
акарифаги (кенемен коректенеді), 
фитофаги (өсімдікпен қоректенетіндер. Ал фитофагтар: 

 
118
филлофагов (өсімдік жапырақтармен, өркендерімен тб.) 
палинофагов (өсімдік тозаңдарымен) 
мицетофагов ( саңырауқұлақтармен)[3] 
Биологиялық  күресте  ең  алдымен  орынды  өсімдік  зиянкестеріне  кокцинеллид 
тұқымдасын  пайдалану  алады.  Ғалымдардың  зерттеу  мəліметі  бойынша  225  түрлі 
биологиялық күресте оның 51 осы кокцинеллид тұқымдасына байланысты. Өсімдіктің 
реңсіздігі, нашар өсуі оның қолайсыз жағдайда екендігінің белгісі, мұның негізгі себебі 
дұрыс күтіп-баптау болып табылады. Жарықтық жеткіліксіздігі, өлшеусіз суару немесе 
мерзімді  суармай  қуратып  алу,  желдің  өті,  температураның  күрт  өзгеруі,  сондай-ақ 
артық-кем  қоректендіру  —  өсімдікті  əлжуазданырып, зиянкестер мен  аурулардың 
өршуіне  əкеп  соқтырады.  Дұрыс  күтіп-баптаған  үй  өсімдіктері  ауруға  шалдықпайды. 
Өсімдік биті, əсіресе, көктем мен ерте жаз кезінде пальмадан басқа барлық өсімдіктерге 
зиян келтіреді. 
Соңғы  жылдары    экология  жəне  қанқыздардың  табиғаттағы  тіршілік  циклін 
зерттеуде көптеген жаңалықтар енгізілді. Бұл тек қана энтомологтардың ғана назарын 
аудартпайды. Қанқыз қоңызына тəн қасиет: полиморфизм, яғни көптүрлілік тəн. Бір түр 
екінші  бір  түрден  форма  немесе  түсі,  дақ  сандары  бойыншада  өзгешеленіп  тұрады. 
Бырақ  адалия  үшін  басқа  өзгеріс  тəн.  Ол  қоңыздар  қара  дақты  қызыл  қоңыз  немесе 
қызыл  дақты  қара  қоңыз  болуы  мүмкін.  1920-1930  жылдары  Ленинград  генетигі 
Я.Я.Лусис  бұл  екі  түстің  бір  генді  көрсететінің  дəлелдеді.  Яғни:  қара-  доминантты 
белгі,  ал  қызыл  –  рецессивті  белгі.  Соған  қарамастан  кокцинелид  популяциясында 
қызыл түсті қоңыздар басымдырақ. Осының өзі ғалымдар арасында талас тудырды[2]. 
Қоңыздардың пайдасы сонау 20 ғасырда белгілі бола бастаған. Сол кездің өзінде 
ғалымдар шаруаларға өз егістіктеріне осы қаңқызды енгізіндер деп кеңес берген екен. 
Қазіргі  уақытта  осы  қоңыздардың  маңызы  өсуде.  Лабараторияларда  арнайы  өсіріліп, 
қыстан  жинап  алып  жаппай  басқа  елге  жерсіндіріліп,  кей  мемлекеттер  осы  қаңқыз 
қоңызын  сату  қолға  алды.  Зиянкестермен  биологиялық  күресте  қаңқыз  қоңызын 
пайдалану кей кезде таң қаларлық нəтиже көрсетсе, кей уақытта жүзеге аспайда жатты. 
Осы  мəселені  зерттеу  үшін  қаңқыз  қоңыздарының  экологиясын,    табиғаттағы  іс-
əрекетін  зерттеу  қолға  алынды.  Бұл  шіркейлер  5000  ға  жуық  түрі  бар,  барлық 
континенттерге  таралған.  Осындай  үлкен  ареалына  байланысты  олардың  тіршілік  ету 
деңгейі жоғары. 
Қорегін  аулау  тəулік  бойы  жүзеге  асса  да,  олар  +  15°С    +  35°С    аралығында 
температуда активті қозғалады, дамиды. Сондықтан температура бойынша таралуы кең 
емес. Шөлді жерде тіршілік ететін түрлерінің өзіде ылғалдылықты қажет етеді.  
Қанқыз қоңызының ареалының 
көбеюіне болжамдап көп.  
Көбею мақсатына орай осы қоңыздарды 2 –ге бөлуге болады. 
1)  Қанқыздар жұмыртқасын арнайы орындарға біртіндеп салады. 
2)  Жапырақ бетіне 30-60 данасын бырақ салады.  
Көбею  процесі    1  айда  жүзеге  асады.  Мезгіл  сайын  30-60  дана  жұмыртқа  салып 
отырады.  Ылғалды  əрі  жылы  жерде  жұмыртқалардың  даму  процесі  тез  жүреді.  Яғни 
көбею процесі тез жүреді. Бұл біз үшін үлкен нəтиже береді.  
Олар  жыртқыш,  бырақта  аппетиттері  температураға,  жемтік  күйіне,  қореқ 
құрамына, түріне т.б. байланысты.  
Нірро-damia түрінің күндізгі қорек мөлшері  50 өсімдік биттерін; 
Anisolemnia dilatata  қытай үлкен қанқызы – 400-500 бамбук биттерін; 
Жеті нүктелі қанқыз өзінің тіршілік барысында – 4000 өсімдік биттерін;  
Aphis роті түрі – 600 өсімдік биттерін; 
Он бір нүктелі кішкене ғана қанқызы – 800, ал дернəсілі – 200 өсімдік биттерін;  

 
119
Стеторус  түрі  күніне  –  40  кене,  ал  аталықтары  –  20,  дернəсілдері    толық  даму 
сатысында – 300 кене; 
Ересек  формадаға  сегіз  нүктелі  Брумус  бүкіл  тіршілік  циклында  –  5000  өсімдік 
битін.  Aphis  craccivora    түрі  –  2750  ,  дернəсілі  алғашқы  даму  сатысында  -650,  екінші 
даму  сатысында  -3800  өсімдік  битін  жояды.  Осылай  бір  Брумус  ұрпақтары  278 000 
өсімдік битін жояды екен. (В.В. Яхонтов бойынша)[4]. 
Ашық  далалы  егістікте  қанқыз  қоңызын  өсіру,  зиянкестермен  күресте  қанқыз 
қоңызың  пайдалану  биологиялық  күрес  болып  табылады.  Бұл  проект  егістіктерде  көп 
пайдаланылатын  химикаттар  орнын  басады.  Айтып  кеткендей  қаңқыз  қоңызын 
егістікте өсіру үшін арнайы жабдықтарда қажет емес. Тек жарық, жылу үйшіктері болса 
жеткілікті.  
Кокцинелидтердің  ауыл  шаруашылығы  дақылдары  үшін  маңызы  өте  зор. 
Қазақстанның  оңтүстік-шығысындағы  тау  етектеріндегі  егіншілік  аймақта  ол  ауыл 
шаруашылығы  дақылдарына  зиян  келтіретін  өсімдік  биттерінің  негізгі  жəне 
перспективалы энтомофагы болып есептеледі. Əсіресе, ол жаңадан отырғызылған жас 
алма 
ағаштарындағы 
өсімдік 
биттерін 
құртуда 
үлкен 
роль 
атқарады.                                  
(Г.И. Савойскаяның зерттеуі бойынша) 
Басты  егістік  қоңыздар  –  жеті  нүктелі  қанқыз  қоңызы.Қазақстанның    барлық 
жерінде тараған.  
Сонымен  қатар  20  түрін  де  өсіруге  болады.  Қанқыздар  дернəсілдері,  ересек 
формалары  да  жыртқыш  болып  табылады.  Ешқандай  химикатта,  бунақденелілерде 
қаңқыздар секілді өсімдік биттерімен күресте жақсы нəтиже бермейді.   
Қазақстанда  қанқыз  қоңыздарын  егістікте  пайдалану  технологиясына  патент 
алынды. Яғни Қазақстан егістік шаруашылығының мол өнім беруіне жағдай жасайды. 
Қымбат  химикаттарғада  орасан  зор  қаржы  жұмсалмайтын  болады.  Агрономдар  осы 
химикаттар орнына, қанқыз қоңыздарын пайдаланады. Ол қанқыз қоңыздарын арнайы 
лабораторияларда өсіреді.Ол үшін ешқандай жаңа технология, аппартаттар керек емес, 
тек  қаңқыз өсіруге арналған үйшіктер, арнайы лампалар.  
Осы  биологиялық  күрес  түрі  тек  қана  шаруашылықта  емес,  сонымен  қатар 
ормандарда пайдалану көзделіп отыр. 
Егістіктің  мол  өнім  беруі  халық  үшін  өте  маңызды.  Қанқыз  қоңызы  болмаған 
жағдай,  өсімдік  биттері,  аққанаттар  т.б.  зиянкестер  өнімнің  жартысын  солар  жоятын 
еді.  Өсімдік  биттері  пальмадан  басқа  барлық  өсімдіктерге  зиянын  келтіреді.  Ал 
қанқыздар өсімдік битінің жауы.  
Есептеу барысынды қанқызы қоңызы мен оның личинкасы тəулігіне орта есеппен 
100-150 ге тарта зиянкестерді жей алады. Бақшада 100 өсімдікке 1000 қанқыздар болса, 
ол бақшадағы өнімге үлкен нəтиже береді.  
Яғни бір маусымда олардың  50 %-ін жойып отырады. 
Бақылау барысында  бір қаңқыз қоңызы сағатына 15 өсімдік битін жояды. Ал бір 
тəулікте  120-180  дана  өсімдік  битін  жояды.  Ал  өзінің  өмір  сүру  уақытында  3000  –ға 
жуық  өсімдік  биттерін  жояды.  Бірде  бір  улы  химикаттын  өзіде  осындай  нəтиже 
бермейді.  Қанқыздардың  қоректенуіндегі  басты  проблема  –  афидофаг  ретінде  жаз 
айларында  өсімдік  биттерінің  саны  түсіп  кетуі.  Сол  мезгілде  қанқыз  дернəсілдері 
қырылып қалады.  
Энтомофагтардың  белсенділігін  арттыруда  шаруашылық  əдістердің  де  алатын 
орны  зор.  Мысалы,  егістіктерде  энтомофагтар  үшін  қолайлы,  ал  зиянкестер  үшін 
қолайсыз жағдайлар жасау керек. Ол үшін агротехникалық жəне мəдени-шаруашылық 
шараларын  іске  асыру,  сонымен  қатар  химиялық  күресті  энтомофагтардың  сан 
мөлшеріне  жəне  олардың  пайдалы  əрекеттеріне  айтарлықтай  зияны    тимейтіндей 
дəрежеде  үйлестіре  жүргізу  қажет.  Ондай  үйлесімділікті  мына  төмендегі  көрсетілген 

 
120
шараларды  орындау  арқылы  қамтамасыз  етуге  болады:  күрес  тəсілдерін  бірінен  соң 
бірін кезектестіріп отыру; биологиялық күрес тəсілін қолдану арқылы зиянкестің негізгі 
қорын  жою  немесе  энтомофагтарға  онша  зияны  тимейтін  кезде  улы  химикаттар 
пайдалана  отырып,  алдын-ала  зиянкестің  сан  мөлшерін  азайту;  зиянкестер  кездесетін 
егістіктердегі жаппай тұтас уландырмай, біраз бөлігін қалдыру. Сөйтіп улы химикаттар 
шашылмаған  учаскелерде  энтомофагтардың  шоғырлануына  мүмкіндік  туғызу; 
энтомофагтар  үшін  зиянсыз  улы  химикаттарды  немесе  олардың  онша  қауіпті  емес 
түрлерін пайдалану. 
Сонымен 
қатар 
энтомофагтардың 
белсенділігін 
арттыратын 
бірқатар 
агротехникалық  шаралар  жүзеге  асыру  қажет.  Ондай  шараларға  жататындар: 
паразиттердің жəне кейбір жыртқыштардың қосымша тамақтануы үшін қорек базасын 
жасау. Мысалы, жеміс бақтарының аралықтарына, жол бойымен жер суарғыш арықтар 
жасап,  жағасына  шырыны  мол  өсімдіктер  егу,  отамалы  дақылдардың  егістіктерінде 
топырақты қопсытып жұмсарту жəне т.б. 
Энтомофагтардың тиімділігін арттырудың тағы бір жолы оларды шоғырландыру 
қажет.  Энтомофагтарды  шоғырландыру  –  насекомдар  есебінен  өсіп-өнетін  паразит 
немес  жыртқыш  насекомдарды  зиянкестерге  қарсы  қодану  үшін  əртүрлі  жолдармен 
жүзеге  асырылуы.  Мысалы:  зауза  қоңыздарының  паразиттері  тифий  мен  сколий  деп 
аталатын  пайдалы  насекомдарды  шоғырландыру  үшін  еліктіргіш  ретінде  ересек 
даралары  қоректенетін  мол  шырынды  өсімдіктердің  (эспарцет  жəне  басқалары)  егісін 
пайдаланады;  жұмыртқа  жегіштердің  сан  мөлшерін  көбейту  мақсатымен  зақымданған 
жұмыртқаларды  шыны  ыдыстарға  салып  зиянкестердің  көп  жеріне  апарып 
орналастырады[3].  
Бұл  ғажайып  қоңыздарды  жылыжайдада  орналастырса  болады.  Оған  көп 
қаржының қажеті де жоқ. 
Қанқыз қоңызын жылыжайда көбейту үшін, оларға ыңғайлы жағдай орнату керек. 
Мысалы:  арнайы  үйшіктер  орнату  керек.  Оларды  бақша  орталықтары  мен 
зоодүкендерде  сатылады.  Оларды  ағаш  кесінділерінен  жасайды,  ортасы  суырылған 
болу  керек.  Ол  үйшіктердің  ішіне  дəкелер  төсеп,  үй  есігі  ішін  тазалаған  кезде, 
бақылаған  кезде алыну керек. Үйшіктерді қолдан жасауғада болады. Жылы жəне желді 
емес жерде орнату керек. Өсімдіктерден алыс орналаспағаны абзал. 
Қазіргі  уақытты  ЗИН  РАН  зерттеушілері    В.П.  Семьянов  бастаған  тропикалық 
Leis  dimidiata  (Fabr.)  қаңқыз  қоңыздарын  өсіріп,  теплицада  пайдалану  жолдарын 
қарастыруда.  Себебі  осы  түр  шаруашылыққа  зиян  келтіретін  зиянкестерді  аз  уақытта 
құртып  үлгереді.  Соңғы  технология  бойынша  Leis  dimidiata  қанқыздарының 
дернəсілдерін  өсіруде    жақсы  нəтиже  беруде.  Бұл  кокцинеллид  түрі  ашық  далалы, 
температурасы +20 °С төмен егістіктерде қолдану шаралары жүргізіліп жатыр.  
Бірақ бұл қанқыз қоңыздары температура өзгеген кезде басқа аумаққа ұшып кетуі 
мүмкін. Сол кезде шаруалыққа үлкен зиян əкеледі.  
Ал  жылыжайда  қолданылатын  қанқыздар  көбінесе  потолокка  жабысып  алады. 
Сондықтан  да  Жапонияда  Хиросима  зерттеу  орталығынның  зерттеушілері  ұшпайтын 
қанқыз  түрлерін  шығарды.  Олардың  ұшу  қабілеті  жоқ  болғандықтан,  зиянкестермен 
күресте басқа қанқыздарға қарағанда алдыңғы қатардан орын алуы мүмкін.  Агрисект" 
(Agrisect  Inc)  қанқыздарын  өндіруші  Жапониялық  ғалымдар  осы  түрді  сатылымға 
шығарды.  Қазіргі  уақытта  осы  түрді  ашық  далалы  егістікте  пайдалану  шаралары 
зерттеліп  жатыр.  Осы  үшін  егістікте  бақылау  жүргізілуде.    Осы  қанқыздардың  ұша 
алатын қанқыздармен шағылысуы да зерттелуде.  
Егер  ұша  алмайтын  қанқыздар  жақсы  нəтиже  берсе,  химикаттарды  пайдалану 
мүмкіндігі болмайды. 

 
121
Жерсіндіру  жағдайында  энтомофагтарды  бір  аймақтан  олар  кездеспейтін  екінші 
аймаққа  əкеліп  жібереді,  сөйтіп  сол  биоценозды  жаңа  пайдалы  жəндікпен  молайтады. 
Осы қоңыздар ды жылыжайда орналастыру Жапонияда дамыған.  
Қазақстанда  қанқыз  қоңыздарының  120  дан  астам  түрі  кездеседі.  Қазақстан 
Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы экологиялық кодексте Тянь-Шань қанқызы, Қос 
нүктелі қанқызы, Нүктелі қанқызыдарын Қызыл кітапқа енгізген екен. Нүктелі қанқыз 
əлем бойынша жойылып кету қаупінде тұр.  
Бірақ  қазіргі  уақытта  зиянды  насекомдарға  қарсы  күрес  шараларын  жүргізгенде 
биологиялық  күрестің  (энтомофагтер  арқылы)  маңызын  жете  бағаламай  жүр.  Олар 
агротехникалық, химиялық шараларды жүргізген кезде энтомофагтердің санын сақтау 
жəне көбейту мақсатын көздемейді. Біз егісті улы химикаттармен дəрілеген кезде оның 
пайдалы  насекомдарға  зиян  келтірмейтіндей  немесе  зияны  болмашы  дəрежеде 
болатындай мерзімді дұрыс таңдай білген жөн болар еді. . 
Улы  химикаттармен  зиянкестерді  улаған  кезде,  егіннің  өнімі  де  төмендейді.  Ал 
биологиялық  күресте  табиғи  таза  өнім  алады.    Осыны  жүзеге  асыруға  көмектесетін  – 
қанқыз  қоңызы.  Қазіргі  кезде  200  ден  астам  қанқыз  қоңызы  дүниежүзілік  қорғау 
ұйымына  алынып,  таралуына,  көбеюіне  көп  көңіл  бөлінуде.  Биологиялық  күресте 
қанқыз  қоңыздарының  алатын  рөлі  үлкен.  Органикалық  ауыл  шаруашылығының 
көбеюі, қанқыздардың жаппай көбеюіне алып келді. Қазіргі уақытта улы химикаттарды 
пайдалану  азайды.  Барлық  Европа  фермерлері  экологиялық  таза  қару  түрі  –  қанқыз 
қоңызын  пайдаланады.  Себебі  қанқыздар  өсімдік  зиянкестерімен  күресте 
таптырмайтын қару[4].  
Қазіргі  уақытта  еліміздің  оңтүстік  аудандарындағы бақтар мен  егістіктерді 
химиялық өңдеулер жүргізуіне байланысты, таралу аймағының жекелеген бөліктерінде 
жоғалып кету қаупін тудырып отыр.  Жекелеген популяцияларды қалпына келтіру үшін 
сұрыпталған улы химикаттарды пайдалану олардың мөлшерін азайту немесе химиялық 
өңдеулерді мүлдем тоқтату керек.  
Биологиялық  күресте  қанқыз  қоңыздарының  алатын  рөлі  үлкен.  Мүмкін 
болашақта адамзат улы химикаттардан бас тартып, толық биологиялық күрес жолдарын 
дамытуды  ұсынамыз.  Сол  кездеде  зиянкестермен  күресте  алдыңғы  қатарда  –  қанқыз 
қоңыздары  болады.  Солардың  жыртқыштығынан  егіншілік  шаруашылығын  100% 
сақтап қалуға болатыны талай рет зерттеулер жүзінде дəлелденген.  
 
 
 

жүктеу/скачать 8,79 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: