Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі

 
156 
жеке  дербес  мемлекеттер  болып  бөлiне  бастады.  Кеңестiк  Социалистiк  Қазақ 
Республикасы жойылып, оның аумағында Қазақстан Республикасы деп аталатын жаңа 
мемлекет пайда болды.  
Қазақстан  мемлекетi  –  республикалық  басқару  нысанында  болып,  Республикада 
мемлекеттiк  билiк  белгiлi  бiр  мерзiмге  халық  сайлаған  өкiлеттi  органдармен    жүзеге 
асырылды. Қазақстан президенттiк республика болып табылады.  
Қазақстан  Республикасы  құрылған  кезден  бастап  бiрталай  құқықтық  актiлердi 
қабылдап,  олар  жаңа  мемлекеттiң  заңды  негiзiн  қалай  бастады.  Оларға  жататындар 
Қазақ КСР-нiң мемлекеттiк Егемендiгi туралы Декларация Қазақстан Республикасының 
Мемлекеттiк тəуелсiздiгi туралы заң 1993 жылғы жəне 1995 жылғы Конституциялар. 
Аталған  Конституциялық  актiлер  Қазақстанның  тəуелсiздiгiн  дербестiгiн 
жариялап демократиялық құқықтық мемлекет құру туралы мақсатты алға қойды. 
Қазақстан  Республикасының  Конституция  ережесiнде  Қазақстан  Республикасы 
өзiн  демократиялық,  зайырлы,  құқықтық,  əлеуметтiк  мемлекет  деп  орнықтырудың  екi 
негiзгi  бастауы  бар:  бiрiншiден,  Конституцияда  болып  табылады,  өзiнiң  қолданылуы 
арқылы  Қазақстан  Республикасының  мемлекеттiлiгiн  қалыптастырудың  басталуы 
негзiнде  екендiгiн  бiлдiредi;  екiншiден,  стратегиялық  бағыт,  мынадай  Қазақстан 
Республикасы  демократиялық  зайырлы,  құқықтық  жəне  əлеуметтiк  мемлекет  құру 
жолында  дамуы  тиiс.  Демек,  Қазақстан  Республикасының  демократиялық  бағытта 
дамуының Конституциялық негiзi қаланды. 
Атап  айтқанда,  бiртұтас  Қазақстан  Республикасының  Конституциясында  баянды 
етiлген,  өзiн  демократиялы,  зайырлы,  құқықтық  мемлекет  етiп  жариялағаны  туралы 
толық ақпарат ұйымдасқан қоғамда жоғары деп саналатын жəне мемлекеттiң iшкi жəне 
сыртқы  саясаттағы  қызметтiң  жүзеге  асыруға  жаралған  мемлекеттiң  негiзi  феноменi  – 
мемлекеттiк билiк жайлы. 
30.08.1995  жылғы  Қазақстан  Республикасының  Конституцияның  көптеген 
нормалары  мемлекеттiк  билiктiң  мəнi  мен  мазмұнына  сипаттама  жасайды,  оның 
ұйымдасуы  мен  жүзеге  асуы  нысандары  мен  тəсiлдерiн  бекiтедi.  Сондай-ақ, 
мемлекеттiк  билiк  Конституция  бекiткен  бiрнеше  құрылымдық  бөлшектерден, 
мемлекеттiк  билiктiң  бiрден-бiр  бастауы  халық  деп,  бекiтетiн  нормалардан; 
мемлекеттiк  билiктiң  негiзгi  мақсаты  туралы  ережелерден;  құқықтық  жəне 
демократиялық  мемлекет  құруды  көздейтiн  Қазақстан  Республикасы  қызметiнiң 
түбегейлi  қағидаларын  бекiтетiн  нормалардан  мемлекеттiк  билiк  органдарын 
үйымдастыру  жəне  оларды  қызметiнiң  негiзiн  бекiтетiн  Коституциялық  ережелерден 
тұрады.  Сонымен  қатар,  мемлекеттiк  билiк  тармақтары  туралы  жəне  оның  белгiлерi, 
принциптерi,  жүйесi  жайлы  жиналған  барлық  тұсiнiктеме,  ақпарат  төмендегi  атап 
көрсеткен кiтап жинағы көмегiмен дипломдық жұмыс жобасы əзiрлендi. 
Олардың  қатарына  Е.Баяновтың  “Мемлекет  жəне  құқық  негiздерi”  2001  жарық 
көрген,  онда  мемлекеттiк  билiк  түсiнгi    жəне  оның  түрлерi  жөнiнде  толық  ақпарат 
түсiнiк  берiлген.  “Қазақстан  Республикасының  Контституциясына  түсiнiктеме”  Ғ. 
Сапарғалиев. “Қазақстан Республикасыныңң Конституциялық құқығы” Ғ. Сапарғалиев, 
Ашимовтың  “Егемен  Қазақстан  құқығы”  жəне  тағы  басқа  көптеген  авторлар,  ғалым, 
заңгерлердiң ұжымдары əзiрлеген əдебеттер көмегiмен орындалды. 
Тағы  басқа  айта  кететiн  мəселе,  ол  осы  дипломдық  жұмыс  негiзiн  Қазақстан 
Республикасының  Конституциясына  сүйене  отырып  орындалды,  жəне  де  көптеген 
нормативтi  актiлер,  оның  қатарына  “Парламент  жəне  оның  депутаттарының  мəртебесi 
туралы” тағы басқа көптеген нормативтi актiлер жинағы номерiмен орындалды. 
Билiк  тармақтарын  Конституциялық  жолмен  бөлу  жəне  олардың,  бiр-бiрiмен 
қарым-қатынасын  ұштастыру  əлемдiк  тəжiрибеде  мемлекеттiң  демократиялық 
механизмiн  нығайта  түседi.  Ал  билiктiң  барлық  үш  тармағын  ынтымақтастырып 

 
157 
отыратын  жауапты  органға  айналды.  Ол  халық  алдында  жауап  беретiн  Қазақстан 
Республикасы мемлекеттiк билiгiнiң бiрден-бiр кепiлi. 
Қазақстан  Республикасы  құқықтық  мемлекет  құру  жолына  түстi.  Құқықтық 
мемлекет  ұзақ  тарихи  даму  процесiнде  қалыптасады.  Құқықтық  мемлекеттiң  идеясы 
мен  мұраттарын  жаппай  тарату  қазiргi  уақыттың  құбылысы  болды,  адамдар  бұл 
құбылыспен  мемлекеттiк  жəне  қоғамдық  өмiрдi  демократияландыру  перспективасын, 
əдiлдiкпен  адамгершiлiктiң  жетiстiктерiн  байланыстыруда.  Осыған  байланысты 
құқықтық мемлекет ұғымын ашу, оның ерешелiктерi мен ерекше сипаттарын баяндау, 
қоғам  өмiрiндегi  ақиқат  рөлiн  көрсету  үлкен  теориялық  жəне  практикалық  мəнге  ие 
болды. 
Құқықтық  мемлекет  мемлекеттiк  басқарудағы  құқықтық  басымдығы  идеясынан 
шығып  отыр,  сондықтан  да  тек  қана  ресми  органдар  мен  лауазымды  тұлғалардың 
ниетiн  емес,  сондай-ақ  азаматтардың  жəне  қоғамдық  өмiрдiң  басқа  субьектiлерiнiң 
құқықтарын,  бостандықтары  мен  мүдделерiн  қамтамасыз  етiп,  кепiлдiк  берiп 
қажеттiгiнде  ескеретiн  құқықтық  нысандар  мен  əдiстерге  басымдық  бередi.  Құқықтық 
мемлекетке барлық экономикалық, əлуметтiк жəне рухани процестерге, сондай-ақ жеке 
тұлғалар арасындағы өзара қарым-қатынас санасына кiрiсу жат құбылыс. Ол қоғамдық 
қатынасқа  түсушiлердiң  арасындағы  əрекетке  айтарлықтай  автономия  мен  бостандық 
бере  отырып,  олардың  құқықтық  мəртебесiнiң  нығаюына    айрықша  қамқорлық 
көрсетедi жəне оның сақталуын қадағалап отырады. 
Өзiнiң  бүкiл  қызметiнде  барлық  азаматтар  мен  қоғамдық  қатынастың  басқа 
субьектiлерiнiң мiндеттi түрде жəне сөзсiз бағынуына есептелген қатал басқарушылық 
жəне  бұйрықты  нұсқаулардың  нысандары  мен  əдiстерi  басып  болып  келетiн  статистiк 
мемлекет  оған  қарама-қарсы  болып  табылады.  Бұдан  басқа,  аталған  субьектiлердiң 
бостандығы  мен  дербестiгi,  олардың  мемлекетке  қатысты  автономиялығы  жоққа  тəн. 
Мемлекеттiң  рөлiнiң  шеттен  тыс,  кейде  қалыптан  тыс  ұлғаюынан,  экономикалық, 
əлеуметтiк  қатынастардың  барлық  саналарын,  азаматтардың  жеке  өмiрiн  тiкелей  өз 
қарауына  жеке  бағынысына  алуға  деген  талпысынан  екiншi  кезектегi  жеке  ұсақ  түйек 
мəселелердi  шешуге  араласуынан  тұратын  статистiк  қоғмның  басқа  ерекшелiгiнде 
осымен  байланысты.  Жеке  тұлғаның  жəне  басқа  қоғамдық  қызмет  субьектiлерiнiң 
жағдайы  тек  тұрақты  заң  нұсқауларынан  ғана  емес,  олардың  күнделiктi  араласып 
отырған  мемлекеттiк  органдар  мен  лауазымды  тұлғалардың  субьективтi  қарауына  да 
байланысты. 
Құқықтық мемлекеттердiң пайда болуы мемлекеттiк-құқықтық процестердiң ұзақ 
эволюциясының 
заңды 
сандары, 
реакциялық 
институттардың 
орнына 
озат, 
прогрессивтi  жəне  тиiмдi  институттардың  өзiнен  ерекше  селекциясы  мен  мұқият 
iрiктелгендiгiнiң  нəтижесi  болып  табылады.  Бұған  мемлекеттiк  басқарудың  құқықтық 
нысаны,  əмiршiлдiк-əкiмшiлдiк  жəне  полицейлiк  –  бұйрықтық  нысандарынан 
басымдығын  жəне  пайдалылығын  теориялық  ұғыну  негiз  болды.  Құқықтық 
мемлекеттiң теориялық бастаулары түбiрiмен өткен шаққа айналды деуге болады. Көне 
заманның озық ойшылдары (Платон, Аристотель жəне басқалары) “құқықтың позитивтi 
рөлiн  ескермегiнше,  мемлекеттiң  құрылымы  мықты,  тұрақты  жəне  сенiмдi  болуы 
мүмкiн  емес”  деген  пiкiрлер  айтып  кеткен.  Қылмыстың  рөлi  мемлекеттiк 
басқарушылардың озбырлығына тепе-теңдiк ретiнде қарайды: заң əлде кiмнiң билiгiнде 
болмауы  керек,  өйткенi  барлық  органдарды,  лауазымды  тұлғалардың  жəне 
азаматтардың əрекетен басқарып отыруға арналған. 
Құқықтық  мемлекеттiң  теориялық  тұжырымдамасының  ережелерiн  бiрқатар 
елдердiң өмiр тiршiлiгiнде практикадан өткiзу консервативтiк күштердiң қарсылығына 
тап  болды  жəне  оны  күресте  жеңе  отырып  мемлекеттiк  жəне  қоғамдық  қызметтiң 
барлық  жағынан  терең  жаңғыруымен  бiрге  жердi  –  мемлекеттiк  жүйенiң  принциптерi 
жетiлдiрiлдi,  жеке  адамның  мəртебесi  айқын  мазмұнмен  толықты,  құқықтық 

 
158 
құндылықтар бiрiншi дəрежелi маңызға ие болды, шенеунiктердiң бассыздығы азайып, 
олардың қызметi бiртiндеп реттелген жəне тəртiптелген арнаға түсе бастады.  
Адамзат  қоғамындағы  саяси  дамудың  жаңа  кезеңiнiң  белгiсi  құқықтық 
мемлекеттер  отбасының  пайда  болып,  көбеюi.  Бұл  –  мемлекеттiк  -  құқықтық  теория 
мен практиканың ғажап жетiстiгi, бүгiнгi заманғы өркениеттiң орнығуы. 
Теорияда құқықтық мемлекеттiң мынадай жалпы белгiлерi ерекшелiнген. 
Дамыған  азаматтық  қоғамды  қалыптастыру.  Азаматтық  мемлекеттiк  -  құқықтық 
нормалар  негiзiнде  ғана  емес,  сондай-ақ  өзiн-өзi  реттеу  арқылы  қызмет  етушi 
экономикалық,  этникалық,  дiни,  қоғамдық  -  саяси  институттар  мен  мекемелерден 
тұратын күрделi құрылымы бар. 
Құқықтық  мемлекетке  тек  барлық  азаматтардың  заң  тұрғысындағы  теңдiгi  ғана 
емес, сондай-ақ оны қамтамасыз ету үшiн материалдық, саяси, ұйымдық жəне басқа да 
кепiлдiктер тəн. 
Құқықтық мемлекетте заң үстемдiк етедi. Бұл заң барлық қоғамдық қатынастарды 
реттеу, адамның əр қадамын қадағалап отыру құралы ретiнде пайдаланылады деген сөз 
емес.  Заңның  үстемдiгi,  бiрiншiден,  құқықтық  құралдардың  көмегi  мен  əр  азаматтың, 
тұтас  алғанда  бүкiл  қоғамның  материалдық,  рухани  жəне  өзге  де  мүдделерiн 
қанағаттандыру  үшiн  маңызды  жəне  қажет  қоғамдық  қатынастар  реттеледi:  екiншiден 
қабылданатын заңдар жəне басқа нормативтiк құқықтық актiлер қоғамдық прогресстiң 
обьективтi  қажеттiлiгiмен  ерекшелендi,  имандылық,  əдiлiттiлiк,  демократиялық 
идеялардың  туындауы  тиiс;  үшiншiден,  мемлекет  өз  қызметiн  тек  заңға  негiздеуi 
құқықтық  нормалардың  талаптарын  қатаң  сақтауы,  онда  белгiленген  шеңберде  əрекет 
етудi, азаматтарды жəне басқалардың қорғауы қажет. 
Құқықтық  мемлекетте  азаматтар  кең  ауқымды  саяси,  экономикалық,  азаматтық, 
мəдени  құқықтырмен  бостандықтарға  ғана  ие  болып  қоймайды,  сонымен  бiрге  оларға 
жауапты  сұрақтар  да  жүктеледi.  Саяси  жəне  құқықтық  сананың  жоғары  деңгейiн 
меңгере  отырып,  азаматтар  мемлекет  iсiн  басқаруға  белсендi  қатысып,  өзiнiң  аман-
саулығына өзi жауап беруi, заң талаптарын сақтауы, басқа азаматтардың құқықтарына, 
бостандықтарына нұқсан келтiрмеуi тиiс.  
Мемлекет  билiгi  -келесi  белгiсi  болып  табылады.  Осы  принцип  əр  түрлi 
қызметтердi  атқаратын  мемлекеттiк  органдар  арасындағы  өкiлеттiлiктi  қамтамасыз 
етедi,  мемлекет  пен  қоғамды  мемлекеттiк  билiктiң  бiр  тармағынсыз  билiк  төстемеуiне 
кепiлдiк  етедi,  сөйтiп  заңдылықтық  құқық  тəртiбiнiң  орнығуына  алғы  шарттар 
жасайды.  
Құқықтық мемлекеттiң бiрiншi көрсеткiшi – заңның жоғарғы тұратындығы, оның 
қоғамдық  өмiрде  үстемдiк  ететiндiгi.  Қоғамдық  өмiрдiң  неғұрлым  маңызды  жақтары 
арқылы  реттелiп  отыруға  тиiс,  Конституция  заң  шығарушы  органды  осы  жағдайға 
қарай  нұсқайды.  Конституцияға  сəйкес  Қазақстан  Республикасының  Парламентi  аса 
маңызды  қатынастарды  реттейтiн  жеке  жəне  заңды  тұлғалардың  құқық  субьектiлерiне 
азаматтардың  құқықтары  мен  бостандықтарына,  мемлекеттiк  органдармен  жергiлiктi 
өзiн-өзi  басқару  органдарын  ұйымдастыру  мен  олардың  қызметiнiң, мемлекеттiк  жəне 
əскери қызметтiң негiздерiне қатысты негiзгi принциптер мен нормаларды белгiлейтiн 
заңдар шығарушың т.б. өкiлдi органы. 
Құқықтық  мемлекеттiң  тағы  бiр  маңызды  принципi  –  барлық  мемлекеттiк 
органдарға,  лауазымды  тұлғаларға  заң  талаптарының  мiндеттiлiгi.    Лауазымды 
тұлғалар, мемлекеттiк органдар, əсiресе, тұтас алғанда мемлекетте қолданылып жүрген 
заңдарды бұзатын болса, мемлекеттiң өзi үшiн мұның ауыр зардаптары болады. Жақсы-
жақсы  де  мемлекеттiк  органдар  оларды  бұзатын  болса,  бұл  құқықтық  мемлекет  құру 
процессiн кейiн шегерiп тастайды, ал екiншi жағынан, халықтың үкiметке сенiмсiздiгiн 
туғызады. Мемлекеттiк органдар мен əруақытта болып келген, əлi де ұзақ уақыт орын 

 
159 
алмақ.  Мұндай  жолсыздықтар  құқықтық  деп  айтуға  боларлық  ең  дамыған 
мемлекеттiрде  де  кездесiп  жүр.  Бiрақ,  бұл  жерде  əңгiме,  бiрiншiден,  сол  заңды 
бұзушылықтың  көлемi  жөнiнде,  ал  екiншiден,  мемлекеттiң  сол  жолсыздықтар  үнемi, 
үздiксiз  күрес  жүргiзуге  бекемдiгi  жайында  болып  отыр.  Егер  заң  бұзатын 
жолсыздықтар  жалпылама  сипат  алып  кетсе,  ал  мемлекет  онымен  күресуге  дəрменсiз 
болса,  немесе  оларды  байқамағансып  отыра  беретiн  болса,  ондай  жағдайда  құқықтық 
мемлекет орнату туралы сөз қозғау қиын. 
Мемлекет  –  дамыған  ұлттық  құқықтық  жүйенiң  болуы,  тек  оның  нақты  қызмет 
iстеуi  арқасында  ғана  құқықтық  деп  танылмайды.  Сонымен  қатар,  мемлекеттiң 
құқықтық 
сипатының 
дəрежесi 
неғұрлым 
демократиялық, 
прогрестi 
жəне 
адамгершiлiктi  құқықтық  идеяларды  өз  бойына  жинаған  халықаралық  құқық 
мемлкеттiң қалай қарайтындығымен де анықталады. Бұл мəселеге Конституция ерекше 
назар аударады. 
Құқықтың  мемлекетте  билiктiң  бүкiл  механизмi  жəне  əрбiр  орган,  əрбiр 
лауазымды тұлға өз қызметiнде жеке алғанда құқықтық принциптер жəне нұсқаулармен 
байланысты, өздерiнiң барлық шараларын солармен сəйкестендiредi. 
Құқықтық  мемлекет  құқық  пен  заңның  арасындағы  этатистiк  мемлекетке  тəн 
мұндай  үлкен  қарама-қарсылықты  бiлмейдi.  Онда  мемлекттiк  органдардың  барлық 
нормативтiк  актiлерi  өзiнiң  мазмұны  жəне  бағыттылығы,  қабылдау  жəне  рəсiмдеу 
процедурасы, iске қосу ерекшелiктерi, қолдану сипаты, тəртiп бұзушылықпен күрестiң 
асырылуы мен одан қорғау жөнiнен құқықтық жоғары критерииiлерiне əлi келедi. 
Құқықтық  мемлекет  нормативтiк  нұсқауларды  қабылдап  оны  жариялаумен  ғана 
шектемейдi.  
Құқықтық  мемлекеттiң  айрықша  атқаратын  шаруасы  мемлекеттiң  нормативтi 
актiлерiнiң əрекет етуiнiң субординациясын сақтау болып табылады. 
Құқықтық  мемлекетте  жеке  адамның  жəне  қоғамдық  қатынастардың  басқа 
субьектiлерiнiң  мəртебесiнiң  ерекшеленуi:  бiрiншi  кезекте  олардың  қалыпты  тiршiлiк 
əрекетiн жəне олардың алдында тұрған мiндеттердi табысты шешудi қамтамасыз етуге 
жеткiлiктi құқықтар мен бостандықтарды кең кешенiн қарастыруы. 
Барлық  мемлекеттiк  жəне  қоғамдық  институттар  мен  құрылымдарды  заңды  деп 
тану - құқықтық мемлекеттiң ерекшелiк белгiлерiнiң бiрi. 
Құқықтық  мемлекетте  биiлiктi  болу  принципi  жариялалады  жəне  жүзеге 
асырылады.  Соған  сəйкес,  бiртұтас  мемлекеттiк  билiк  шеңберiнде  бiр  бiрiмен  тепе 
теңдiк жүйесiн пайдаланып өзара iс-қимыл жасайтын дербес əрi тəуелсiз үш тармаққа- 
заң шығарушы, атқарушы жəне сот тармақтарына бөлiну қамтамасыз етiледi. 
Құқықтық  мемлекетте  елдiң  iшкi  заңы  мен  халықаралық  құқықтық  көпшiлiк 
таныған  принциптерi  мен  нормаларының  арасындағы  тиiмдi  ара  қатынасты  орнату 
жөнiндегi  шаралар  жүзеге  асырылуы.  Құқықтық  қоғам  үшiн  азаматтардың  мемлекет 
алдындағы жəне мемлекеттiң азаматтар алдындағы өзара жауапкершiлiгi тəн. 
Құқықтық  мемлекеттiң  жоғарыда  аталған  белгiлерiн  бiр-бiрiнен  бөлiп  қарамай, 
бiртұтас  түрiнде  алып  қараған  дұрыс,  яғни  осы  аталған  критериилер  сақталмаса, 
құқықтық мемлекет туралы пiкiр толған сөз қозғау қателiк болар едi.  
Қазақстанда əлеуметтiк мемлекет құрудың  негiзi жасалған. Əлеуметтiк мемлекет 
ұғымы алғаш рет екiншi дүние жүзiлiк соғыс кезiнде Ұлыбританияда пайда болды жəне 
соғыстан  кейiн  Еуропада  көптеген  мемлекеттер  үшiн  үлгiлi  айналған  Беверидж 
жоспарында тұжырымдалды. Əлеуметтiк мемлекеттiң үш үлгiсi ерекшеленедi:  
1.  Позитивтi  мемлекет.  Онда  əлеуметтiк  қамсыздандыру  дарашылдыққа  жəне 
корпоративтiк  мүдделердi  қорғауға  негiзделген.  Мұндай  мемлекетте  əлеуметтiк  саясат 
бақылау құрамы болып қана қалады.  
2. Жұмыспен толық қамту саясаты жүргiзiлетiн, кепiлдi ең төменгi тұрмыс деңгейi 
жəне табысқа тең үмiт қамтамасыз етiлетiн жеке əлеуметтiк мемлекет. 

 
160 
3.  Бəрiне  бiрдей  қызмет  етушi  əлеуметтiк  саясат  жүзеге  асырылатын  игiлiгiне 
арналған  мемлекет.  Мұндай  мемлекетте  теңдiк,  корпоративтiк  жəне  ынтымақтастық 
қамтамасыз  ету  болады.  Баршаның  игiлiгiне  арналған  мемлекетте  жанақыларда 
əркелкiлiктiң  азаюы,  жұмыспен  толық  қамтылуға  кепiлдiк  берiлдi,  еңбекшiлердiң 
саясаттағы өктемдiк жағдайы қамтамасыз етiлуi тиiс. 
Демократиялық, зайырлы, құқықтық жəне əлеуметтiк мемлекет құрып жатқандар 
үшiн  адам,  оның  өмiрi,  құқықтары  мен  бостандықтары  жоғары  құндылық  болып 
табылады.  Саяси  ой  əлемiнде  демократия  өзiндiк  құндылық  ретiнде,  аса  маңызды 
жалпы  адамзаттық  құндылықтарын  мемлекеттiк  құрылысқа  нақты  сiңiру  көрiнiсi 
ретiнде  қарастырылады.  Оған  –  адамның  өзi,  оның  өмiрi,  құқықтары  мен 
бостандықтары  жатады.  Оларды  жоғары  құндылық  деп  тану  мемлекеттiң  адамға 
қамқорлық,  оған  материалдық  игiлiк  жасаудан  артық  мiндет  жоқ  екендiгiн  бiлдiредi. 
Мемлекет  адамның  қалыпты  тiршiлiк  ете  алуы  үшiн  өзiне  қатысты  барлық 
жағдайларды  жасауға  мiндеттi.  Мемлекет  адам  өмiрiн,  оған  өзiнiң  де  заңсыз 
əрекеттерден  қорғауына  мүмкiндiк  бере  отырып  құқыққа  қайшы  қол  сұғушылықтан 
қорғауға  мiндеттi.  Конституция  да  бекiтiлген,  ағымдағы  заңдарда  нақтыланған  адам 
құқықтары  мен  бостандықтары  мемлекеттiң  оларды  бiрiншi  кезекте iске  асыруға  жан-
жақты көмек көрсетуi қажеттiгiн бiлдiредi. 
Қазақстан Республикасының Конституциясы ұлтына қарамай барлық азаматтарға 
тең  құқық  бере  отырып,  олардың  тату  тұруына  заңды  негiз  құрады.  Сондықтан 
Қазақстан  –  бүкiл  халықтық  мемлекет.  Бұл  жағдайда  Конституцияда  жазылған 
мемлекеттiң, оның органдары, қызметiнiң принциптерiнде анық айтылған. Бiрiншiден, 
мемлекет,  оның  органдары  қоғамдық  татулық  пен  саяси  тұрақтылықты  қамтамасыз 
етуге талап тануы қажет. Қоғамдық татулық дегенiмiз - қайшылыққа, əлеуметтiк топтар 
арасында,  түрлi  ұлттар  арасында  қарсы  тұрушылыққа  жол  бермеу.  Мұнда  татулықты 
қамтамасыз ету қоғамның тұрақтылығының, əр адамның тыныш өмiр сүрiп, оқуының, 
жұмыс  iстеуiнiң  алғы  шарты.  Екiншiден,  мемлекет  өзiнiң  экономикалық  саясатын 
қоғамның экономикасын дамытуға бейiмдеп, тек бiр топ адамның емес, бүкiл халықтың 
тұрмыс  жағдайын  жақсартуға  бағыттауы  керек.  Үшiншiден,  мемлекет  органдары 
мемлекет  өмiрiнiң  маңызды  мəселелерiн  демократиялық  жолмен  шешуi  керек.  Бұл 
халық ең маңызды мемлекеттiк мəселелердi тек қана өмiрлiк жəне референдум арқылы 
шешедi деген сөз.   
 
 
 
Əдебиет: 
1.  Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Алматы.,1995  
2.  Н. Назарбаев. «Тəуелсіздігіміздің бес жылдығы».- Алматы., 1996,145-б    
3.  Общая теория государства и права. Авт. редактор М. Н. Марченко Том 1. -Москва., 2000, с.156  
4.  Қ. Д. Жоламан, А. Қ. Мұқтарова, А. Н. Тəуекелов. Мемлекет жəне құқық теориясы- Алматы., 
1999, 167-б   
5.  Лазарев А. С. Общая теория государства и права.- Москва. – 2000 с. 205 
6.  А.Ибраева, Ғ.Сапарғалиев. Мемлекет жəне құқық теориясы. - Алматы., 1998, 147-б    
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
161 
УДК 342.1 
 
КОНСТИТУЦИОННО-ПРАВОВЫЕ АСПЕКТЫ НЕЗАВИСИМОСТИ 
КАЗАХСТАНА 
 
Искаков М.С., Нуржанова З.Г. 
(Алматинская академия МВД РК) 
 
 
 
Реальным  воплощением  обретенной  почти  20  лет  назад  Казахстаном 
независимости  выступает  действующая  Конституция  Республики  Казахстан.  Отчет 
конституционного  развития  суверенного  независимого  Казахстана,  безусловно,  дан 
Декларацией о государственном суверенитете Казахской ССР от 25 октября 1990 года и 
Конституционным  законом  Республики  Казахстан  от  16  декабря  1991  года  «О 
государственной независимости Республики Казахстан». 
Однако 
Конституция, 
принятая 
30 
августа 
1995 
года 
посредством 
республиканского  референдума,  уже  15  лет  является  верховным  и  основным 
юридическим  актом  в  системе  права  Республики  Казахстан.  Принципы  и  нормы, 
относящиеся  к  основам  суверенитета,  независимости  и  конституционного  строя 
республики  предусмотрены,  обеспечиваются  и  охраняются  в  первую  очередь 
Конституцией,  что  вытекает  из  смысла  статьи  4  Конституции  Республики  Казахстан. 
Неправильным  было  бы  не  отметить,  подготовку  проекта  настоящей  Конституции 
инициировал Первый Президент Республики Казахстан – Лидер Нации Н.А. Назарбаев, 
и  он  сыграл  ведущую  роль  в  ее  разработке  группой  авторитетных  как  отечественных, 
так  и  зарубежных  юристов,  что  предопределяет  в  подобном  случае  обозначить 
последнюю  термином  «харизматическая  конституция»,  а  при  имеющемся  позитивном 
отношении  к  ней  общества  –  «народная  конституция».  К  тому  же,  Конституция 
Республики 
Казахстан 
обладает 
немаловажным 
свойством, 
способствующим 
политической стабильности в государстве. Пункт 1 статьи 91 Конституции Республики 
Казахстан  регламентирует  порядок  изменения  действующей  Конституции,  определяет 
круг  субъектов  конституционной  инициативы,  которым  дано  право  ставить  вопрос  о 
внесении  изменений  или  дополнений  в  Конституцию  Республики  Казахстан,  что 
указывает,  в  конечном  счете,  на  ригидность  действующей  Конституции  Республики 
Казахстан  по  способу  внесения  в  нее  изменений.  К  примеру,  достаточно  жестким 
является самый порядок принятия изменений в Конституцию Республики Казахстан на 
референдуме.  За  изменения  в  Конституцию  должны  проголосовать  не  просто  более 
половины  граждан,  принявших  участие  в  голосовании,  а  более  половины  граждан, 
принявших  участие  в  голосовании,  не  менее  чем  в  двух  третях  областей,  городов 
республиканского значения и столицы. 
Итак,  в  чем  на  конституционно-правовом  уровне  выражается  государственная 
независимость? 
Необходимым  и  целесообразным  представляется  акцентировать  внимание  на 
конституционно-правовой статус Республики Казахстан. 
Государство  существует  и  действует  в  пределах  его  территории  как  политико-
правовая  территориальная  организация  высшей,  единой  и  независимой  власти. 
Государство  суверенно,  потому  индивидуализируется,  и  в  его  наименовании 
учитываются  факт  исконно  казахской  земли,  на  которой  формируется  казахстанская 
государственность, а также право казахской нации на самоопределение. Так, в данном 
случае  используются  наименования  Республика  Казахстан  и  Казахстан,  причем  эти 
наименования юридически равнозначны. 

 
162 
Но,  прежде  всего,  для  созидания  государственности  и  в  том  числе  государства 
имеет  огромное  значение  «характер»  самого  государства.  Республика  Казахстан 
утверждает  себя  демократическим,  светским,  правовым  и  социальным  государством. 
Иными словами, Казахстан намерен поступательно развиваться как государство, власть 
которого  основана  на  праве,  ограничивающем  ее,  и  как  государство,  которое  создает 
условия  для  достойной  жизни  своим  гражданам  и  свободного  развития  личности, 
адекватные  возможностям  государства.  Светский  характер  государства  предполагает 
отделение  религии  от  государства.  Никакая  религия  не  пользуется  никакими 
преимуществами  по  отношению  к  другим.  Религиозные  объединения  не  выполняют 
государственных функций, и государство не вмешивается в деятельность религиозных 
объединений, если они не противоречат законодательству. 
Как  известно,  действующая  Конституция  Республики  Казахстан  состоит  из 
преамбулы и 9 разделов, содержащих 98 статей, третья часть которых непосредственно 
посвящена  правовому  статусу  человека  и  гражданина.  Для  Республики  Казахстан, 
согласно пункту 1 статьи 1 Конституции Республики Казахстан, «высшими ценностями 
являются  человек,  его  жизнь,  права  и  свободы».  Признание  их  высшей  ценностью 
означает,  что  государство  не  имеет  более  важной  задачи,  чем  забота  о  человеке,  его 
материальном  благополучии.  Государство  обязано  создать  все  зависящие  от  него 
условия  для  достойного  существования  человека.  Таким  образом,  действующая 
Конституция  Республики  Казахстан  определяет  исходными  ценностями  государства 
приоритет  человека  во  всех  сферах  государственной  и  общественной  жизни,  что 
свидетельствует  о 
приверженности  Республики  Казахстан  общечеловеческим 
ценностям, 
а 
именно 
Всеобщей 
декларации 
прав 
человека, 
принятой 
и 
провозглашенной  резолюцией  217  А  (III)  Генеральной  Ассамблеи  от  10  декабря  1948 
года. Факт очевиден, государственные мотивы уступают место гражданственным. 
Граждане  республики  всех  национальностей,  объединенные  общностью 
исторической  судьбы  с  казахской  нацией,  образуют  вместе  с  ней  единый  народ 
Казахстана.  В  преамбуле  Конституции  Республики  Казахстан  говорится:  «Мы,  народ 
Казахстана, объединенный общей исторической судьбой, созидая государственность..., 
исходя  из  своего  суверенного  права,  принимаем  настоящую  Конституцию».  Значит, 
определяющим  признаком  независимости  республики  является  институт  гражданства, 
конституционно-правовое  наполнение  которого  устанавливает  народ  Республики 
Казахстан,  основываясь  на  своем  суверенном  праве.  Народ  определен  как 
единственный источник государственной власти, осуществляющий ее непосредственно 
через  республиканский  референдум  и  свободные  выборы,  а  также  делегирующий 
осуществление  своей  власти  государственным  органам.  Таким  образом,  основой 
государства 
Республики 
Казахстан, 
его 
суверенитета, 
независимости 
и 
конституционного строя признается именно народ. Конституционно заложены основы 
демократии как непосредственной, так и представительной с установлением, к тому же, 
либерально-демократического 
государственно-политического 
режима 
в 
силу 
провозглашения  государства  демократическим,  а  также  объективных  и  субъективных 
реалий в стране. Свидетельством тому дополнительно служит примененный в статье 1 
Конституции Республики Казахстан оборот  «утверждает  себя», который подчеркивает 
поступательность развития Казахстана. 
Никто не может присваивать власть в Республике Казахстан. Право выступать от 
имени народа и государства принадлежит Президенту, а также Парламенту республики 
в  пределах  его  конституционных  полномочий.  Правительство  республики  и  иные 
государственные органы выступают от имени государства в пределах делегированных 
им полномочий. 
Государственная  власть  в  республике  едина,  осуществляется  на  основе 
Конституции и законов в соответствии с принципом ее разделения на законодательную, 

 
163 
исполнительную  и  судебную  ветви.  Это  обуславливает  взаимодействие  ее  ветвей 
между  собой  с  использованием  системы  сдержек  и  противовесов  и  способствует 
политической  стабильности  в  государстве,  эффективности  и  устойчивости  власти,  а 
также  скоординированности  и  взаимодействию  принадлежащих  к  различным  ветвям 
власти  государственных  органов.  Согласованное  функционирование  всех  ветвей 
государственной власти и ответственность органов власти перед народом обеспечивает 
Президент.  Функционируют  вне  ветвей  власти  Конституционный  Совет,  Генеральная 
прокуратура и Центральная избирательная комиссия с местными органами. 
Не  вызывает  сомнений  наличие  республиканской  формы  правления,  не 
подлежащей  изменению  никоим  образом  и  ни  при  каких  условиях.  Дискуссионным 
следует  считать  вопрос  о  системе  правления.  Конституция  Республики  Казахстан 
оговаривает  в  пункте  2  статьи  1  президентскую  форму  правления.  Анализ  положений 
Основного закона позволяет полагать о существовании смешанной, причем системы, а 
не формы правления, что представляется более корректным. 
В 
Республике 
Казахстан 
признается 
идеологическое 
и 
политическое 
многообразие,  т.е.  так  называемый  плюрализм  мнений.  Думается,  созданы  тем  самым 
полноценные условия для формирования гражданского общества. 
Одно из важнейших и конституционных прав человека и гражданина, реализация 
которого отвечает интересам общества и находится под защитой государства, является 
право  на  свободу  объединений.  Общественными  объединениями  в  Республике 
Казахстан  признаются  политические  партии,  профессиональные  союзы  и  другие 
объединения граждан, созданные на добровольной основе для достижения ими общих 
целей,  не  противоречащих  законодательству.  Из  всех  общественных  объединений 
политические  партии  являются  высшей  формой  самоорганизации  граждан  и 
представляют  собой  объединения,  которые  преследуют  политические  и  социально-
экономические  цели.  На  территории  Республики  Казахстан  не  допускается 
деятельность  политических  партий  других  государств.  Запрещаются  создание  и 
деятельность  политических  партий,  цели  или  действия  которых  направлены  на 
насильственное 
изменение 
конституционного 
строя, 
нарушение 
целостности 
Республики  Казахстан,  подрыв  безопасности  государства,  разжигание  социальной, 
расовой,  национальной,  религиозной,  сословной  и  родовой  розни.  Не  допускается 
создание 
политических 
партий 
по 
признакам 
профессиональной, 
расовой, 
национальной,  этнической  и  религиозной  принадлежности  граждан.  Запрещаются 
создание 
и 
деятельность 
военизированных 
политических  партий, 
а 
также 
военизированных формирований при политических партиях. В настоящее время имеет 
место  многопартийная  система  с  доминирующей  республиканской  политической 
партией «Нур Отан». 
Республика  Казахстан  –  полноправный  субъект  международного  права, 
осуществляющий 
в 
интересах 
своего 
народа 
политику 
сотрудничества 
и 
добрососедских  отношений  с  другими  государствами  на  основе  Конституции  и  в 
соответствии с международными договорами и законами Республики Казахстан. 
Республика Казахстан: 
− 
уважает принципы и нормы международного права 
− 
проводит политику равенства государств и невмешательства во внутренние дела 
друг друга, мирного разрешения международных споров 
− 
отказывается от применения первой вооруженной силы 
− 
обменивается дипломатическими и консульскими представительствами 
− 
входит  в  международные  организации  (ООН  и  ее  специализированные 
учреждения,  ОБСЕ,  СНГ,  ОДКБ,  ЦАС,  ЕвразЭС,  ШОС,  СВМДА  и  другие),  системы 
коллективной безопасности и участвовать в их деятельности 

 
164 
− 
самостоятельно решает вопросы внешнеэкономической деятельности 
− 
обладает  самостоятельной  экономической  системой,  соответствующей  статусу 
независимого государства и основывающейся на многообразии и равенстве всех форм 
собственности 
− 
обеспечивает  целостность,  неприкосновенность  и  неотчуждаемость  своей 
территории. 

жүктеу/скачать 2,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: