Қазақстан республикасы бiлiм және ғылым министрлiгi

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
254
Г.Г. ГАЛИАКБАРОВА 
ПОНЯТИЕ И ОСОБЕННОСТИ ТРУДОВОЙ ПРАВОСУБЪЕКТНОСТИ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ
Now in a labor law science there are various approaches to definition of concept labor legal subjection. 
At a today›s stage of development of labor legal relationship in the Republic of Kazakhstan of one of the 
main tasks definition of concept and the maintenance of the modern labor status of the minor worker which 
component is revealing of features labor legal subjection is. 
Labor legal subjection is necessary condition of the introduction of citizens, including minors, in labor 
legal relationship.  
Субъекты  любых  правоотношений,  возникающих  в  обществе,  имеют  определённый  правовой 
статус.  Не  являются  исключением  из  этого  правила  и  субъекты  трудовых  правоотношений,  в 
содержание правового статуса которых включают следующие элементы: правосубъектность, права 
и обязанности, гарантии обеспечения этих прав и обязанностей, ответственность за ненадлежащее 
исполнение возложенных на субъекта обязанностей [1, 155].
Конституция  Республики  Казахстан  провозглашает,  что  каждый  имеет  право  на  признание 
его  правосубъектности  (п.1  ст.13).  В  свою  очередь,  признание  за  человеком  и  гражданином 
правосубъектности  осуществляется  в  различных  отраслях  права  по-разному  и  на  основе 
соответствующих законодательных актов.
Общеизвестно, что правосубъектность представляет собой особое юридическое свойство субъекта 
права, включающее: 
а) правоспособность (способность иметь субъективные права и юридические обязанности, т. е. 
способность к правообладанию);
б)  дееспособность  (способность  своими  действиями  приобретать  и  осуществлять  эти  права  и 
обязанности, т.е. способность к правореализации); 
в) деликтоспособность (способность нести юридическую ответственность за свои поступки) [2, 
138]. 
В  науке  трудового  права  существует  различные  подходы  к  определению  понятия  трудовой 
правосубъектности. Так, например, В.В. Федин придерживается позиции, согласно которой, трудовая 
правосубъектность – первый самостоятельный элемент юридического статуса работника [3, 47].
Изучение  понятия  и  природы  возникновения  трудовой  правосубъектности  осуществляется  ещё 
с  советских  времён.  Так,  Б.К.  Бегичев  полагал,  что  трудовая  правосубъектность  –  это  не  только 
способность иметь права и обязанности в будущем, но и реальное обладание некоторыми из них в 
настоящем, в данный момент [4, 245].
Л.А. Николаева отмечала, что трудовая правосубъектность наряду с другими отраслевыми видами 
правосубъектности (гражданской, административной, семейной и др.) является общей частью общей 
правосубъектности,  имеющей  свою  специфику,  обусловленную  признанием  граждан  субъектами 
права [5, 144].
На наш взгляд, правосубъектность определяется как явление, предшествующее правоотношениям, 
в  том  числе  и  трудовым.  Способность  иметь  права  и  обязанности  во  всех  случаях  законодатель 
связывает  с  определёнными  жизненными  обстоятельствами.  По  своей  юридической  природе  эти 
обстоятельства являются юридическими фактами. 
Под  юридическими  фактами  понимаются  конкретные  жизненные  обстоятельства,  с  которыми 
юридическая  норма  связывает  возникновение,  изменение  или  прекращение  правовых  последствий 
(правоотношений).  Юридические  факты  в  свою  очередь  делятся  на  простые  и  сложные.  Для 
возникновения трудовых правоотношений в соответствии с трудовым законодательством Республики 
Казахстан  между  работодателем  и  лицом,  желающим  поступить  на  работу,  необходимо  заключить 
трудовой  договор.  В  данном  случае  простой  юридический  факт.  Но  для  возникновения  трудовых 
правоотношений с несовершеннолетним как работником по найму необходим сложный юридический 
факт: согласие родителей (опекуна, попечителя) и только после заключается трудовой договор [6, 24]. 
Представитель петербургской школы трудового права Коробченко В.В. считает, что если развивать 
данный вывод, то придётся констатировать, что отсутствие одного из элементов сложного фактического 
состава – согласия одного из родителей (попечителя) и органа опеки и попечительства на заключение 
трудового договора с лицами от 14 до 15 лет – исключает возникновение у этого конкретного подростка 
трудовой правосубъектности. Вместе с тем, способность физического лица быть субъектом трудового 
права и заключить трудовой договор, то есть отраслевая трудовая правосубъектность, представляет 

№ 1 (86) 2012
255
собой универсальное юридическое свойство человека, возникновение которого не должно ставиться 
в зависимость от наличия или отсутствия в каждом конкретном случае согласия третьих лиц, а равно 
иных условий (в частности, обучение в образовательном учреждении, получение основного общего 
образования), как это имеет место применительно к несовершеннолетним от 14 до 16 лет [2, 139-140]. 
Помимо наличия воли родителей, обязательным условием наступления трудовой правосубъектности 
выступает достижение несовершеннолетним определённого возраста. 
В период действия КЗоТ КазССР возникновение трудовой правосубъектности несовершеннолетних 
было  связано,  прежде  всего,  с  достижением  определённого  возраста,  установленного  законом,  и 
объяснялось тем, что возраст не только биологическая, но и общественная категория, ибо общество 
на  основании  комплекса  факторов  решает  вопрос,  по  достижении  какого  возраста  лицо  может  и 
должно включаться в процесс производственной деятельности. А также отмечалось, что правильное 
решение вопроса о возрасте, по достижении которого возникает трудовая правосубъектность, имело 
ислючительно важное общественное, политическое и юридическое значение [7, 88].
В  теории  права  правосубъектность  представляет  собой  единство  правоспособности  и 
дееспособности и понимается, как способность лица иметь права и нести обязанности, а дееспособность 
– это способность лица своими действиями приобретать и осуществлять права, создавать для себя 
обязанности. Следует отметить, что в гражданском праве правоспособность может существовать и 
при отсутствии дееспособности, то есть правоспособностью может обладать и недееспособное лицо 
(например, душевнобольные). Однако, в науке трудового права понятия «трудовая правоспосбность и 
дееспособность» выступают как единая категория трудовой правосубъектности – правовое качество, 
характеризующиеся неразрывностью.
В  отличие  от  гражданской  правоспособности,  возникающей  с  момента  рождения,  трудовая 
правосубъектность наступает с момента достижения определённого возраста [8, 32]. 
Казахстанский  законодатель,  признавая  за  физическим  лицом  способность  заключить  трудовой 
договор  в  качестве  работника,  ограничивается  определением  минимального  возраста,  достижение 
которого  обусловливает  возникновение  способности  к  правообладанию,  правореализации  и 
деликтоспособности. В соответствии с п.1 ст.30 Трудового Кодекса Республики Казахстан (далее ТК 
РК) этот возраст составляет 16 лет. 
Однако из указанного правила в той же ст. 30 ТК РК предусмотрены три исключения.
Во-первых,  право  заключения  трудового  договора  предоставлено  гражданам,  достигшими 
пятнадцати  лет,  в  случаях  получения  ими  основного  среднего,  общего  среднего  образования  в 
организации среднего образования.
Во-вторых, трудовой договор может быть заключён с учащимися, достигшими четырнадцатилетнего 
возраста, для выполнения в свободное от учёбы время работы, не причиняющей вреда здоровью и не 
нарушающей процесса обучения.
В-третьих,  допускается  заключение  трудового  договра  с  лицами,  не  достигшими 
четырнадцатилетнего возраста, в организациях кинематографии, театрах, театральных и концертных 
организациях, цирках для участия в создании и (или) исполнении произведений без ущерба здоровью 
и нравственному развитию.
При этом стоит учесть, что дети с четырнадцатилетнего возраста вправе по разрешению родителей 
в свободное от учёбы время участвовать в общественно-полезном труде, доступном им по состоянию 
здоровья и развитию, не наносящем вреда физическому, нравственному и психическому состоянию 
ребёнка, а также имеют право на получение профессии [9, 586].
Как представляется, трудовая правосубъектность у физического лица возникает в полном объёме 
по  достижении  им  16  лет.  Не  случайно  законодатель  установил  этот  возраст  в  качестве  общего 
правила,  определив,  что  именно  в  16  лет  любое  лицо  достигает  того  уровня  интеллектуальной  и 
волевой  зрелости,  который  позволяет  ему  приобретать  и  самостоятельно  осуществлять  трудовые 
права  и  обязанности,  нести  юридическую  ответственность  за  свои  действия  в  рамках  трудового 
правоотношения.
Указанные  нормы  трудового  законодательства  не  противоречат  общепринятым  нормам 
международного права. Так, в соответствии с п. 4 ст. 2 Конвенции № 138 Международной организации 
труда «О минимальном возрасте для приёма на работу» минимальный возраст для приёма на работу 
не  должен  быть  ниже  возраста  окончания  обязательного  школьного  образования  и,  во  всяком 
случае, не должен быть ниже пятнадцати лет. При этом член Организации, чьи экономика и система 
образования недостаточно развиты, может после консультации с заинтересованными организациями 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
256
предпринимателей  и  трудящихся,  где  таковые  существуют,  первоначально  установить  возраст  в 
четырнадцать лет как минимальный [10, 1703].
Конвенция также определяет (ст.7), что национальным законодательством или правилами может 
допускаться  приём  на  работу  по  найму  или  на  другую  работу  лиц  в  возрасте  от  тринадцати  до 
пятнадцати лет для лёгкой работы, которая:
а) не является вредной для их здоровья или развития; 
б)  не  наносит  ущерба  посещаемости  школы,  их  участию  в  утверждённых  компетентными 
органами  власти  программах  профессиональной  ориентации  или  подготовки  или  их  способности 
воспользоваться полученным обучением. 
Российское  и  казахстанское  законодательство  в  вопросах  установления  возраста,  с  которого 
допускается  заключение  трудового  договора,  являются  тождественными.  Ст.63  Трудового  кодекса 
Российской  Федерации  предусматривает  заключение  трудового  договора  с  лицами,  достигшими 
возраста шестнадцати лет.
В  случаях  получения  общего  образования,  либо  продолжения  освоения  основной 
общеобразовательной  программы  общего  образования  по  иной,  чем  очная,  форме  обучения,  либо 
оставления  в  соответствии  с  федеральным  законом  общеобразовательного  учреждения  трудовой 
договор могут заключать лица, достигшие возраста пятнадцати лет для выполнения лёгкого труда, не 
причиняющего вреда их здоровью [11, 83].
Российский  законодатель  так  же,  как  и  казахстанский,  оговаривает,  что  с  согласия  одного  из 
родителей  (попечителя)  и  органа  опеки  и  попечительства  трудовой  договор  может  быть  заключён 
с  учащимся,  достигшим  возраста  четырнадцати  лет,  для  выполнения  в  свободное  от  учёбы  время 
легкого труда, не причиняющего вреда его здоровью и не нарушающего процесса обучения.
В  организациях  кинематографии,  театрах,  театральных  и  концертных  организациях,  цирках 
допускается с согласия одного из родителей (опекуна) и разрешения органа опеки и попечительства 
заключение трудового договора с лицами, не достигшими возраста четырнадцати лет, для участия в 
создании и (или) исполнении (экспонировании) произведений без ущерба здоровью и нравственному 
развитию.  Трудовой  договор  от  имени  работника  в  этом  случае  подписывается  его  родителем 
(опекуном).  В  разрешении  органа  опеки  и  попечительства  указываются  максимально  допустимая 
продолжительность ежедневной работы и другие условия, в которых может выполняться работа [11, 
83-84].
Анализируя  всё  вышесказанное,  можно  прийти  к  выводу,  что  трудовая  правосубъектность 
является  необходимым  условием  вступления  граждан,  в  том  числе  и  несовершеннолетних,  в 
трудовые  правоотношения.  Однако  в  трудовом  законодательстве  Республики  Казахстан  данное 
положение  нормативно  не  закреплено.  Закрепив  возраст  приёма  на  работу,  законодатель  вносит 
путаницу в определении трудовой правосубъектности.  Возникновение трудовой правосубъектности 
(праводееспособности) законодатель связывает, прежде всего, с достижением определённого возраста. 
Возникает вопрос о возрасте, с которого наступает трудовая правосубъектность несовершеннолетнего 
по  законодательству  Республики  Казахстан.  Но  стоит  отметить,  что  не  следует  путать  возраст,  с 
которого допускается приём на работу и возраст, с которого возникает трудовая правосубъектность. 
Законодатель не закрепляет возрастную границу трудовой правоспособности, а поскольку отсутствуют 
ограничения возрастными параметрами, можно ли сделать вывод о том, что она возникает с момента 
рождения?
На наш взгляд, наделение малолетних элементами правосубъектности без указания на нижнюю 
границу  возраста  не  обосновано.  Мы  полагаем,  что  трудовую  правосубъектность,  как  правовую 
категорию,  не  следует  рассматривать  в  рамках  «фактической  способности  к  труду»,  только  как 
совокупность интеллектуальных и волевых качеств, поскольку при таком подходе не раскрывается 
её  правовой  характер.  Эта  категория  выражает  способность  самостоятельно  вступать  в  трудовые 
правоотношения, то есть совершать юридически значимые действия (заключать трудовой договор, 
получать материальное вознаграждение, нести ответственность за трудовые правонарушения и др.).
Таким  образом,  можно  заключить,  что  решающее  значение  для  определения  трудовой 
правосубъектности имеет возраст несовершеннолетнего. Возраст выступает в качестве необходимого 
условия возникновения трудового правоотношения и формирования круга трудовых прав и обязанностей 
работника, он влияет на содержание и динамику как трудовых, так и иных непосредственно связанных 
с ними правоотношений [12, 27].
Необходимо обратить внимание на тот факт, что ТК РК, в отличие от действующего гражданского, 

№ 1 (86) 2012
257
уголовного и административного законодательства, не употребляет термина «несовершеннолетние», 
когда регулирует трудовые отношения, участником которых являются лица моложе 18 лет.  Введение 
в  ТК  РК  понятия  несовершеннолетнего  позволило  бы  более  чётко  и  определённо  установить 
юридическую  границу  между  несовершеннолетием  и  совершеннолетием,  выделив  тем  самым 
обособленную группу субъектов трудового права – обладателей трудоправового статуса. Потребность 
создания такой обособленной группы диктуется необходимостью усиленной специальной правовой 
защиты  несовершеннолетних,  обусловленной  особыми  психофизиологическими  и  социальными 
качествами личности детей и подростков.
ЛИТЕРАТУРA
1. Черняков А.А. Право, закон, законность: вопросы обновления действующего права и проблемы нормативной 
терминологии. – Алматы: ЮРИСТ, 2001. – 155 с.
2. Коробченко В.В. Возраст как условие возникновения трудовой правосубъектности работника / Российский 
ежегодник трудового права. – 2005. - № 1. – с. 138-140.
3. Федин В.В. Юридический статус работника как субъекта трудового права. Дисс…канд. юрид. наук. М., 
2003. – 47 с.
4. Бегичев Б.К. Трудовая правоспособность советских граждан. М., 1972. – 245 с.
5. Николаева Л.А. Законодательство о труде подростков. Алма-Ата, Наука КазССР, 1979. – 144 с.
6. Нургалиева Е.Н., Надирова А.К. Правовое регулирование трудовых отношений с несовершеннолетними в 
Республике Казахстан. Казахский гуманитарно-юридический университет. – Алматы, 2005. – 24 с.
7. Димитрова С.А. Правовые проблемы труда и занятости населения. – Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 88 с.
8. Арынбаев Н.К. К вопросу о трудовой правосубъектности несовершеннолетних лиц.//Вестник КазНУ им. 
Аль-Фараби. Серия Юридическая. – 2000. - № 2. – С. 32.
9. Уваров В.Н. Трудовое право Республики Казахстан: Учебник. 2-е изд. – Алматы: Раритет, 2008. – 586 с.
10. Конвенции и рекомендации, принятые Международной конференцией труда. 1957 – 1990 Т. II. Женева, 
Международное бюро труда, 1991. – 1703 с.
11. Срогович Ю.Н. Трудовой кодекс Российской Федерации. Профессиональные комментарии и разъяснения 
к сложным ситуациям. / Ю.Н. Строгович, М.М. Покровская, Л.В. Щур-Труханович, Е.А. Саркисянц, Д.Л. Щур, 
С.А. Добрынина, под общ. ред. Л.В. Щур-Труханович – М.: Издательство «Дело и сервис», 2009. – 83-84 с.
12. Владимирова Ю.В. Значение возраста в трудовом праве России. Дисс…канд. юрид. Наук. Пермь, 2002. 
- 27 с. 
Поступила в редакцию 06.10.2011.
Г.К. ДҮЙСЕМБИНОВА 
БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТҰЛҒАЛЫҚ ДАМУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН 
ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚОЛДАУДЫҢ 
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
The  theoretical  aspects  of  psychological-pedagogical  direction    in  personal  development  of  primary 
schoolchildren are considered in the article.
Қазіргі қоғам өмірінің бар саласындағы қарқынды ғаламды бетбұрыстар сипаты оқушылардың іс-
әрекетіне, қарым-қатынасына жаңаша талаптар қоя бастады. Оларға осы заман ағымына лайық тұлға 
болу үшін бейімделу емес, алдымен өзін-өзі жетілдіру, өзгерту және дамыту, сол арқылы жасампаздық, 
түрлендірушілік әрекеттерді жүзеге асыру өзекті мәселе болып отыр.
Еліміздің  болашағын  анықтайтын  «Қазақстан  –  2030»  жолдауында  Президентіміз  ел  белгісі 
барысты  сипаттай  келе:  «Ол  жаңа  асулар  мен  шыңдарды  бағындырудың  мақсатында  жетелейтін 
елеусіз,  бірақ  сенімді  соқпақтарды  іздестіруде  табанды  да  бірбеткей  болуы  тиіс»  деген  болатын. 
Осындай  бір  елеусіз,  бірақ  сенімді  соқпақтың  бірі:  жас  ұрпақты  болашаққа  жетелейтін  білім  мен 
тәрбие жолы екендігі даусыз.
Еліміздің болашағы бүгінгі шәкірт. Ал олардың қандай азамат болып шығуын қадағалау мұғалімге 
жауапты жұмыс. Сондықтан педагог қауымының алдында үлкен міндет, ауыр жүк тұр.
Арнайы ұйымдастырылатын педагогикалық іс-әрекеттің, қарым-қатынастың және өзіндік дамудың 
нәтижелі  болуын,  олардың  игілікті,  ізгілікті  сипатын  қамтамасыз    айту,  әрі  тұлғаның  кез  келген 
мәселені дәлме-дәл шешуіне мүмкіндік береді. Бірақ мұндай әлеуеттің өзекті болуын бәрінен бұрын 
тұлғаның  өзіндік    айту    өзін-өзі  өзгертуге  ұстаздар  тарапынан  қандай  да  бір  көмектің  берілуінен 

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
258
өзін-өзі жетілдіруге бағытталуын анықтайды. Осыған орай оқушыларды педагогикалық қолдаудың 
мазмұнын, әдіс-тәсілдерін, құралдары мен кескіндерін жаңаша құру қажеттігі шығады. Сондықтан 
бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық даму ерекшеліктерін ұйымдастырудағы психологиялық-
педагогикалық  қолдау  оқушыларды  тұлға  ретінде  танылуымен,  дамуымен  үйлестіру  қазіргі  кәсіби 
білім беру жүйесінде аса көкейтесті мәселе болып табылады. 
Сондықтан оқушылардың зор мүмкіндіктері мен шектерінің, тағдырын өз ырқымен билеуге және 
қоғамға ықпал етуге педагогикалық қолдаудың  алғышарттарын анықтау, дамыту қажеттігі шығады. 
Бұл контексте орта мектепте білім берудің маңызды бір құраушысы болып табылатын адам бойындағы 
әлеуеттерді, қабілеттерді ықпалдастықпен танытуға, дамытуға деген белсенді әрекетті түсіндіретін 
тұлғалық даму ерекшеліктерін ұйымдастырудағы психологиялық-педагогикалық қолдау маңызы мен 
мәнділігі артады. 
Білім және ғылым салаларында өзін-өзі жетілдіру және өзін-өзі дамытуды іс-әрекеті балалардың 
тұлға ретінде жетілуінің факторы ретінде анықталады
Адамның іс-әрекет пен тіршілік тұлғасы ретінде жетілу мәселесін шешуге арналған зерттеулер, 
түзілген  теориялар  бойынша  психологиялық-педагогикалық  ғылыми  қор  едәуір  баршылық. 
С.Л.Рубинштейн адам баласын өзіндік әрекеттерімен дүниені өзгертуші ретінде анықтау арқылы тұлға 
ұғымының философиялық-психологиялық мәнін ашып, тұлға-әрекеттік теорияның негізін қалаған. 
Тұлғаның педагогикалық ерекшеліктері, іс-әрекетке, қарым-қатынасқа және танымдық белсенділікке 
қатысты қасиеттері, құраушылары, мәндік сипаттамасы К.А. Абульханова, А.В.Брушлинский және 
т.б. теория өкілдерінің ғылыми зерттеулерінің негізінде танылады [1]. 
Қазақстан  ғалымдарының  зерттеулерінен  тұлғаның  өзін-өзі  жетілдірудегі    айту  і  ілімдерге 
арқалануымен  қатар,    а  өз  тұжырымдамаларымен    айту  да  байқалады.  Қ.Б.  Жарықбаев  пен  оның 
шәкірттерінің  зерттеулерінде  сипатталатын  қазақтардың  ұлттық  ерекшеліктері  жеке-дара  және 
топтық  сипаттағы  тұлғаның  бейнеленуін  зерттеуге  арқау  болады.  Оқыту  үдерісінің  педагогикалық 
құрылымын анықтап, бірлескен танымдық іс-әрекеттің тиімділік негіздері нақтыланған. С.М. Жақыпов 
тұжырымдамасында тұлғалық тұрғы басқа ұстанымдармен ықпалдастыра негізделеді. Б.Ә. Әмірова 
ұлттық тұлғаны өмірдің белсенді тұлға және даралық тұрғысынан зерттеуді қазіргі теориялық және 
тәжірибелік ең маңызды бағыттардың бірі ретінде дәлелдейді. 
«Қолдау»  ұғымы  психология-педагогикалық  тәжірибе  жұмысында  психологиялық  қызметтің 
құрылғанынан бастап қолданылып келе жатыр. Ең алғаш ол Г. Бардиер, Н. Ромазан, Т. Чирникованың 
(1993) «даму» сөзімен ұштасып – «Сәбилердің табиғат дамуында психологиялық қолдау көрсету» атты 
кітабында қолданылған. Бұл ұғымның қазіргі кезде қолданыс аясы кең болғанымен (И.Александровская, 
М. Битянова, Т. Дворецкая, Е, Казакова, Е. Козырева, А. Колеченко, В. Семикин, Т. Чиркова және т.б. 
) әлі күнге дейін тұрақты анықталмағандығын атап өту керек. «Қолдау» сөзі өзінің бірнеше мағынасы 
бар: «күш көрсету арқылы қолдау» бұл сөздің түп негізінен – «қолдау, қолдау көрсету», «өз бетімен 
және  тәуелсіз  болу»;  өзіне  тәуелді  етіп  алмау,  керісінше  «жол  көрсету»  қажет  жағдайда  жетелеу 
(Т.И. Чиркова). Психологиялық-педагогикалық әдебиеттердің тізімінде қолдау ұғымына оның өзінен 
шығатын көптеген түсініктер беріледі. 
Е.И.  Казакова  мұндай  көмек  балаға  өзекті  мәселелерін  шешу  барысында  отбасының  немесе 
педагогтің  азғана  көмегін  пайдалану,  педагогтер,  психологтар  әлеуметтік  және  денсаулық  сақтау 
қызметкерлерінің  бірлігін  қамтамасыз  ететін  шағын  тәртіп  әдісі;  мәселенің  мазмұнымен  оны 
шешуге субьективтік күштің, әрекет жоспарының және көрсетілетін бірінші көмектің бірлігі; негізгі 
жауапкершілікті субьект өзі жауап беретін бағдарлау жолын құрудағы көрсетілетін көмек. 
Т.И.Чиркова жұмыс барысында психологтың субьектпен қарым-қатынасындағы негізгі талаптары: 
ересктердің педагогикалық үрдісінің баланың психологиялық дамуына әрекет ету барысында абайлау, 
негіздеу,  ойластырлған,  есептелген,  психолог  пен  субьект  арасындағы  өзара  қарым-қатынастың 
реттілігі нәтижесі болжанған болу керек;
Э.М. Александровская психологиялық-педагогикалық қолдау барысында ең алдымен білім беру 
үрдісін шарттарына сәйкес туындаған мәселелрді шешуге көмек көрсету негізін есепке алады. Бұл 
техналогиялар психологиялық даму деңгейін диагностикалау, оның қоршаған аясын талдау, белсенді 
топтық әдістерді қолдану, педагогтермен балалардың ата-аналарының тұлғалық әрекетін бақылауға 
көмектеседі [2]. 
Осылайша,  педагогикалық-психологиялық  қолдау  ұғымын  ашу  мақсатында  оның  мағыналық 
бірлігінің қарым-қатынасы, бірлесіп жұмыс істеу, шарт қоя білу, көмектесу, іс –әрекет бағыттылығы, 
обьект пен жұмыс ұғымдары айқындалды. 

№ 1 (86) 2012
259
Педагогикалық  үрдістегі  қатысушылармен  өзара  әрекет  кезіндегі  психологтардың  қолдаудың 
«серіктестік», қатысу, «жанында», «қолдаудың партиясы» - негізгі, байланыстырушы, қосымшалар 
нақтыланған. Қолдау  үлгісіндегі педагогикалық, психологиялық әрекеттердің түрлерінің арасынан 
келесі деңгейлер ерекшеленіп алады: психологиялық жаңғыру, кеңестік, жаңғыру, түзету, сараптама. 
Бастауыш мектепте дұрыс баланың дамуын қамтамасыз ететін жағдайларда жүзеге асады. Чиркова 
Т.И. ойынша педагогикалық  қолдау, оның әдістемелігі – бұл білім берудің педагогикалық  қызметінің 
даму кезеңі болып табылады [3].
 
Психологиялық – педагогикалық қолдау түрлерін анықтауда келесі қатынастарды ерекшелеп 
айтуға болады: 
                                                                             1- кесте
Ерекшелеп алудың негізі
Психологиялық-педагогикалық қолдаудың 
түрлері
Кескіні бойынша
– 
дара 
Бағыты бойынша
– 
педагогикалық
– 
валеологиялық
– 
әлеуметтік;
Пәні бойынша
– 
қатынастар қолдау (мысалы, ішкі топтық, 
бала мен ата-ана арасындағы, тәрбиелік-
дамытушылық және т.б);
Субъектісі бойынша
– 
баланың (дарынды, оқуда қиналатын, т.б)
Психологиялық,  педагогикалық    қолдауды  қолдаушы  мен  қолданушының  арасындағы 
ұйымдастырылған өзара әрекет ретінде алынса, ол арнайы негіз – қағидаларымен қалыпқа келтіріледі.
Енді  қолдау  идеясында  педагог  әрекетінің  түрлі  аспектілеріне  жеке-жеке  тоқталайық.  Оның 
әрекеттері бала өмір сүретін отбасылық, педагогикалық, әлеуметтік жүйелерде жүзеге асады. Бірақта 
осы кәсіби мүмкіндіктерінің және мектеп психологының кәсіби міндеттерінің шектелуі өте маңызды. 
Өйткені, бұл оған мектеп өмірінде, отбасында баланың нақты орнын анықтауға және өзінің әрекеттер 
жүйесін құруға мүмкіндіктер береді. Отбасы – бұл, ата-ананың балаға деген қамқорлығы және олардың 
тікелей  міндеттері,  яғни,  адамның  қалыптаса  басталу  орны.  Балалардың  өз  ата-анасына  ұқсағысы 
келетінін ескеретін болсақ, бала үшін жақсы өнеге көресту үшін, әке мен шеше өздерін қайырымды 
рухани қасиетінде тәрбиелеу крек. 
«Мұғалімнің мәдениеті мен оның мінезі тым терең болса, онда жоғары да мықты қайырымдылықты 
және білімпаздығын өз тәрбиесімен балаларға табыс етеді», - деп айтқан итальяндық ақын, заңгер 
Веджо Маффео (1407-1458) [4].
  Баланың істеген ісінің кейінгі жағдайын ойламау кешірімді, өйткені оған ересек адам дер кезінде 
дұрыс  арна  беріп,  түсіндірмеген.  Баладан  қателік  кеткен  жағдайда  оны  бірден  жазалауға  кірісіп 
жатады, олай етудің қажеті жоқ. Егер әр балаға жолын тауып дұрыс ұғындырса, бала неге ол нәрсенің 
дұрыс екеніне көзі жетпейді. Балаға осы сәтте істеген қателіктерінің зардабының қалай тиіп жатқанын 
айтып, өзінен ол ісінің дұрыс және дұрыс еместігіне баға беруін сұрау керек. Яғни, балаға мәжбүрлеп 
емес, саналы түрде өз іс-әрекеттеріне жауап беруіне дағдыландыру керек.
Адам өмірге келгенде  қайырымды да, қаскүнем де болып жаратылмайды, оның бойында жақсы 
мен жаманды ауыстыру қасиеті болады. Бірақ адамда жаманды жақсыға ауыстыру қасиеті жоғары 
болу керек. 
Сонымен қатар, барлық адамдар танымдылық, ұдайы қызметтік және өнертапқыштық шеберлігіне 
бейім  болады.  Ал  оқуға  деген  қабілетсіздігін  жасандылық  деп  санауға  болады.  Барлық  адамдар 
қандай бір қабілеттермен үлестірілген, бірақ олар әр түрлі. Педагогтердың бұл қабілеттерді танып 
білу, қолдау және бағыттай білуі маңызды роль атқарады. Ең бастысы баланың жеке басына қатысты 
жағдайларға өте ұқыпты қарауы қажет: 
- баланың негізгі жас ерекшелік тұлғаның жаңа білім беруді дамыту жөніндегі педагогпен алдын – 
ала және жекелей жұмыс;
- білім беру мекемесінде психологиялық  көңіл- күй қолайлылықты құруға  көңіл бөлу;
- білім беру мекеменің барлық жұмысшыларын баламен толыққанды дамытушы қатынасқа түсуге 
оқыту;
- баланы дамудың жаңа әлеуметтік жағдайына қолдауды даярлау;

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы
260
- интеллектуалды, көңіл-күй, күш-жігер ортасында бала дамуының дара ерекшелігін зерттеу; 
- ерекше білім беру бағдарламалары мен әрекеттерінің арнайы ұйымдастыру формаларын қажет 
ететін балаларға көмек көрсету;
-  білім  беру  мекемелерінің  қызметкерлерінің  құзіреттілігін  жоғарылатуға  және  ата-аналардың 
баланы  дамытудағы,  оқытудағы  және  тәрбиелеудегі  заңдылықтар  жөнінде  түсініктерін  кеңейтуге 
әрекет ету;
- білім беру мекемелерінің әрекеттеріндегі инновациялық өзгерістер кезінде баланың әрекетінің 
дамуына дұрыс жағдай туғызу үрдісіне қатысу [5].
Әр  түрлі  деңгейдегі  мәселелерді  тасымалдаушы  ретінде  адам  ғана  емес,  сонымен  қатар  оның 
жақын ортасы болуы да мүмкін, Қандай мәселелік жағдайда болмасын, баланың дамуына бірнеше 
фактор әсер етеді – оның өзі, оның жанұясы, педагогтер, жақын жолдастары мен әлеуметтік орта. 
Сондықтан арнайы маманның бастапқы міндеті, істің мәні оң болуына байланысты қызығушылығын 
туғызғандардың барлығына күштерін бір жүйеге жіберуін ұйымдастыру.
Қолдау  мәселесі  тұлғаның  өзіне  немесе  оның  арасында  жүргендердің  барлығына  негізгі 
тасымалдаушы  деп  есептеуге  болады.  Бағытталған  өзара  іс-әрекет  көптеген  қолдаудың  түрін 
анықтайды. Сонымен қатар, қолдау мәселесі  тасымалдаушының ең негізі  деп есептеуге болады.
Е.И.Казакованың жұмыстарында үш негізгі қолдауды белгілеуге болады. Олар:
- мәселенің туындауын алдын алу;
- мәселелік жағдай туындаған сәтте, қолдауды қажет етушіге әдістерін үйрету;
-дағдарысқа ұшыраған  жағдайда шұғыл көмек беру [6].
Осылардан басқа да қолдаудың екі түрін көрсетеді: дара-бағдарлы және жүйелі-бағдарлы. Біріншісі 
нақты тұлғаның нақты мәселесін шешуге бағытталған, оның ең маңыздысы теңдессіз жағдайдан күндегі 
болып жатқан берекелік жайға өтуі. Жүйелі-бағдарлы қолдау біршама үлкен топтың адамдарындағы 
мәселені шешуге немесе пайда болуына алдын ала ескертулер жасау.
Психологиялық-педаогикалық қолдау үрдісіндегі мәселені шешуде келесі негізгі мәселелер тобын 
атап көрсетеді:
1. Кәсіби оқыту жолдарын анықтау.
2. Негізгі іс-әрекет үрдісін меңгеру (оқу үдерісімен, кәсіби қызмет үрдісімен).
3. Өзара түсіну мен өзара іс-әрекет жүргізу тәжірибесін үйрену.
4. Өмірі мен  денсаулығын сақтау.
5. Өзге де қосымша іс-әрекет үдерістерімен таныс болу (өзінің бос уақытын ұйымдастыра алуы, 
демалу мәдениеті, т.б.).
Үрдістік жоспар бойынша қолдауды келесі қадамдарды жүзеге асыру арқылы сипаттауға болады:
- мәселенің  пайда болуына, оның тарихына және оны тасымалдаушы күштеріне білікті тексеру 
жүргізу;
- мәселені шешуге көмектесуде әдістерден қызметтер мен мамандардың ақпараттық ізденуі;
-барлық  қызығушылығы  бар  адамдармен  бірге  пайда  болған  мәселелерді  шешуде  басқа  да 
нұсқауларын іздеу, ең жеңіл түрін таңдау;
-ең алғаш қадамдарды жоспарлауда алғашқы көмек көрсету, ең бірінші қадамдар қиынырақ болады 
(М.Е.Битянова, М.М.Снмаго, Е.И.Казакова, А.Л.Лихтарникова және т.б.).
Соңғы уақыттарда балаға жоғары мәдениетті жағдайдағы білім беру үрдісімен ерекшеленетін жаңа 
кәсіби мамандар білім беру жүйесінде құралды. Қолдау жүйесіндегі  негізді міндеттейтін мөлшерлі 
негізі бар,  қолдау қызметтері мен жүйе орталықтары өркендеуде.
Қазіргі заманғы қолдау жүйесінде келесі ұйымдастыру қағидаларын сипаттайды:
- баланың дамуындағы кез келген  мәселелерді  кешенді шешу;
-мәселелік  жағдайлар  туындаған  кезде    алдын  алу  бағдарламасы  және  мәселелік  жағдайларда 
қолдау бағдарламасының әр алуандылығы;
-білім беру үрдісіндегі баланың  дамуына кепілдік;
-барлық мәселелік жағдайларда қолдау жүйесінің мамандары «баланы қолдайды», оның құқығы 
мен қызығушылығын қолдайды;
-тұлғаның  дамуындағы  мәселелерін  шешуде  шоғырлануы,  кешенді  –  тұлғаның  өркендеуіндегі 
мәселелерді шешуде шоғырлануы; 
-көмек көрсету жұмыстарын жанұялы адамға, мектептегі, жақын достары мен кәсіби ортасынан, 
әлеуметтік-педагогикалық жобалау жұмыстарынан бастау;
- қолдау үрдісі ақпарат және диагностикамен  қамтамасыз етуді, жақсартуды қажет етеді;

№ 1 (86) 2012
261
Оқушылардың  дамуында  кешенді  қолдау  білім  беру  үрдісінде  психологиялық-педагогикалық 
және дәрігерлік-әлеуметтік (ППМӘ) орталықтармен, қызметтермен жүзеге асады. ППМӘ өзінің іс-
әрекеттерін ғылыми-әдістемелік орталықтармен және басқа да біліктілікті көтеру мен педагогикалық 
кадрларға қайта даярлау жүйесін сипаттайды.
«Бірінші  деңгейлі»  білім  беру  мекемесінде  сынып  жетекшілер,  әлеуметтік  педагогтер, 
психологтар,  валеологтар,  медицина  қызметкерлері,  балалардың  мәселелерін  шешу  немесе 
ескерту  бағдарламаларын  бірлесіп  жүзеге  асырады.  Қолдау  тікелей  психологиялық-педагогикалық 
комиссиясының,  диагностикалық,  сауықтыру  орталықтарының  сараптамасы,  үйге  қолдау 
қызметтерінің келуі, логопедтік пунктерінің  тиімді әрекеттері. «Екінші деңгейлі қолдау» сапасымен 
нәтижелі іс-әрекеттерді жүргізеді.
«Үшінші деңгейлі  қолдау» әлеуметтік және медицина қызметі (әлеуметтік қонақ үйлер мен басқа 
да мекемелері), психологиялық-педагогикалық орталықтар, мекен-жайларды әлеуметтік қамтамасыз 
ету бағдарламаларына түзету-өркендету арнайы жүйені құрастырады. 
Осындай құрастыруға байланысты тағы бір маңызды қағида туады. Осы қағида көмек көрсетуде 
қажет  етуіне  байланысты  бекітілген,  егер  ерте  кезінде  шешілмеген  мәселе  болса,  кішкентай 
қызметтерден одан жоғары арнайы қызметкерлерге дейін жетеді.
Педагогикалық  қолдау  мәселесін  заманауи  зерттеулер  келесі  қорытындыларды  қалыптастыруға 
мүмкіндік береді. Олар: 
1.  Педагогикалық  қолдауды оқушының  тұлғалық еркіндігі мен  жауапкершілігін  сақтай  отырып, 
бүкіл  мектеп  өмірінің  аясында  жақсы  дамуына  жағдай  жасап,  білім  беру  үрдісінің  барлық 
қатысушыларының  бірлескен  әрекеті.  Педагогикалық  қызметтің  қазіргі  заманғы  даму  кезеңінде 
әлдеқайда өзекті болып саналады.
2. Педагогикалық қолдау ішкі түрлі бағыттағы қозғалысты білдіреді. Сонымен қатар педагогикалық 
қолдау  түрлерінің  негіздерін:  жұмыс  кескіні,  бағыты,  педагогикалық  қолдау  пәні  мен  нысанын 
ерекшелеп алуға болады.
3. Әрбір қатысушылардың әрекеттері әрбір оқушының тұлғалық дамуы мен дара мүмкіндіктеріне 
сай  білім  беру  деңгейін  қамтамасыз  етуге  жағдай  жасау  жағынан  қарастырылады.  Бұл  қолдау 
мамандарының  балаға  деген  бірлескен  қатынасын  қалыптастыруға,  мамандар  арасында  ақпарат 
алмасуға, жұмыстың кезеңді атқарылуына мүмкіндік береді.
Сонымен қорытындылай келе, баланың қандай да бір нәрсеге қызығып, өз бетімен жұмыс істеу 
үшін,  ең  алдымен  педагог  жағынан  түрткі  пайда  болу  керек.  Егер  педагог  дұрыс  жұмыс  атқарған 
жағдайда әрбір саналы бала оны әрі қарай жетілдіріп, тіпті қолдарынан келмеген жағдайда тырысып, 
жақсы нәтижеге жетуге тырысады. Педагогикалық іс-әрекет қатып қалған ережені емес, күнделікті 
өмірден мысал ала отырып, нәтижелі тәрбие беру болып саналады. Педагогтің нағыз педагог екендігі 
тек  арнайы  жағдайда  ғана,  яғни  өзі  тәрбиелеуге  алған  балалардың  тәрбиеге  қарсы  іс-әрекеттеріне 
байланысты, педагогтің қолданатын шаралары болып табылады. 

жүктеу/скачать 5,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: