Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi

№ 1 (86) 2012
243
А.Ж. АХМЕДИЯРОВА 
СОЦИАЛЬНЫЕ ПРАВА И ПРАВО НА СОЦИАЛЬНУЮ ЗАЩИТУ: ЗАКРЕПЛЕНИЕ В 
МЕЖДУНАРОДНО-ПРАВОВЫХ ДОКУМЕНТАХ 
The article is dedicated to discussing the social rights including the right to social protection as enshrined 
in  international  documents.  The  work  provides  comparative  analysis  of  the  main  universal  and  regional 
mechanisms  that  promote  social  protection  of  a  man  and  a  citizen,  points  out  problematic  aspects  of 
implementation of social rights, and outlines main types of social rights. 
Республика Казахстан наряду с демократическим, светским и правовым также утверждает себя 
социальным  государством,  высшими  ценностями  которого  провозглашаются  человек,  его  жизнь, 
права  и  свободы  [1;  п.1  ст.1].  Принцип  социальности  государства  в  том  или  ином  виде  закреплен 
в  Конституциях  Франции,  Италии,  Португалии,  Турции,  Испании,  Греции,  Нидерландов,  Дании, 
Швеции и других государств [2; c.106]. Социальные права человека, в том числе право на социальную 
защиту,  в  первую  очередь,  закреплены  во  многих  общемировых  и  региональных  международно-
правовых инструментах, однако в большинстве стран мира их реализация не находит своего должного 
применения. 
В  современном  мире  многие  страны,  такие  как  Германия,  Дания,  Швеция,  Норвегия  и  другие, 
смогли  обеспечить  гражданам  высокий  и  достойный  уровень  жизни.  Однако  на  пороге  21  века 
социальная защита и обеспечение остаются мечтой для 80% населения мира [3; c. vii].
В  сентябре  2000  года  в  г.  Нью-Йорке  с  участием  147  глав  государств  и  правительств  прошел 
Саммит  Тысячелетия,  где  была  принята  Декларация  Тысячелетия,  определившая  широкий  спектр 
вопросов  по  построению  в  21  веке  более  безопасного  мира.  Целями  развития  тысячелетия  была 
установлена  необходимость  к  2015  году  сократить  вдвое  масштабы  бедности,  снизить  детскую  и 
материнскую смертность, расширить возможности для получения образования, поощрять гендерное 
равенство, остановить распространение ВИЧ/СПИД и других болезней, а так же улучшить состояние 
окружающей среды [4; c.15]. 
Однако ввиду пережитого  мирового экономического кризиса полное достижение Целей развития 
тысячелетия к 2015 году представляется невозможным. Одной из причин является неэффективность 
системы социальной защиты государств, поскольку именно система социальной защиты представляет 
собой один из наиболее важных инструментов достижения Целей развития тысячелетия [4; c.16].  
История права на социальную защиту и обеспечение начинается с Французской революции, когда 
была принята Декларация прав человека и гражданина [5]. 
По окончании Первой Мировой Войны в 1919 году была создана Международная организация труда 
(далее – МОТ).  С момента ее создания МОТ приняла ряд резолюций, рекомендаций, а также конвенций 
касательно различных аспектов социальной защиты. В 1952 году ею была принята всеобъемлющая 
Конвенция о Минимальных нормах социального обеспечения (№ 102), где были оговорены положения, 
предусматривающие  такие  меры  социальной  защиты,  как  обеспечение  медицинскими  услугами, 
пособия по нетрудоспособности и безработице, пособия по получению трудового увечья, пенсии для 
престарелых, пособия лицам с ограниченными возможностями, семейные пособия, пособия по уходу 
за ребенком и по случаю потери кормильца. Впоследствии МОТ принимался ряд дополнительных 
конвенций и резолюций, расширяющих сферу применения мер по социальному обеспечению.
Идея  социального  обеспечения  получила  последующее  распространение  на  такие  сферы  прав 
человека как право на жилье, чистую питьевую воду, благоприятные санитарные условия, образование 
и культуру, а также минимальный размер заработной платы, который гарантирует достойный уровень 
жизни трудящимся. 
ЖАС ҒАЛЫМДАР МІНБЕРІ 
ТРИБУНА МОЛОДЫХ УЧЕНЫХ

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
244
Право  на  социальную  защиту  закреплено  во  многих  международных  документах,  как  в  общих 
чертах,  так  и  в  более  конкретной  формулировке.  Следует  отметить,  что  не  все  международные 
документы, закрепляющие социальные права, непосредственно касаются права на социальную защиту, 
но большинство из них говорят об основополагающих компонентах и аспектах права на данный вид 
защиты.
Так, Всеобщая декларация прав человека 1948 года (далее – Декларация) утверждает, что каждый 
человек имеет «…право на обеспечение на случай безработицы, болезни, инвалидности, вдовства, 
наступления старости или иного случая утраты средств к существованию по независящим от него 
обстоятельствам»  [6;  ст.  25].  Данная  статья,  не  прибегая  к  использованию  термина  «социальная 
защита»,  перечисляет  основные  аспекты  такой  меры.  Кроме  того,  статья  23  Декларации 
провозглашает, что «каждый человек имеет право на защиту от безработицы, а также на справедливое 
и  удовлетворительное  вознаграждение,  обеспечивающее  достойное  человека  существование, 
дополняемое при необходимости другими средствами социального обеспечения» [6; ст. 23]. Важно 
отметить, что данной статьей Декларация также распространяет обсуждаемый вид прав на членов 
семьи трудящегося, что расширяет круг субъектов обеспечения права на социальную защиту.  
Согласно  Преамбуле  Декларации,  «каждый  орган  путем  национальных  и  международных 
прогрессивных  мероприятий  должен  содействовать  всеобщему  и  эффективному  признанию» 
перечисленных выше прав и всех других прав, содержащихся в Декларации [6; Преамбула]. Таким 
образом, Декларация поддерживает стремление народов и государств к созданию условий по реализации 
прав на социальное обеспечение. Данная идея поддерживается статьей 28 Декларации, которая гласит, 
что «каждый человек имеет право на социальный и международный порядок, при котором права и 
свободы, изложенные в настоящей Декларации, могут быть полностью осуществлены» [6; ст. 28].
Признание Всеобщей Декларации прав человека большинством стран-участниц ООН и закрепление 
ее положений в национальном законодательстве способствовало развитию социальных прав человека 
и  гражданина.  На  основе  идей  и  принципов  Декларации  были  разработаны  ряд  международных 
соглашений, в том числе Международный Пакт об экономических, социальных и культурных правах 
1966 года (далее – Пакт) [7; с. 100].  
Данный Пакт предусматривает следующий перечень социальных прав человека: право на труд (ст. 
6); право на  справедливые и благоприятные условия труда, включая справедливую заработную плату 
и равное вознаграждение за труд и удовлетворительное существование трудящихся и их семей (ст. 
7); право на социальное обеспечение, включая социальное страхование (ст. 9); право на достаточный 
жизненный  уровень,  включающий  достаточное  питание,  одежду  и  жилище,  и  на  непрерывное 
улучшение  условий  жизни  (ст.  11);  право  на  наивысший  достижимый  уровень  физического  и 
психического здоровья (ст. 12); право на образование (ст. 13) [8]. 
Следует  отметить,  что  Международный  Пакт  об  экономических,  социальных  и  культурных 
правах  имеет  ряд  особенностей.  Так,  перечисляемые  права  человека  сопровождаются  детальным 
определением  обязательств  государств  по  обеспечению  выполнения  названных  прав.  В  частности, 
статья  12,  закрепляющая  право  на  наивысший  достижимый  уровень  физического  и  психического 
здоровья, включает также положения о необходимых мероприятиях для  реализации данного права. В 
рамках таких положений Государства-участники должны обеспечить сокращение мертворождаемости, 
детской смертности; улучшить все аспекты гигиены внешней среды и гигиены труда в промышленности; 
предупреждать и лечить эпидемические, эндемические, профессиональные и иные болезни; создавать 
условия, которые обеспечивали бы всем медицинскую помощь и медицинский уход в случае болезни 
[8; ст. 12]. 
Необходимо  подчеркнуть,  что  при  реализации  государствами  взятых  на  себя  обязательств  по 
обеспечению  прав  «второго  поколения»  –  социально-экономических  прав  –  возникает  множество 
трудностей. Одной из них является задача государства соблюдать баланс между свободной экономикой 
и  стремлением  обеспечить  всем  гражданам  достойный  уровень  жизни  [2;  c.  109].      К  примеру,  в 
условиях  рыночной  экономики,  при  которых  государство  не  распоряжается  трудовыми  ресурсами, 
безработица неизбежна. В этой связи задачей государства является необходимость минимизировать 
неблагоприятные последствия безработицы, обеспечить условия по повышению занятости населения, 
выплачивать пособия по безработице [2; c. 108].
В  отношении    Международного  Пакта  об  экономических,  социальных  и  культурных  правах 
также  необходимо  отметить,  что  многие  ученные  не  признают  социально-экономические  права 
субъективными, ввиду того, что они не всегда могут быть защищены в суде. По этой причине ряд 

№ 1 (86) 2012
245
государств, в том числе США, не присоединились к Пакту, ссылаясь на несостоятельность социально-
экономических прав в судебном процессе [2; c. 109].    
Несомненно,  реализация  всех  социальных  прав  человека  является  комплексной  и  нелегкой 
задачей, поэтому Пакт предусматривает, что полная реализация признаваемых государствами прав 
осуществляется  постепенно,  в  индивидуальном  порядке  и  в  порядке  международной  помощи  и 
сотрудничества в экономической и технической областях [8; ст. 2]. Таким образом, гарантированность 
социальных прав требует долговременных социальных программ и постоянных усилий государства и 
международного сообщества [2; c. 109].    
Среди других универсальных международных инструментов в области обеспечения социальных 
прав и социальной защиты следует отметить Конвенцию ООН о правах ребенка 1989 года, Конвенцию 
ООН  о  правах  инвалидов  2006  года,  Конвенцию  МОТ  относительно  ночного  труда  подростков  в 
промышленности (пересмотренная в 1948 году), Конвенцию МОТ относительно охраны материнства 
(пересмотренная в 1952 году), Конвенцию МОТ об основных целях и нормах социальной политики 1962 
года,  Конвенцию МОТ о равноправии в области социального обеспечения 1962 года,   Рекомендацию 
МОТ об установлении международной системы прав в области социального обеспечения 1983 года.
В  контексте  рассматриваемой  тематики  также  необходимо  остановиться  на  региональных 
механизмах  защиты  социальных  прав  и  обеспечения  социальной  защиты.  Принято  считать,  что 
среди  региональных  структур  по  защите  прав  человека  наиболее  развитой  является  европейская 
система. Одним из наиболее важных договоров Совета Европы, а также в сфере социальной защиты, 
является Европейская социальная хартия, принятая в 1961 году (далее – Хартия). Хартия является 
региональным международным инструментом, который берет свое начало от Всеобщей Декларации 
прав человека, где в статьях 22 и 25 провозглашаются ряд важнейших социальных прав [9; c. 8]. В ней 
также содержатся многие идеи соглашений, заключенных в рамках деятельности МОТ. 
В тоже время Хартия неразрывно связана с Европейской конвенцией о защите прав и основных 
свобод  1950  года.  При  составлении  данной  Конвенции  стороны  сравнительно  легко  приходили  к 
взаимному согласию о положениях документа, касавшихся «первого поколения» прав – гражданских 
и политических. Однако сторонам было гораздо сложнее прийти к общему согласию о правах «второго 
поколения», поэтому было принято решение регулировать их отдельным договором. Так, лишь в 1961 
году была принята Европейская социальная хартия, работа над которой велась с 1953 вплоть до 1961 
года, в то время как работа над Европейской конвенцией о защите прав и основных свобод заняла 
всего 1 год [9, c. 9].  Столь длительный период согласования содержания Хартии позволяет говорить 
о комплексности вопроса социальных прав и в тоже время об отсутствии среди государств единого 
подхода по их обеспечению. 
Являясь одним из важнейших международно-правовых инструментов в сфере социальных прав 
человека, Хартия провозглашает, что все трудящиеся и их иждивенцы имеют право на социальное 
обеспечение (ст. 12); ст. 13   Хартии устанавливает, что каждый человек, не имеющий достаточных 
материальных  средств,  имеет  право  на  социальную  и  медицинскую  помощь;  ст.  15,  16,  17,  23 
предусматривают права инвалидов, семей, детей и молодых людей, а так же престарелых на социальную 
защиту; ст. 24 указывает, что все трудящиеся имеют право на защиту в случае прекращения занятости; 
ст. 30 гласит, что каждый человек имеет право на защиту от бедности и социального отторжения; ст. 
31 провозглашает право каждого на жилье [9].
Важно также отметить, что статья 12 Хартии налагает на государства участников обязательство 
создать  и  поддерживать  систему  социального  обеспечения.  Соответствующая  социальная  и 
медицинская  помощь  предоставляется  любому  лицу,  которое  не  имеет  достаточных  средств  к 
существованию и которое не в состоянии ни добыть их своими собственными усилиями, ни получить 
их из других источников, в частности за счет выплат в рамках системы социального обеспечения, а в 
случае болезни такому лицу предоставляется  необходимый уход  [9; ст.13].  
Помимо перечня прав, предоставляемых гражданам с целью обеспечения их социальной защитой, 
Европейская социальная хартия также включает в число своих положений обязательство Сторон по 
оказанию  содействия  деятельности  или  созданию  служб,  которые,  «используя  методы  социальной 
работы, способствовали бы благосостоянию и развитию как отдельных лиц, так и групп» [9; ст.14]. 
Данное положение Хартии можно рассматривать как уникальное, так как оно признает значимость 
социальной работы в сфере обеспечения социальной защищенности и безопасности личности.  
Социальные  права  и  их  защита  также  закреплены  в  соглашениях  в  рамках  Организации  по 
безопасности  и  сотрудничеству  в  Европе  (далее  -  ОБСЕ).  Здесь  следует  отметить,    что  механизм 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
246
защиты прав человека в рамках ОБСЕ носит более «политически» обязательный нежели «юридически» 
обязательный  характер,  иными  словами  выполнение  обязательств  ОБСЕ  невозможно  обеспечить 
через  суд  [10;  c.  XVI].  Однако  это  не  означает,  что  обязательства  в  рамках  ОБСЕ  не  имеют  силы. 
Обязательства  в  рамках  ОБСЕ  следует  рассматривать  как  политическое  обещание  соблюдать 
установленные стандарты [10; c. XVII]. 
Принцип VII Заключительного Акта Совещания по безопасности и сотрудничеству в Европе  1975 
года закрепляет, что государства участники «будут поощрять и развивать эффективное осуществление 
(…)  экономических,  социальных  (…)  прав  (…),  которые  все  вытекают  из  достоинства,  присущего 
человеческой личности, и являются существенными для ее свободного и полного развития» [10; c. 73].
Венский  итоговый  документ  1989  года  статьей  12  регулирует  признание  государствами-
участниками положения, что все «экономические, социальные (…) и другие права и свободы имеют 
первостепенное  значение  и  должны  полностью  осуществляться  всеми  надлежащими  способами» 
[10; c. 73]. В этой связи ст. 14 Венского итогового документа отмечает, что государства-участники 
«будут уделять особое внимание проблемам в области занятости, жилья, социального обеспечения, 
здравоохранения» [10; c. 74]. 
Положения статьи 23 Документа Копенгагенского Совещания по человеческому измерению СБСЕ 
1990 года, по сути, подтверждают обязательства принятые государствами-участниками по вопросам 
социальных  прав  в  рамках  Венского  итогового  документа  1989  года.  Дополнительно,  Документ 
Копенгагенского Совещания также подтверждает обязательство государств-участников относительно 
содействия поощрению социальной справедливости и улучшения условий жизни и труда. Принцип 
социальной  справедливости  в  деятельности  ОБСЕ  также  провозглашается  в  пар.  6  Хельсинского 
Итогового Документа 1992 года и пар. 3 Лиссабонского Документа 1996 года . 
Из  региональных  инструментов  Содружества  Независимых  Государств  (далее  -  СНГ)  следует 
отметить Хартию социальных прав и гарантий граждан независимых государств 1994 года, принятую 
Постановлением Межпарламентской Ассамблеи государств - участников СНГ.
Согласно  статье  3  Хартии  социальных  прав  и  гарантий  граждан,  государства  обеспечивают 
предоставление  гражданам  следующих  основных  прав  и  гарантий:  свободу  выбора  рода  занятий 
и  работы  на  всей  территории  экономического  сообщества;  бесплатную  профессиональную 
ориентацию,  общеобразовательную  и  профессиональную  подготовку,  а  также  переподготовку  и 
повышение квалификации; бесплатное содействие в подборе подходящей работы и трудоустройстве; 
предоставление  в  соответствии  с  национальным  законодательством  дополнительных  гарантий 
занятости категориям населения, нуждающимся в социальной защите и испытывающим трудности 
в  поиске  работы,  в  том  числе  молодежи,  одиноким  и  многодетным  родителям,  воспитывающим 
несовершеннолетних  детей,  детей-инвалидов,  лицам  предпенсионного  возраста,  воинам-
интернационалистам,  инвалидам,  лицам,  продолжительное  время  не  имеющим  работы,  лицам, 
отбывшим  наказание  или  находившимся  на  принудительном  лечении  по  решению  суда;  выплату 
пособий по безработице; выплату пособий или компенсаций частично незанятым гражданам; выплату 
стипендий  гражданам  в  период  профессиональной  подготовки,  повышения  квалификации  или 
переподготовки; оказание материальной и иной помощи находящимся на иждивении членам семьи 
безработного, а также гражданам, потерявшим право на пособие по безработице в связи с истечением 
установленного срока его выплаты [11; ст. 3]. 
Таким  образом,  все  указанные  международно-правовые  документы  объединяет  то,  что  в  них 
закреплены  положения,  гарантирующие  социальные  права,  к  числу  которых  относятся:  право  на 
труд, на справедливую заработную плату и равное вознаграждение за труд равной ценности; условия 
работы,  отвечающие  требованиям  безопасности  и  гигиены;  право  на  отдых,  досуг  и  разумное 
ограничение рабочего времени, а также оплачиваемый периодический отпуск; право на социальное 
обеспечение, включая социальное страхование; право на охрану семьи, материнства и детства; право 
на образование и некоторые другие. 
Права человека являются высшей ценностью государства и общества, их закрепление нашло место 
во многих международных инструментах и как следствие в национальном законодательстве стран, 
признавших  провозглашенные  права  и  обязательства  в  сфере  защиты  прав  человека,  в  том  числе 
социальные права и право на социальную защиту. 
На  международном  уровне  существуют  универсальные  и  региональные  механизмы  реализации 
социальных прав человека. Соблюдение и уважение социальных прав является обязанностью каждого 
государства, принявшего такие обязательства в рамках международных договоров. 

№ 1 (86) 2012
247
Условия, при которых происходит нарушение социальных прав человека, способствуют появлению 
риску  угрозы  национальной  и  социальной  безопасности  государств  и  межгосударственных 
объединений.  Во  избежание  такой  неблагоприятной  ситуации  международному  сообществу  и 
государствам  необходимо  проводить  планомерную  политику  по  качественному  и  эффективному 
обеспечению  социальных  прав  человека,  принимая  во  внимание  установленные  международные 
стандарты и особенности отдельно взятых государств.    
ЛИТЕРАТУРА
1. Конституция Республики Казахстан от 30 августа 1995 года.
2. Лукашева Е.А., руководитель авторского коллектива и ответственный редактор, д.ю.н. Общая теория прав 
человека. – М.: Издательство НОРМА, 1996. – 520 с.  
3. Setting social security standards in a global society. An analysis of present state and practice and of future options 
for global social security standard setting in the International Labour Organization. Consultation Paper. International 
Labour Office, Social Security Department, Geneva: ILO, 2008. http://www.ilo.org/public/english/protection/secsoc/
downloads/policy/policy2e.pdf 
4. Социальная защита населения в Республике Казахстан. Программа развития ООН в Казахстане. Алматы: 
2007. – 83 с. 
5. Poverty, social welfare and social development challenges for the 21 century. 29th ICSW International conference 
on  social  welfare,  Cape  Town,  South  Africa,  23-27  October  2007.  http://www.icsw.org/global-conferences/social-
securities.htm 
6. Всеобщая декларация прав человека 1948 года. 
7.  Нелюбина  Е.В.  «Международно-правовое  закрепление  социальных  прав  человека  и  гражданина», 
Российская Академия Наук, Институт Государства и права // М.: Наука. – 2010. – № 2. –  С. 99-104. 
8. Международный Пакт об экономических, социальных и культурных правах 1966 года.
9. Европейская социальная хартия: истоки, механизм действия и воплощение в жизнь. -М.: Эребус, 1995. -91 с.   
10. Обязательства ОБСЕ в области человеческого измерения. Справочное пособие. БДИПЧ/ОБСЕ. – Варшава: 
LeGraph, 2001. – 371 с. 
11. Хартия социальных прав и гарантий граждан независимых государств 1994 года.
Поступила в редакцию 05.10.2011.
М.К. БАЙМАМЫРОВ
 
ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТАҒЫ СЕБЕПТІ БАЙЛАНЫС ИНСТИТУТЫНЫҢ 
ТЕОРИЯЛЫҚ ҚЫРЛАРЫ
If actions posing a threat to the society in terms of time are the cause of damage and afford an opportunity 
to its occurrence and causal connection takes place in the case if damage is caused as a result of actions. 
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет ретінде  нығайтылуының алғышарттарының шынайы 
жүзеге асырылуының қарқынды үрдістері аясында адам және азамат құқықтары мен бостандықтарын 
алдыңғы қатарға қойып, оларды мемлекет тарапынан мықты механизмдер арқылы қорғауға алу 1995 
жылғы 30 тамызда бүкілхалықтық референдум арқылы қабылданған Конституциямызда 1-бабындағы: 
«Қазақстан Республикасы өзін демократиялык, зайырлы, құқықтық және әлуметтік мемлекет ретінде 
орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» 
нормаларынан бастау алады [1, 46].
Бірақ «бостандық пен тәуелсіздікті жеңіп алу жеткіліксіз, оны табанды түрде қорғап, нығайтып, 
ұрпақтарға калдыру қажет» [2, 356]. Тәуелсіздікті қорғау және нығайту ең алдымен мемлекеттің ішкі 
демінен, оның тыныс алуынан басталады. Ал қазіргі ахуал, оның ішінде қылмыстылықтың өрістеу 
деңгейі,  адам  құқығы  мен  бостандығының  көп  жағдайда  тиісті  түрде  қорғала  бермейтіндігі  қатты 
алаңдатады.  «Барлық  жерде  қылмыстық  дәстүрлер  мен  дағдылар  жаңғырып,  қылмыстық  әлемнің 
кәсіпқойлануы мен мамандануы жүріп жатыр. Көптеген азаматтардың негізгі табыс көзі қылмыстық 
бизнес болып отыр» - деп, Елбасы бекерге айтпаған [3, 16].
Қазақстан Республикасындағы қылмыс көрсеткіші күрделі жағдайда қалып отыр. Бұл көрсеткіштер 
қылмыспен күрес жүргізу шараларын одан әрі жетілдіру қажеттілігін көрсетеді. Қылмысты алдын ала 
тергеу кезінде дұрыс ашу және кінәліні әшкерелеп, әділеттілікті қалпына келтіру қылмысқа қарсы 
күрес жүргізудің тиімділігін арттыратыны сөзсіз. Ал қылмысты заңға сәйкес дұрыс ашу, жасалған 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
248
қоғамға қауіпті іс-әрекет пен одан туындаған зардаптың арасындағы себепті байланысты анықтауды 
талап  етеді.  Өйткені  себепті  байланыс  дұрыс  анықталмаса  нақты  қылмыс  құрамы  орын  алмайды. 
Кінәліге  қылмыстық  жауаптылықты  белгілеуге,  я  болмаса  оған  жаза  тағайындауга  болмайды. 
Себепті байланысты құқық қолдану тәжірибесінде анықтамау немесе оны анықтау кезінде қателіктер 
жіберу соттардың қате үкімдер шығаруына және құқық қорғау қызметіндегі олқылықтардың пайда 
болуына негіз болады. Сондықтан да себепті байланысты дұрыс анықтаудың өте маңызды теориялық, 
тәжірибелік  мәні  бар.  Осыған  қарамастан,  қылмыстық  құқық  теориясында  себепті  байланысты 
аныктауға  қатысты  белгілер  жеткілікті  деңгейде  өз  шешімін  таппаған.  Себепті  байланыс  туралы 
әртүрлі даулы ғылыми теориялар мен көзқарастар, анықтамалар бір арнаға келтірілмеген. Осылайша 
себепті байланыстың теоретикалық қырларын оңтайлы зерттеу өажеттіліктері туындайды.
Қылмыстық  құқықтағы  іс  -  әрекет  пен  одан  туындаған  зардаптың  арасын  объективті  түрде 
байланыстыратын  -  себепті  байланыс.  Себепті  байланыс  философиялық  санат  болып  табылады. 
Ол «себеп» және «байланыс» деген екі ұғымның бірлігін құрайды. Себепті байланыс - себеп және 
әрекеттің байланысы, себептен әрекетке ауысу болып табылады [4, 365]. Себеп болмаса салдар да 
болмайды. Себеп латын тілінің «саиза» деген сөзінен шыққан. Алғашқы сатысында себеп бір нәрсе 
жасайтын  немесе  тудыратын  зат  есебінде  түсіндіріледі.  Себеп  ұғымын  осылай  түсіну,  күш  деген 
ұғымның пайда болуына түрткі болады. Күш дегеніміз - өз әрекетінің нәтижесінде өзгеріс жасайтын 
заттың кабілеті. Әрекет етуші себеп, өзгеріс аркылы салдар туғызады. Себеп және салдар арасындағы 
өзара байланыс себепті байланыс деп аталады.
Байланыс дегеніміз, кеңістік пен (немесе) уақытқа бөлініп құбылыстардың өзара келісіммен өмір 
сүруі [5, 317]. Байланыс ғылыми ұғымдардың ішіндегі маңызды ұғымдардың бірі. Тұрақты да, қажетті 
байланыстарды табу арқылы адамның танымы басталады, ал ғылым негізінде, себеп және салдардың 
байланысын талдау жатыр. 
Қазақстан  Республикасының  қылмыстық  құқығы  себепті  байланыс  ұғымын  қолдана  отырып, 
бұл  ұғымның  анықтамасын  қылмыстық  заңда  бекітпеген.  Себепті  байланыс  ұғымын  философия 
ғылымы өз заңдылығына сүйене отырып қалай түсіндірсе, Қазақстан Республикасының қылмыстық 
кұқығы  және  сот  тәжірибесі  бұл  ұғымды  солай  пайдаланады,  яғни  біздің  ойымызша,  қылмыстық 
құқықта  себепті  байланысты  философиялық  тұрғыдан  бөлек  түсіндіретін  ұғым  жок.  Бірақ  себепті 
байланыстың  философиялық  ұғымы  қылмыстық  құқық  үшін  жарамсыз  болғандықтан,  қылмыстық 
құқық өз шеңберінде себепті байланыстың ұғымын қалыптастыру керек деген көзқарастар да жоқ 
емес. Қылмыстық құқық басқа ғылымдармен байланыспай, жеке алғанда барлық ғылымдарға ортақ 
философияның  негізгі  қағидаларын  ескермей,  түп-тамыры  философиядан  шығатын  санаттардың, 
қылмыстық құқықта ғылыми тұжырымдарын жасай алмайды. Сондықтан да, қылмыстық кұкык өз 
аясында  философия  ғылымынан  бөлек  себепті  байланыс  ұғымын  қалыптастыру  ойға  сыймайтын 
нәрсе.
«Құқық, философиялық түсініктен бөлек өзінің ерекше себепті байланыс ұғымын қалыптастыру 
қажет»  деген  шетел  заңгерлерінің  көзқарасына  Т.В.  Церетели,  А.Н.Трайнин,  А.А.Пионтковский, 
Б.С.Антимонов, М.Д. Шаргородский, Ф. Полячек және басқа да ғалымдар қарсы шығады. Осы орайда 
Т.В.Церетели былай деп көрсетеді: «Қылмыстық құқық ғылымы басқа ғылымдардан бөлініп, ұғымдар 
туралы өзінің жеке түсінігін қалыптастырса, ол қылмыстық құқықтың азып - тозуына әкеп соғады; 
ғылыми негізделіп және теориялық тексерілген ұғымдар, негізсіз және абстрактылы заң ұғымдарына 
айналады»  [6,  172].  Расында  да  қылмыстық  құқық,  себепті  байланыс  және  басқа  ұғымдарды 
философия ғылымының заңдылығына сүйенбей өзгеше түсіндіретін болса, онда қылмыстық құқық 
ғылыми дәлелденбеген және негізсіз ұғымдардың аясына айналып кетуші еді.
Философиялық  тұрғыдан  алғанда,  себепті  байланыс  дегеніміз,  бір  құбылыс  (себеп),  екіншісіне 
(салдар)  алғышарт  болып,  оны  қажеттіліктен  тудыратын  екі  құбылыстың  арасындағы  байланыс. 
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқындағы себепті байланыс ұғымы философия ғылымының 
заңдылығымен түсіндіріледі және оның түп нұсқасы, аталған ғылымының негізінде жатыр.
Қылмыстық құқық теориясындағы себепті байланыс аса күрделі мәселелердің бірі болып табылады. 
Орын алған коғамға қауіпті іс - әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) пен одан туындаған зардаптың 
арасында себепті байланыс болмаса, қылмыстық жауаптылықтың объективтік негізі де жоққа шығады. 
Сондықтан да қылмыстық жауаптылыққа тартудың негізгі шарты қылмыстық іс - әрекет пен одан 
пайда болатын қоғамға кауіпті салдардың арасында себепті байланысты анықтау болып табылады.
Көп  жағдайларда  іс-әрекет  пен  одан  туындаған  зардап  өзара  тығыз  байланыста  болғандықтан, 

№ 1 (86) 2012
249
олардың  арасында  себепті  байланысты  анықтау  қиынға  соқпайды.  Сот  тәжірибесінде,  себепті 
байланысты  анықтау  өте  маңызды.  Себепті  байланыс  дұрыс  анықталмайынша,  әлде  біреуді 
қылмыстық  жауаптылыққа  тартуға  болмайды.  Мәселен,  трамвайдың  жүргізушісі  М.  деген  азамат 
жол қозғалысы ережелерін бұзу салдарынан Ж. деген азаматшаны абайсызда басып өлтіргені үшін 
ҚРҚК-ң  296-бабының  2-  бөлігімен  сотталған.  Бірақ,  Қазақстан  Республикасының  Жоғарғы  Соты 
орын алған оқиға аталған баппен теріс сараланған деп тапты. Өйткені азамат М., жол қозағалысының 
барлық  ережелерін  сақтағаны,  ал  жәбірленуші  Ж.  болса,  психикалык  ауруы  салдарынан,  өзін-өзі 
өлтіру мақсатында трамвайдың астына түскені анықталды. Бұл жерде қоғамға кауіпті іс-әрекет жоқ, 
сондықтан да қылмыстық жауаптылық туралы сөздің болуы да мүмкін емес.
Жеке  тұлғаның  жасаған  қоғамға  қауіпті  іс-әрекеті  мен  зиянды  зардаптың  арасындағы  себепті 
байланысты  анықтау  үшін,  іс-әрекет  әр  уақытты  зардаптың  алдын  алып,  оған  тікелей  себепкер 
болуы  қажет.  Жүргізіліп  болған  тергеуден  кейін  немесе  тергеумен  бір  уақытта  болған  оқиғаны 
себепке жатқызуға болмайды. Қылмыстық құқық теориясында іс-әрекет пен қылмыстық нәтиженің 
арасындағы себепті байланыс қылмыстың объективтік жағының негізгі белгісіне жатады.
Қылмыстық құқықта себепті байланысты дұрыс анықтау тиісті белгілерге сәйкес жүргізілуі қажет.
Бірінші белгісі бойынша себепті байланысты дұрыс анықтау үшін міндетті түрде уақыт кезектілігі 
қажет.  Қоғамға  қауіпті  іс-әрекет  пен  одан  туындаған  зардап  белгілі  бір  мезгілдік  жүйелікте  болуы 
керек.  Себепті  байланыс  орын  алатын  бастапқы  кезең  яғни  іс-әрекет  мезгілі  жөнінен  қылмыстық 
нәтиженің алдын алуы тиіс. Егер де уақыт кезектілігі орын алмайтын болса, онда себепті байланысты 
нықтаудың  қажеттілігі  болмайды.   Өйткені   себепті   байланыс тиісті мезгілдік жүйелікте болатын 
екі  кезеңнің  арасында  ғана  анықталуға  жатады.  Себепті  байланыстың  келесі  белгісінде  істелген 
іс-әрекет  нәтижесінде  міндетті  түрде  зардап  пайда  болуы  қажет.  Кінәлі  зардапты  туғызуға  нақты 
мүмкіндік  жасаған  жағдайда  ғана,  оның  әрекеті  зардаптың  себебі  болып  табылады.  Мәселен, 
жеңіл жол көлігін қазіргі талап етілетін белдіксіз айдау немесе көлікті нөмірін алып тастап айдау, 
жолаушының денсаулығына ауыр зардап келтіреді, яки өлімінің себебі деп қарастыруға болмайды, 
өйткені  жүргізушінің  құқық  бұзушылығы,  көрсетілген  зардаптардың  пайда  болуының  нақтылы 
мүмкіндігін туғызып отырған жоқ. 
Себепті байланыстың үшінші белгісі ол - шарасыздық, яғни зардап басқа іс-әрекеттен емес, нақтылы 
қылмыскермен  істелінген  іс-әрекет  нәтижесінде  орын  алуы  қажет.  Аталған  белгі  екінші  белгімен 
тығыз  байланысты.  Сондықтан  да,  құқық  қорғау  кызметкерлері  қылмыстық  іс-әрекет  нәтижесінде 
қоғамға қауіпті зардаптың пайда болуына нақтылы мүмкіндік туатынын біліп, сосын барып жасалған 
іс-әрекеттен  зардап  шарасыздықтан  орын  алатынын  аныктауға  болады.  Мысалы,  ерлі-зайыпты  Ж. 
мен К.-ң арасындағы пайда болған жанжал төбелеске айналып кетті. Төбелес нәтижесінде, кеңсірікке 
тиген ауыр соққыдан әйелі К. көру қабілетінен айырылып, денсаулығына ауыр зиян келтірілген. Бұл 
оқиғаны талдап қарайтын болсақ, зайыбы Ж.-ң іс-әрекеті әйеліне келтірілген ауыр зиянмен қажетті 
себепті байланыста болып отыр, яғни пайда болған зардап, шарасыздықтан екінші адамның әрекетінен 
туындап отыр. Енді болған оқиғаның екінші жағын алып көрелік, әйелі денсаулығына келтірілген ауыр 
зардаптан соң, дәрігер көмегін алмайды, көзін лас шүберекпен байлап, өз бетімен әр түрлі дәрілерді 
пайдаланып,  нәтижесінде  қанына  жұқпалы  кесел  араласып,  ол  асқынып  үш  аптадан  соң  қайтыс 
болады. Бұл жерде зайыбы Ж.- ң әрекеті мен жұбайы К.-ң өлімі арасында кездейсоқ себепті байланыс 
орын алады. Сол үшін қылмыстық құқық теориясында төртінші белгі - қажетті және кездейсоқ себепті 
байланыстарды ажырата білу керек.
Келесі  мысалды  алып  көрейік.  Алматы  облыстық  сотының  үкімімен  кінәлі  С.  ҚРҚК-ң  96-бап, 
2-бөлігінің «д» және «з» тармақтарымен сотталған. Кассациялық тәртіппен түскен шағымның негізінде 
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасы аталған үкімді 
бұзып, С.-ң әрекетін ҚРҚК-ң 103-бабының 1-бөлігімен қайта саралады. Өйткені жәбірленушінің өлімі, 
денсаулығына келтірген ауыр зияннан ауруханада емделіп жатқанда, демалатын өңеші, организмнен 
шыққан сұйықтықпен және қанның құйылып бітіп қалуынан болғаны сот-дәрігерлік сараптамасымен 
анықталды  [7,  25].  Бұл  мысалда  С.-ң  әрекеті  мен  жәбірленуші  өлімінің  арасында  қажетті  себепті 
байланыс  жоқ.  Өйткені  шын  мәнінде  С.  жәбірленушіні  өлтірген  жоқ  және  оның  адам  өлтіретін 
касақана ниеті болған жоқ. Жәбірленуші өлімінің себебі жоғарда көрсетілген басқа жағдайлар. Кінәлі 
С. адам өлтіргені үшін емес, өзінің жәбірленушіге істеген нақты әрекеттері үшін, яғни денсаулыққа 
ауыр зиян келтіргені үшін жауап береді.
Қажеттілік және кездейсоқтық деп аталатын екі ұғым философиялық санаттар болып табылады. 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
250
Мүмкіндік  пен  ақиқаттылықтың  өзара  философиялық  байланысы  арқылы  қажеттілік  пен 
кездейсоқтықтың  мәнін  ашуға  болады.  Өйткені,  дамудың  өзі  алдымен  ақиқаттың  сыртқы,  «жалаң 
болмыс»  жағы  болатын  кездейсоқтықтан  басталады.  Одан  соң  біз  қажеттіліктің  мүмкіндік  пен 
ақиқаттың бірлігі екенін білеміз. Қажеттілік - мүмкіндіктің ақиқатқа өтуінің әрі заңды, әрі объективті 
негізі.  Олай  болса,  қажеттілік  даму  тенденциясының  мәнін  ашып  көрсетсе,  ал  кездейсоқтық  осы 
үрдістің белгілі бір сәті болып табылады. Қажеттілік пен кездейсоқтық бірде шындықтың ішкі және 
сыртқы жағы болып көрінеді, екінші бір жағдайда олар қайшылыққа тап болады.
Қажеттілік  пен  кездейсоқтық  философия  тарихында  ерекше  рөл  атқарады.  Өткен  заман 
философиясында бұл санаттар бір-бірінен бөлініп, көп жағдайда жеке-жеке қаралып, тіпті кейде бір-
біріне қарсы қойылды. Қоғамның даму үрдісін зерттеу кезеңінде кейбір ойшылдар қажеттілікті заңды 
объект деп қарап, кездейсоқтықтың дамуға ешқандай қатысы жоқ, тек сырттан таңылған құбылыс деп 
көрсетуге тырысты. Сондықтан да бұлардың арасындағы байланыс үзіліп, олардың мәндері ашылмай 
қалды.
Айталық,  сонау  көне  грек  дәуіріндегі  философиядан  бастап  XIX  ғасырға  дейінгі  материализм 
тарихында  кездейсоқтықты  жоққа  шығарған  фатализм  ағымы  айрықша  орын  алды.  Ешқандай 
кездейсоқтық жоқ, болуы да мүмкін емес деген ұғым ғылымға да, теорияға да, тәжірибелік өмірге де 
тым жақын сияқты болып көрінді. Ол ұзақ жылдар бойы орын алып, адамдардың тәжірибелік өмірінің 
тар өрістілігінен туған ойлауды көрсетті. Амал қанша, осыдан жиырма-отыз жылдар бұрынғы уақытта 
да біздің елімізде жаратылыстану саласының өкілдері тудырған, биология мен медицина ғылымдары 
негізделген метафизикалық, механистік «ғылым - кездейсоқтықтың жауы» деген тұжырымның үстем 
болғанын, оның ғылым мен тәжірибенің дамуына қаншалықты зиян келтіргенін білеміз.
Қажеттілік әрбір заттың, құбылыстың, процестің өзіне тән мәнінің мазмұны. Қажеттіліктің тағы 
бір ерекшелігі ол жалпылыққа жатады. Заттың, процестің жалпылығын анықтау, оны жеке, дарадан 
бөліп алып қарау -қажеттілікті танудың бірден бір жолы. Мұндай жалпылық заттар мен құбылыстарға 
тән жекелік пен ерекшеліктерді біріктіреді, біртұтас жүйе жасайды. Сол арқылы осы даму процесі 
мазмұнының  өте  бай  екенін  көрсетеді.  Мұның  өзі  қажеттіліктің  жалаң  ойдан  ғана  келіп  шықпай, 
керісінше, объективті шындықтың негізінен пайда болатынын толық дәлелдейді.
Ал кездейсоқтық алғашқы кезде үнемі сыртқы, қажеттілікке байланысы жоқ үрдіс болып көрінеді. 
Сан ғасырлар бойы орын алып келген пайымдаушы ойлаудың кездейсоқтықты даму процесінен бөліп 
алып қарап, оның мәнін түсінбей, бұрмалауы тарихи тұрғыдан өз дәлелін табатын сияқты. Ал расында 
философия тарихына көз жүгіртсек табиғаттың, қоғамның және адамның мәнін ашу, оларды ғылыми 
негізде түсіндіріп беру өте қиынға соқты. Сондықтан да түсініксіз байланыстар, қайшылық тудыратын 
ұғымдар кездейсоқ ойдың ғана тар өрістілігінің жемісі деп бағаланып келді.
Шынында  да  пайымдаушы  ойлау  кезеңінде  заттың  дамуы  не  кездейсоқ,  не  қажетті  болып 
табылады. Ал оның дамуының бір мезгілде осының екеуі бірдей болып табылады деу қарапайым ой 
түйініне қайшы келетін сияқты еді. Оның үстіне табиғатты, қоғам өмірі мен адамдардың арасындағы 
қарым -катынастарды зерттеуде әлі де біздің ұғымымызбен анықталмайтын түсініксіз жайлар өте көп. 
Ендеше, оларды кездейсоқтықтың саласына жатқызу пайымдаушы ойлау үрдісі үшін өте қолайлы.
Қарап отырсақ, кездейсоқтықтың да өзіне тән ерекшелігі бар. Ол ең алдымен қажеттіліктің өмір 
сүру болмысының тәсілі. Бұл жерде біз мазмұн нысансыз өмір сүре алмайды десек, қажеттілік пен 
кездейсоқтықтың  да  аракатынасы  туралы  солай  демекпіз.  Сондықтан  да  кейбір  оқулықтардағы 
кездейсоқтықтың «болуы да мүмкін, болмауы да мүмкін» немесе «болуы мүмкін нәрсенің болмауы 
да  мүмкін»  деген  ұғымдардың  ешбір  қисынға  келмейтінін  айта  кетуіміз  керек.  Дамудағы  үрдістің 
бірде кездейсоқ, ал бірде қажеттілік болуы белгілі бір жағдайда, адамдардың әлеуметтік, қоғамдық 
қызметіне  байланысты.  Өйткені,  кездейсоқтық  міндетті  түрде  болады,  әрі  қажетті  процесс. 
Кездейсоқтық, қажеттіліктің жолында әрдайым кездесетін объективті байланыстар мен кейбір сәттер 
болып табылады. Сондықтан да ол әрбір пайда болатын жаңаның алғашқы, бастапқы сатысы болып 
есептеледі. Ендеше, ол тану процесінің белгілі бір кезеңі болғандықтан, оны басқа да байланыстардан 
айыра білу ғылым мен тәжірибе үшін өте маңызды.
Олай  болса  қажеттілік  пен  кездейсоқтықтың  арасындағы  философиялық  байланысты  ашу 
адамдардың материалдық тәжірибелік қызметінің мәнін түсінуге де кеңінен жол ашады. Даму үрдісі 
өзінің сатыларында, тенденциясында қажеттілікті қалай тудырса, кездейсоқтықтың да солай пайда 
болуына  мүмкіндік  жасайды.  Бұл  үрдісте  қажеттілік  іске  асқан  кездейсоқтық  болып  шығады.  Ал 
кездейсоқтық болса, жүзеге аспаған, мүмкіндігі болмаған қажеттілік. Оның да келешектегі бір белгілі 

№ 1 (86) 2012
251
жағдайда қажеттілікке айналуы толығынан мүмкін. Мұның өзі кез келген кездейсоқтық пен қажеттілік 
болашақта қалай да іске аса береді деген метафизикалық тар өрісті ойға әкелуге тиіс емес. Керісінше, 
бұл екеуінің де бір-біріне өтуінде, алмасуында сан алуан түрлі, қисапсыз көп мүмкіндіктер бар деген 
сөз.
Осы  тұрғыдан  алғанда  кейбір  оқулықтардағы  «қандай  да  болсын  заттың  немесе  құбылыстың 
дамуындағы  қажеттілік  оның  өзінің  негізінен,  оның  өзінің  табиғатынан  туады,  ал  кездейсоқтық 
-  заттардың  дамуындағы  сол  қажеттілік,  белгілі  бір  заттың  басқа  да  заттармен  байланысынан 
туады»  деген  жаңсақ  пікірмен  косыла  алмаймыз.  Олай  болса,  бұлардың  ішкі  және  сыртқы  тығыз 
байланыстылығын даму процесі арқылы ашып көрсету адамдардың дүниетанымы және тәжірибелік 
өмірі үшін өте маңызды.
Заңгерлерлің арасында қоғамға қауіпті іс-әрекетті жасаған кінәлі, қандай қылмыстық салдар үшін 
жауап беру керек деген сұрақ бір жақты шешілмеген. Заңгерлердің бір тобы, себепті байланысты тар 
мағынада, яғни тек қана қажетті байланыс деп түсіндіре келіп, қылмыстық салдар кінәлінің істеген 
іс-әрекетімен қажетті байланыста болғанда ғана қылмыстық жауаптылық туралы айтуға болатынын 
көрсетеді.
Мысалы,  А.А.Пионтковскийдің  айтуынша:  «Қылмыстық  зардап  үшін  жауаптылық  мәселесін, 
тиісті  зардап  адаммен  жасалған  әрекеттің  қажетті  зардабы  болғанда  ғана  қоюға  және  оны  дұрыс 
шешуге болады». [8, 184]. Көріп отырғанымыздай «қажетті зиян тигізу» теориясының жақтаушылары 
іс-әрекет пен зардаптың арасындағы объективті байланыстардың арасынан тек қана қажетті себепті 
байланысты табу белгілерін көрсетуге тырысқан.
Кейбір  ғалымдардың  ойынша  (В.Н.Кудрявцев,  А.Н.Трайнин,  Т.В.Церетели)  қоғамға  қауіпті  іс-
әрекет пен пайда болған зардаптың арасында объективті қажетті себепті байланыспен қатар, объективті 
кездейсоқ  себепті  байланыста  болады.  Көрсетілген  ғалымдардың  тобы  себепті  байланыстардың 
тең  еместігін  ескеріп,  барлық  себепті  байланыстардың  (қажетті  және  кездейсоқ)  ішінен  пайда 
болған  қылмыстық  зардапқа  неғұрлым  жақын  себепті  байланысты  табуға  әрекет  жасайды  және 
қылмыс  зардабына  ең  жақын  тұрған  себепті  байланыс  қылмыстық  жауаптылық  мәселесін  шешеді 
деп көрсетеді. В.Н.Кудрявцевтің көзқарасы бойынша: «Себепті байланыстарды ажыратудың дұрыс 
белгісін табу қажет. Қылмыстық жауаптылық үшін қажетті, жеткілікті байланыстарды және маңызы 
жоқ алыс байланыстарды ажыратып,  соңғысын  қылмыстық жауаптылық үшін жеткіліксіз деп тану 
керек». [9, 198].
Біздің  ойымызша,  бұл  жердегі  аралық  бағытты  В.С.Прохоров  ұстанган.  Ғалымның  айтуынша: 
«Қажетті зиян тигізу теориясының қателігі, нақтылы жағдайда қажеттілікті кездейсоқтыққа қарама-
қарсы  қоюда  емес,  одан  шығарылған  тұжырымда.  Абсолютті  кездейсоқтық  я  болмаса,  абсолютті 
қажеттілік  деген  болмайды,  нақтылы  жағдайда  қажетті  және  кездейсоқ  құбылыстар  болады».  [10, 
345].
Қылмыстық  құқықтағы  себепті  байланысты  зерттеу  барысында,  кейбір  авторлардың  себепті 
байланыстың  бірнеше  нысандарын  ажыратып  және  сол  нысандарды  әр  түрлі  негіздер  бойынша 
саралағанын  көруге  болады.  Мәселен,  М.Д.Лысовтың  ойынша,  қажетті  зиян  тигізу  теориясы 
жеткілікті деңгейде сот тәжірибесінің сүранысын канагаттандыра алмайды, әсіресе ол жанама зиянды 
салдарды  тигізген  уақытта  айқын  көрініс  табады.  Автор  себепті  байланыстардың  келесі  түрлерін 
бөліп  көрсетеді:  1)  тікелей  және  жанама  себепті  байланыстар;  2)  тура  және  тармақталған  себепті 
байланыстар; 3) жақын және алыс себепті байланыстар; 4) жай және күрделі себепті байланыстар. 
[11, 124-125]. М.Д.Лысов тікелей себепті байланыстың анықтамасын бере отырып, алыс және жақын 
себепті байланыс ұғымдарын қолданады. Ал жанама себепті байланысты анықтау, қылмыстық зардап 
нақтылы адамның әрекеттерінен емес, басқа адамдардың әрекеттерінен туындағанда мүмкін екенін 
көрсетеді. Байқап қарасақ, М.Д.Лысов себепті байланыстардың жеке түрлерін емес, өз жиынтығында 
қажетті себепті байланысты анықтайтын белгілерді ғана көрсетіп отыр. Біздің ойымызша, автордың 
ұсынған себепті байланыстарының ішінен тікелей және жанама себепті байланыстарды бөліп көрсетуге 
болады. Олар, мәселен, экономикалық қылмыстарда бір адамның әрекеті өзінің қызмет бабына салақ 
қараудың  нәтижесінде  басқа  адамдардың  алаяқтық  жасауы  үшін  нақтылы  мүмкіндігін  туғызғанда 
неғұрлым типтік бола алады. Бұл қылмыстар, айталық, банк қызметінде кездесуі мүмкін. Бір адамның 
өз кызметіне салақ қарауы, басқа адамдардың қылмыс жасап, мысалы, мемлекетке ірі мүліктік залал 
келтіруге себепші болады. Бұл жердегі тікелей себепті байланыс, салақтық пен алаяқтықтың арасында 
орын алса, ал келтірілген ірі мүліктік залалға катысты себепті байланыс жанама болып табылады.

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
252
Автордың тармақталған себепті байланысқа қатысты анықтамасын талдайтын болсақ: «...дамып 
келе жаткан себептілік қатарының шекарасынан тыс шығып, істелінген әрекеттің өзінен емес, оған 
қатысы  жоқ  жеке  әрекеттен  шығып,  онымен  параллелді  себепті-салдар  байланысының  қатарын 
құрайды [11, 128]. М.Д. Лысовтың жоғарыда көрсетілген тармақталған себепті байланыс анықтамасы, 
А.А. Пионтковскийдің берген кездейсоқ себепті байланыс анықтамасынан айырмашылығы жоқ.
Себепті байланысты анықтау үшін себепті байланыс пайда болатын бастапқы және соңғы шекті 
білу  қажет.  Бұл  мәселені  шешу  үшін  Т.В.Церетели,  В.Н.Кудрявцев  сияқты  заңгерлер  қылмыстық 
құқық  аясында  жасанды  оқшаулау  қағидасын  қолдануды  ұсынады.  Себеп  және  салдарды  жасанды 
оқшаулау  қағидасы  қылмыстық  құқық  алдында  мынандай  сұрақ  қояды:  қандай  шарттар  болғанда 
адамның іс-әрекеті пайда болған оқиғаның себебі бола алады? [12, 164-165].
Көптеген  мән-жайлардың  ішінен  заңгерге,  адамның  ерікті  жүріс-тұрысы  керек,  ал  көптеген 
салдардың ішінен қоғамға қауіпті салдар қажет. Себеп және салдарды оқшаулау қағидасы құбылыстарды 
мүлде оқшаулап қарастырмайды. Құбылыс міндетті түрде басқа құбылыстармен байланыста болады. 
Сондықтан да құбылыстың байланысын зерттемей, себепті байланысты анықтау мүмкін емес. Егер 
де адамның іс-әрекеті пайда болған зардаптың қажетті шарты болса, яғни басқа мән-жайлармен бірге 
қоғамға  қауіпті  зардап  туғызса,  онда  ол  іс-әрекет  себептілік  тізбегіне  қосылып  және  іс-әрекет  пен 
қылмыс зардабының арасында себепті байланыстың барын негіздеуге жеткілікті болып табылады.
Адамның  әрекеті  зардаптың  пайда  болуына  қандай  рөл  атқаратыны  өз  алдына  басқа  мәселе. 
Адам зардаптың пайда болуына негізгі я болмаса, қосымша яғни мәні аз қызмет етуі мүмкін. «Бір 
құбылыстың пайда болуына көптеген себептердің ара-қатынасының орын алуы, әрбір себеп әрекетінің 
сипатын зерттеуге және олардың байланысы мен бір-біріне әсер етуін анықтауға қажеттілік туғызады»  
[13, 117].
Адамның әрекеті зардаптың пайда болуының қажетті шарты болмаса, онда әрекет зардаппен себепті 
байланыста  тұрмайтынын  көптеген  ғалымдар  мойындайды.  Т.В.Церетелидің  ойынша:  «Сыртқы 
ортаға нақтылы өзгеріс әкелген аданың әрекеті қажетті шарт деп саналуы қажет, өйткені ол әрекет 
болмаса, сыртқы ортаға да өзгеріс енбес еді» [6, 179]. Оны анықтау үшін жоғарыда атап өткен ойша 
шектеу әдісін қолданып талдау жасап көрейік. Жалпы себептілік тізбегінен өзімізге керекті әрекетті 
ойша шегеріп тастағаннан кейін, зардап дәл сол алғашқы күйінде өзгерісіз орын алса, онда адамның 
әрекеті қажетті шарт болып табылмайды, ал егер керісінше, шегеріп тастау салдарынан зардап пайда 
болмаса немесе мүлде басқа тәртіппен орын алса, онда адамның әрекеті зардаптың пайда болуының 
қажетті шарттарының бірі болып табылады.
«Соттағы қаралатын істердің көптігіне байланысты себепті байланысты анықтау үшін сарапшының 
қорытындысына  немесе  тергеу  сараптамасына  жүгінудің  қажеті  жоқ.  Болған  оқиғаның  мән-жайы 
түгелімен  түсінікті  болғанда,  сот  себепті  байланысты  анықтау  үшін,  ойша  ажырату  әдісі  арқылы 
себеп және салдар тізбегінен тексерілетін мән-жайды бөліп қарастыра алады» деген В.Н.Кудрявцевтің 
пікірімен  толықтай  келісуге  болмайды  [14,  37].  Өйткені  сот-тергеу  тәжірибесіндегі  істердің 
көптігіне қарамастан әрбір іске өз алдына жеке қарап, қажет деген жағдайлардың бәрінде сараптама 
қорытындысына  негізге  ала  отырып,  іс  бойынша  барлық  мән-жайлар  белгілі  болғанда  ғана  ойша 
шектеу әдісін қолдануға болады. Қылмыстық істердің көптігіне жүгініп, қай кезде болмасын ойша 
шектеу әдісін қолануға болмайды. Сот-тергеу тәжірибесінде ойша шектеу әдісін тек қана іс бойынша 
барлық мән-жайлар түгелімен белгілі болғанда ғана қосымша әдіс ретінде қолдануға болады.
Айтылғанды сайып келгенде, адам әрекеті пайда болған зардаптың қажетті шарты болуы қажет, 
кінәлінің  әрекеті  зардаптың  пайда  болуына  қажетті  шарт  болып  табылмаса,  себепті  байланыста 
мойындалмайды. Мысалы, Ақтөбе облыстық сотының үкімімен К. ҚРҚК 96-бабы 2-бөлігінің «з» және 
«к» тармақтарымен қылмыстық жауаптылыққа тартылған. К.-ң қарақшылық шабуылы нәтижесінде 
жәбірленуші  ауыр  дене  жарақатын  алған.  Бірақ  жәбірленушінің  өлімі,  операциядан  кейін  тігістің 
сөгіліп кетуінен болғаны анықталған. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының қылмыстық істер 
жөніндегі сот алқасы жәбірленушінің өлімі К.- ң әрекетімен себепті байланыста тұрған жоқ деп тауып 
Ақтөбе облыстық сотының үкімін өзгертті [15, 26]. К.-ның әрекеті адам өлімінің қажетті шарты болып 
табылмағандықтан бұл жерде себепті байланыста орын алмайды.
Қылмыстық құқықтағы себепті байланыс мәселесін зерттегенде еске сақтайтын бір жайт, адамның 
әрекеті мен одан туындайтын қоғамға қауіпті зардаптың арасындағы себепті байланысты ғана анықтау, 
қылмыстық жауаптылық мәселесін шешпейді. Қылмыстық жауаптылық үшін іс-әрекеттің объективті 
қоғамға  қауіптілігін  және  адамның  кінәлігін  анықтау  қажет.  Себепті  байланыс  жауаптылықтың 

№ 1 (86) 2012
253
объективті шегін ғана анықтайды. Адамның әрекеті зардаптың пайда болуына жағдай жасамаса, іс-
әрекеттің қоғамға қауіптілігі және адамның кінәлігі туралы айтуға болмайды.
Теория мен тәжірибенің үздіксіз байланысы болашақта себепті байланыс мәселесін заңдастыруға 
мүмкіндік  бере  алады.  Қазақстан  Республикасының  Қылмыстық  кодексіне  толықтыру  ретінде 
келесі норманың жобасын ұсынуға болады: «Қылмыс жасау, яғни осы Кодексте көзделген қылмыс 
құрамының барлық белгілері бар қоғамға қауіпті зардаппен қажетті себепті байланыста түратын іс-
әрекет қылмыстық жауаптылықтың бірден-бір негізі болып табылады».
Қорыта келгенде келесідей тұжырымдар жасауға болады:
• Уақыт кезектілігі; қоғамға қауіпті іс-әрекет пен одан туындаған соңғы кезең белгілі бір мезгілдік 
жүйелікте болуы тиіс. Іс-әрекет мезгілі жағынан соңғы кезеңнің (қылмыс нәтижесінің) алдын алуы 
қажет.
• Нақты мүмкіндік; істелген іс-әрекеттің нәтижесінде міндетті түрде қылмыстық қол сұғушылық 
болуы қажет. Кінәлі осындай қол сүғушылыққа нақты мүмкіндік жасаған жағдайда ғана, оның іс-
әрекеті  пайда  болған  қылмыстық  нәтиженің  (қылмыстық  зардап  немесе  зардаптың  пайда  болу 
мүмкіндігі) себебі болып табылады.
• Шарасыздық; қылмыстық нәтиже істелген іс-әрекеттің қажетті, сөзсіз нәтижесі болуы қажет.
• Қажетті және кездейсоқ себепті байланыстарды ажырата білу қажет. Адамның іс-әрекеті қажетті 
шарт болғанда ғана себепті байланыс орын алады.
• Іс-әрекетті ойша шегеру; сот-тергеу тәжірибесінде қылмыстық іс бойынша барлық мән-жайлар 
түгелімен  белгілі  болғанда  қосымша  әдіс  ретінде  қолдануға  болады.  Сонымен  қатар,  бұл  әдісті 
қолдануда адамның жеке тәжірибесі, білімі т.б. жағдайлар маңызды қызмет атқарады.
Қоғамға қауіпті іс-әрекет мезгілі жағынан зардапқа себепші болып, оның пайда болуына нақтылы 
мүмкіндік жасаса, ал зардап істелген іс-әрекеттің қажетті нәтижесі негізінде пайда болғанда себепті 
байланыс орын алады.

жүктеу/скачать 5,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: