Қазақстан республикасы білім жəне ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 2,46 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- УДК 94(574):930.2 ЭТАПЫ КАЗАХСКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ: ЦИКЛЫ ИСТОРИИ Муканова Г.К.
- Танакулова Г.Н. (СКГУ им.М.Козыбаева)
- Литература
- ƏӨЖ 328.13 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНЫҢ – ЖИЫРМА ЖЫЛДЫҚ ДАМУ ЖОЛЫ Мұратай Б., Жиембет Н.
- ƏОЖ 94(574):323.1:342 ҚАСЫМ ХАННЫҢ ҚАСҚА ЖОЛЫНАН БАСТАУ АЛҒАН ОТАНЫМЫЗДЫҢ ТҮП ҚАЗЫҒЫ АТА ЗАҢЫМЫЗДЫҢ ТАРИХЫ
Литература: 1. Декларация Независимости Соединенных Штатов Америки от 4 июля 1776 года // Хрестоматия по истории государства и права зарубежных стран.: В 2 т. / Отв. ред. д.ю.н., проф. Н.А. Крашенинникова. Т. 2. Современное государство и право. – М.: Норма, 2006. – С. 182-187. 2. Конституция Франции 1791 года // Там же. – С. 97-110. 3. Декларация прав человека и гражданина1789 года // Там же. – С.85-88. 4. Великая хартия вольностей 1215 года // https://ru.wikipedia.org/wiki/Великая_хартия_вольностей. 5. Хабеас корпус акт 1679 года // http://dic.academic.ru/dic.nsf/sie/19049/ХАБЕАС. 6. Билль о правах 1689 // https://ru.wikipedia.org/wiki/ 7. Акт о престолонаследии1701 // http://ru.wikisource.org/wiki/ 8. Акт о Союзе 1706 - 1707 года // https://ru.wikipedia.org/wiki/ 9. Законы, принятые в XX веке // https://ru.wikipedia.org/wiki/ 10. Всеобщая декларация прав человека 1948 года // Права человека в международных документах. Часть 1. / Составители: К.М. Сарсембаев, А.О. Масатбаев, - Алматы: Галым, 1998. - С. 8 - 16. 11. Европейская конвенция о защите прав человека и основных свобод 1950 года // http://conventions.coe.int/Treaty/rus/Treaties/Html/005.htm 12. Международный пакт о гражданских и политических правах 1966 года // Права человека в международных документах. Часть 1. / Составители: К.М. Сарсембаев, А.О. Масатбаев,- Алматы: Галым, 1998. - С. 30 - 56. 13. Международный пакт об экономических, социальных и культурных правах 1966 года // Права человека в международных документах. Часть 1. / Составители: К.М. Сарсембаев, А.О. Масатбаев, - Алматы: Галым, 1998. - С. 16 - 30. 14. Конвенция о предупреждении преступлений геноцида и наказания за него 1948 года // http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/genocide.shtml. 15. Международная конвенция о ликвидации всех форм расовой дискриминации 1965 года // Права человека в международных документах. Часть 1. / Составители: К.М. Сарсембаев, А.О. Масатбаев, - Алматы: Галым, 1998. - С. 140 - 157. 208 УДК 94(574):930.2 ЭТАПЫ КАЗАХСКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ: ЦИКЛЫ ИСТОРИИ Муканова Г.К. (Казахский национальный университет им. аль-Фараби) Танакулова Г.Н. (СКГУ им.М.Козыбаева) Парадоксально, но факт: Казахстан открыл миру космическую гавань, но не имеет выхода в океан. Эта заданность географических координат страны диктует известную цикличность регионального развития в потоке всемирной истории, экономики и геополитики. История Карской экспедиции и участия в транзите казахстанского сырья на рынки Европы представляет интересную страницу евразийского экономического сотрудничества. Казахское представительство в Москве координировало транзитные проекты выхода отечественного товара/сырья на европейские рынки через сибирские реки. Казахский Госплан отрабатывал вопросы деятельности европейских концессий в Центральной Азии. Геополитический фон ситуации представляет интерес: специалисты пишут о противостоянии Лондона и британского капитала, с германским и турецким влиянием в Центральной Азии (далее – ЦА).[1] «Елу жылда ел жаңа»: казахская пословица подмечает цикличность социально-экономической регенерации. Попытка Казахской автономии преодолеть внутриматериковую замкнутость, выстроить стратегию выхода к океанам вызывает уважение, по меньшей мере. Зарубежные исследователи склоняются к термину «деколонизация», рассуждая о социальных процессах после гражданской войны. [2] Архивы заговорили... Рассекреченные материалы «Кирпредставительства в Москве» пополняют знания об этапе, полном романтики и профессионализма. В наши задачи входило раскрытие «белых пятен» из истории ЦА и Казахстана, на примерах деятельности КирЭКОСО и Госплан, а также экономических взглядов одного из талантливых руководителей, уроженца Северного Казахстана С.Садвокасова. «Госплан считает целесообразным...» именно этой фразой начиналось каждое выступление С.Садвокасова на заседаниях КазЦИКа, КазЭКОСО. С высоты пройденного этапа, ясно осознается размах планов руководителя Госплана Казахской республики (до февраля 1925 г.) [3], на общем фоне полета инженерной мысли советских интеллектуалов периода ленинской НЭП. Забегая вперед, заметим, что практически «на задворках Азии» осталась Казахская республика после свертывания НЭПа, той же Карской экспедиции. [4] С началом мирового экономического кризиса, Англия «задвинула» начавшуюся было активизацию германо-скандинавского капитала в ЦА. Идея децентрализации планирования, предоставления самостоятельности национальным автономиям, становившаяся очевидной к сер. 20-х годов, была «спущена на тормозах», а ее сторонники оказались в застенках ГУЛага, их труды уничтожены. В чем их «крамольность»? Разве отстаивание легитимности на пользование недрами, строительство дорог и железнодорожных магистралей по законам логистики, отчисление солидной %-ной доли от добычи соли, рыбного улова и др. противоречило нормам общесоюзного сосуществования? Ответы на эти и другие вопросы мы обнаружили в ранее малоизвестных архивных фондах Кирпредставительства в Москве, периода 20-30-х годов ХХ века. 209 Создание такого «инструмента» управления экономикой регионов, национальных автономий в СССР, как ЭКОСО и Госплан, было приемлемой формой работы. На местах оставались сильные «дореволюционные» кадры. Названия эти совещания получили соответственно наименованиям республик (КирЭКОСО при КирСНК – аббревиатура от «Киргизское» экономическое совещание при Казахском правительстве). Председателем КирЭКОСО в сентябре 1923 г. был утвержден руководитель Совнаркома (далее – СНК) тов. С.Сейфуллин.[5] Кадровый вопрос безусловно оставлял желать лучшего;но позитивной чертой того времени была возможность стажироваться в Европе: студентами германских ВУЗов зачисляли молодых сотрудников КазЦИКа, Казпредставительства в Москве. [6] Этап становления Госплана в Казахстане совпал с национально-территориальным размежеванием, а также районированием. Руководитель Госплана С.Садвокасов выступал по радио и в прессе с разъяснениями. В подходе к этим вопросам С.Садвокасова ощущается гибкость, внимательность, забота о будущем. Время заставляло их выполнять одновременно несколько обязанностей, они не считались с личным временем. Параллельно Садвокасов С. был кандидатом в члены Бюро КазКрайКома РКП (б). Все это он обращал на пользу республике; его дельные советы принимались единогласно. В целом, деятельность КирЭКОСО производит впечатление слаженного механизма. Регулярно проводились обсуждения, на контроль были взяты принципиальные вопросы. Взаимоотношения с Центром, насколько позволяет судить содержание изученных документов, складывались на паритетной основе. Как минимум, два раза (июнь, ноябрь 1924 г.) С.Садвокасов выезжал в Москву по делам Госплана. По приезде, он отчитывался о результатах командировок. [7] Обращает на себя внимание, что С.Садвокасов не просто отрабатывал поручения, а подходил к их выполнению тщательно: к примеру, ставя проблемные вопросы управления промышленностью (концессии), сельским хозяйством, промыслами (ярмарки), он концентрировал внимание слушателей на задачах национально- государственного строительства. Одним из главных вопросов, заботивших его, как патриота и руководителя краевого уровня, был вопрос о четком разграничении с соседними государствами (РФ, среднеазиатские республики). Неопределенность на тот момент некоторых моментов взаиморасчетов с Центром, отчислений от доходов промышленности, в пользу Казахстана вызывали дискуссии на совещаниях. Причем Смагул Садвокасов всегда высказывался в пользу Казахстана. Также ясной представляется его позиция в вопросе индустриализации региона; «щадящий» метод - через развитие легкой промышленности, без резких рывков, с учетом специфики хозяйственно-культурного типа. К заслуге С.Садвокасова как руководителя краевого Госплана можно отнести организацию под его кураторством планирования в сфере рыбодобычи (Киррыба), соляной промышленности. В ведении Киррыбы (точнее – Казрыба) было рыболовство на р. Урал и Каспии. Отличительной чертой экономики сер. 20-х годов ХХ в. в КССР были концессии, совместные предприятия с зарубежным капиталом. В числе вопросов, которые курировал С.Садвокасов, была и радиофикация. Данный аспект информирования населения приходилось также выводить из российской (сибирской) системы и переводить на местный. Речь шла о Семипалатинской станции, через которую можно было подавать радиосигнал на Петропавловск. Садвокасов прекрасно понимал значение средств массовой информации. Для того уровня развития грамотности наиболее удобным способом распространения информации было радио. Так, по вопросу радиофикации Смагул делал доклад. В нем отражен государственный подход к объектам. [8] Как ответственный работник, С. Садвокасов подводил ход дискуссии к выбору правильной стратегии размещения производственных объектов. 210 Так, в этом русле ставился им вопрос о переносе столицы Казахстана. До последнего он отстаивал мнение об оставлении г. Ташкента в границах Казкрая, выезжал для этого в Центр. Разумеется, речь шла не о территориальных приращениях, здесь располагалась узловая станция, была развита инфраструктура, в городе и окрестностях проживало до 90% казахского населения. /Ташкент рассматривался в те годы как вариант переноса столицы Казахстана из Оренбурга/. Наиболее острые проблемные вопросы председатель Госплана республики выносил на страницы казахской прессы. Печатались его брошюры и статьи, предназначенные для молодежи, работников народного образования, экономистов. Обком партии рекомендовал его для включения в список лекторов по общественным дисциплинам в ВУЗах страны. В вопросах национально-культурной идентификации он разбирался основательно. (Позднее Садвокасов это докажет в должности наркома просвещения КазАССР). 1924 год был особенным в истории страны: уход В.И.Ленина, «ленинский» призыв в партию, расцвет НЭПа и относительной свободы для предпринимательства, завершающий этап присоединения Семиреченской и Сырдарьинской областей, обустройство Акмолинской и Семипалатинской. В наркоматах еще трудятся не- коммунисты, высококвалифицированные специалисты из бывших алашевцев (А. Байтурсынов, А. Букейханов), газеты публикуют нестандартные мнения («Ақ жол»). Пока не свирепствует НКВД, впереди репрессии. Сталин (Коба), Ежов, Берия… В условиях суверенитета, становятся доступны малоизвестные данные из истории банковского дела в Казахстане. Почти 90 лет назад на заседаниях Правительства Казахской автономии в жарких спорах обсуждали вопросы выбора столицы и внешнеэкономических приоритетов. Экономическая составляющая развития Казахского края 1920-х годов включала такой элемент, как КирЭКОСО. Это - сокращение от «Экономическое совещание», коллегиальный орган, встроенный в общероссийское управление отраслями хозяйства. В сентябре 1923 г. С.Сейфуллин, председатель Кирсовнаркома, был утвержден одновременно Председателем КирЭКОСО. /Позднее этот орган был упразднен, прерогатива перешла к более влиятельной партийно-хозяйственной структуре, Госплану/. В тот исторически яркий период самоопределения, 1924–1925 гг., в Госпланеаккумулируются сильные кадры экономистов, математиков: в лице Алимхана Ермекова (балашординец), С.Садвокасова, Сергазиева, Маймина и других. В апреле 1924 г. от Госплана С.Садвокасов присутствует на заседании Президиума Казобкома. В числе других, заслушаны стратегические вопросы: «5. О торговой деятельности в Зап. Китае» и «6. О присоединении Семиреченской и Сырдарьинской областей ТуркестанССР к КССР» (докладывал Ж.Садвокасов, членом комиссии по присоединению был А.Байтурсынов). Экономисты в ходе обсуждения заострили вопрос об управлении краем. Садвокасов затронул вопрос о переносе столицы из Оренбурга, поскольку с новыми территориальными приращениями, как он предполагал, уже ни г. Ташкент, ни г. Оренбург не справились бы с управленческими задачами. Для сбалансирования управления большой территорией республики, Госплан (устами С.Садвокасова) предложил обсудить на отдельном совещании деление края на три крупные области: Южная, Восточная и Западная. /Несложно разглядеть в этой схеме традиционное условное деление на три жуза, исторически определявшееся хозяйственно-культурным типом (далее – ХКТ) степняков. К слову, хорошо зная историю Казахского государства до колонизации, Смагул путем экономических выкладок тогда уже вплотную подошел к определенному принципу районирования. Исходя из понимания специфики края, он как руководитель секции «Районирование» в структуре Госплана КазАССР, о чем ниже, продвигал исторически и географически обусловленные принципы ХКТ при планировании стратегии интенсификации народного хозяйства. НЭП и задачи 211 индустриализации решались вплотную, времени на раскачку у национального правительства не было/. В компетенцию председателя Госплана С.Садвокасова входили вопросы налаживания международных отношений с потенциальными инвесторами и поиски рынков сбыта. Этот опыт при внимательном изучении есть смысл применить в современных условиях глобализации. С завершением демаркации государственных границ Казахской республики, весной 1925 г. правительство приступило к решению практических вопросов упрочения внешнеэкономических связей. Не в последнюю очередь, обсуждались вопросы расширения торговли с Западным Китаем. В тот период было получено разрешение из Центра о кредитовании казахских торговых операций среднеазиатскими банками. На границе автономного Казахстана и Западного Китая в 20-е годы проводились краевые ярмарки, где местные производители могли обменять скот, с/х продукцию (шкуры, арканы, волос, войлок и т.п.) на товары из Китая. Об этом транслировали по радио и публиковали в губернских и областных газетах. /Одну из таких заметок автор статьи обнаружила в архиве ГАСКО, г. Петропавловск. Местная газета «Мир труда» информировала о разрешении ввоза-вывоза товаров на казахско- китайскую ярмарку, льготах по налогообложению для ее участников. Указаны место и сроки проведения ярмарки/. Помимо восточной границы, казахские руководители Госплана отрабатывали возможности выхода на европейские рынки, Германию, в частности, скандинавские страны. Собственно, история организации Карской экспедиции: транзит через Сибирь вплавь по судоходным рр. Обь и Енисей, в 20-е годы ХХ века – отдельная занимательная история экономического «прорыва», мало изученная страница казахстанской экономики. Садвокасов и его коллеги вдохновлены были тем, что поставки отечественной продукции с/х, нефти, рыбы, соли из Урало-Каспийского бассейна уже тогда интересовали зарубежных инвесторов. Казахской автономией активно решались задачи организации внешней торговли. К 1924 г. Госплан Казреспублики принимал решения об открытии международных концессий с участием предпринимателей ряда европейских государств. Граждане Австрии, Норвегии в Казахстане организовывали филиалы акционерных обществ. Создание концессий становилось привычным в регионе. [9] Представительство Казреспублики в Москве сыграло историческую роль - именно оно регулировало вопросы: увеличение % отчислений для республиканской казны, от общесоюзной добычи треста «Эмба-нефть». Одним из первых членов КирПредставительства был А.Букейханов; он выезжал в Синьцзян для переговоров с китайской стороной о репатриации казахов, киргиз, вследствие восст 1916 г. Это еще одна малоизвестная грань личности Букейханова – дипломат. Представительство участвовало в обсуждении глобального проекта (так наз. «Карская экспедиция») – импорта сельскохозяйственной продукции (зерно, волос, войлок, шкуры) из региона через устья рек Енисей и Обь, в Европу. (Для Казахстана, не имевшего выход к океанам, то был интересный, хотя и затратный, вариант). Активно обсуждались вопросы реконструкции товарообмена с Западным Китаем (Синьцзян), Монголией. В середине 1920-х годов западные границы Союза были еще полуоткрыты: действовало Казахское представительство УПСЫРЗАГа в Германии («УПСЫРЗАГ» - Управление сырьевых заготовок), студенты по квоте выезжали в Германию. Изучать проекты децентрализации планирования раннего периода необходимо. Идеи децентрализованного планирования, кстати, придерживался соратник Ленина, хорошо знавший Сибирь и Казахстан, Глеб Кржижановский. [10] Отсюда неизбежный конфликт с линией Сталина-Куйбышева-Струмилина на централизованное планирование. Именно Г.М.Кржижановский в 1921-1923 гг., 1925-1930 гг. был 212 председателем союзного Госплана, впоследствии участвовал в Москве в оформлении в студенты и трудоустройстве С. Садвокасова. «Отношения Сталина с Г.М. Кржижановским, первым председателем Госплана республики, задуманного Лениным как высший совет выдающихся ученых и практиков науки - «не более ста человек первоклассных экспертов», - были натянутыми с начала двадцать первого года».[11] Региональные архивы РК содержат источники из истории Упсырзага обозначенного периода.[12] То был благоприятный для самореализации этап Казахской государственности. Голод 1921 г. только что пережит казахским населением, разруха после мобилизации 1916 и гражданской войны, неразвитость коммуникаций, дефицит энергоресурсов. Все это «наследие» царского режима приводило к раздумьям о реальной деколонизации. Смагул и его сторонники (С. Ходжанов, Беремжанов, А. Кенжин, Мынбаев, Джандосов, др.) поднимавшие тему «реколонизации», были обвинены в национализме и «групповщине». Уроки истории актуальны в контексте Стратегии «Казахстан – 2050», «Нурлы жол». Будучи в составе одного из влиятельных звеньев управленческого аппарата КазАССР, председателем Госплана, С.С.Садвокасов сумел, несмотря на препоны и ограничения национальной самостоятельности, особенно в выборе внешнеэкономической стратегии, глубоко понять нужды республики и отстоять принципиальные подходы. С высоты достижений Республики Казахстан, сопоставима его плодотворная деятельность на посту главного экономиста страны с современными методами Государственной программы форсированного инновационно- индустриального развития (ГПФИИР) Казахстана. Научный подход наркома выразился в аналитических обзорах, изучении мирового опыта и консультациях с зарубежными специалистами, научной организации труда, публичном обсуждении доводов, своевременной публикации промежуточных результатов. Он сам является разработчиком Положения Госплана. [13] Научное экономическое наследие С. Садвокасова (1900-1933) в контексте Казахской автономии, достойно изучения. Литература: 1. Данильченко С.Л.Концессионная политика советского государства в условиях НЭПа // Экономический журнал, 2002 № 2. http://economicarggu.ru/2002_5/02.shtml 2. Niccolс Pianciola. Bolcheviks et colons au Semirech´e (1920-1922) // Cahiers du monde russe. - 2008/1. - Vol 49. – PР. 101 – 144. 3. 10 февраля 1925 г. Садвокасов С. был назначен наркомом просвещения КАССР. – ЦГА РК. – Ф.139. – Оп.1. - Д.1212а.- оп. Л. 43. 4. Центральный государственный архив Республики Казахстан (ЦГА РК). – Ф. Р-196. – Оп.1. – Д. 2. Кирпредставительство в Москве. Карская экспедиция; Белов М.И. История открытия и освоения Северного Морского пути. - Том III. Ленинград: «Морской транспорт», 1959. - CC. 199-204; Шулинин С. Карская экспедиция 1926 г. http://www.polarpost.ru/forum/viewtopic.php?f=7&t=683 5. Архив Президента Республики Казахстан (далее – АП РК). – Ф. 139. – Оп. 1. – Д.545. – Л.151. 6. ЦГА РК. - Ф. Р-196. – Оп.1. – Д. 50. Списки, удостоверения, мандаты студентов КирССР, 1922-1923. – Л. 193, 285. 7. ЦГА РК. - Ф. Р-196. – Оп.1. – Д. 74. Представительство КирССР в Москве. Протоколы ЭКОСО при СНК КирАССР, 1924. – Л. 41, 84. 8. Там же. - Л. 14. 9. Там же. - Л. 41 об. 10. Кржижановский Г. М. Сочинения. - Т. 2. – «ОНТИ», 1934. 11. Семенов Ю. Собрание сочинений. - Т.8. - М.: «ДЭМ». - 1994. 12. Источники из истории Семипалатинского губотделения управления сырьевых заготовок "Упсырзаг", 1924 – 1928 гг. // Краткий справочник по фондам ЦДНИ ВКО. [Электронный ресурс] - режим доступа: http://rudocs.exdat.com/docs/index-299518.html?page=5 13. ЦГА РК. - Ф. Р-196. – Оп.1. – Д. 74. – Л. 71. 213 ƏӨЖ 328.13 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ КОНСТИТУЦИЯСЫНЫҢ – ЖИЫРМА ЖЫЛДЫҚ ДАМУ ЖОЛЫ Мұратай Б., Жиембет Н. (М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті) 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан өзінің Тəуелсіздігін жариялады, ол «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тəуелсіздігі туралы» Конституциялық заңымен бекітілді. Мұның алдында осы жылдың 1 желтоқсанында қазақстандықтар Нұрсұлтан Назарбаевты өздерінің Тұңғыш Президенті етіп сайлап, ерекше қалауларын жасады. Қазақстандықтардың осы тарихи таңдауы елдің келешек дамуын, гүлденуін айқындап берді. Осыған орай Қазақстан Республикасы Тəуелсіздігінің жиырма жылдығы қарсаңында елдің бүгінгі жетістіктеріне, ең алдымен, Елбасының ерен еңбегі мен 1995 жылы қабылданған Конституцияның арқасында қол жеткенін атап өту қажет. Өйткені, еліміздің жаңа Конституциясы Мемлекет басшысы – Көшбасшымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей жетекшілік етуімен дайындалып, оның ұсынысымен қабылданды деп толық айтуға негіз бар. Соған орай бүгінгі халықаралық ғылыми- тəжірибелік конференцияның тақырыбы еліміздегі айрықша орын алатын тəуелсіздіктің 24 жылдығы жəне алдымызда келе жатқан Ата Заңымыз – Конституцияның 20 жылдығымен тығыз байланысты. Тəуелсіздік жылдарындағы даму көрсеткіштері Ата Заңымыздың пəрменділігі мен тиімділігін барынша айғақтап отыр. 1995 жылғы қабылданған Конституция еліміздегі бірлік пен тұрақтылықты сақтауға жəне елдің əл-ауқатын одан əрі күшейтуге зор үлес қосып келеді. Елді демократиялық жəне шын мəніндегі құқықтық мемлекет ретінде одан əрі нығайту жолында Конституцияның нормативтік əлеуеті əлі де жоғары тұр. Ата Заң – демократиялық дамудың негізі. Ол тəуелсіздігімізді баянды етті. Ата Заңымыздың арқасында тəуелсіз Қазақстанды əлемге паш еттік. Конституцияның авторы – Қазақстан халқы, ал Республика Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев – дем берушісі. Демек, мемлекет басшысы айтқандай, «Біздің Ата Заңымыз – Қазақстан халқының саналы түрде таңдауының жемісі. Ата Заңмен өмір сүру білімі мен тəжірибесін өмір бойы үйренетін демократияның жоғары мектебі» болып қала бермек. Елбасының осы сөздерін еліміздің əрбір азаматы өзінің бойтұмары етіп алғаны жан жадыратады. Өйткені, Ата Заң – мемлекеттіліктің арқауы. Ал Конституцияны қастерлеу – мемлекетті құрметтеу деген сөз. Айбынымыз да, айдынымыз да – Ата Заң. Ендеше, Конституция – жарқын келешек кепілі. Сондықтан оны дəріптеу баршамыздың борышымыз болып табылады. Қазіргі қол жеткен жетістіктеріміз елімізде тұрып жатқан барша халықтың татулығы, бірлігі, ынтымағы жарасқан салтанатты өмірінің 24 жылдық жарқын көрінісін білдіреді. Əлемдік саясаттағы, экономика, мəдениет, құры- лыс, білім жəне т.б.салалардағы алған асуларымыз 24 жылда жүрген сара жолымыздың дұрыстығын айғақтайды. Мұның бəрі Мемлекет басшысының сындарлы саясатының арқасында, еліміздегі бірлік, келісім, татулық аясындағы ата-бабаларымыз аңсаған ар- мандарға қол жеткізгеніміз болып табылады. Қазақстан мемлекетінің адамды жəне адамның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын ең қымбат қазынасы деп тануы мемлекеттің адамға үнемі қамқорлық көрсетіп, адам жақсы өмір сүруі үшін оған қажетті барлық жағдайды жасайтынын, оның денсаулығын сақтау үшін шаралар қабылдайтынын, мемлекет адамның өмірін қолсұғушылықтан қорғайтынын білдіреді. Елімізде Парламенттен бастап, жергілікті 214 өкілді органдарға жəне өзге де өзін-өзі басқару органдарына дейінгі мемлекеттік органдардың қалыптасуы мен қызметінің демократиялық негіздері кеңейтілген. Мемлекет пен қоғам институттарының ынтымақтастығы үшін шектеулер алынды, саяси партиялар мен қозғалыстардың дамуы үшін құқықтық жағдайлар жасалды. Құқықтық мемлекеттің ұстанымдарын одан əрі қарай дамыту үшін оның бар күш-жігері адамның конституциялық құқығы мен бостандығын жүзеге асырудың барынша мүмкіндігіне кепілдік беруге, барлық мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың, азаматтар мен тұлғалардың конституциялық міндеттерін толық орындауға бағытталған. Қазақстанда зайырлы мемлекеттегі секілді конфессияаралық татулық пен келісім бекітілген, атеистік көзқарасты азаматтардың құқығы, діндар азаматтардың құқығымен бірдей сақталады. Құқықтық саясат тұжырымдамасында əлеуметтік мемлекет құрудың негізін қалаушы ұстанымдары мен əлеуметтік құқықтары Конституцияда бекітілгенін атап көрсетті. Осыған байланысты қазақстандық құқықтың негізгі міндеттерінің бірі «қазіргі заманғы əлеуметтік саясатты жүзеге асыру жəне əлеуметтік құқықтық қамтамасыз етудің пəрменді тетіктерін қалыптастыру» болып табылады. Тəуелсіз мемлекеттілік құру ісі аяқталып, тиімді нарықтық экономиканың іргетасы қаланды, адамның жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау қамтамасыз етілуде. Басты байлығымыз – бейбітшілік пен келісім мызғымастай берік сақталуда. Қазақстан қоғамы өзі таңдаған жолмен жан-жақты əрі тұрақты дамып келеді. Еліміз өткен кезеңінде халықаралық қоғамдастықтағы рөлі нығайып қана қоймай, үлкен беделге де ие болды. Конституция елдегі қоғамдық қатынастарды құрудағы, адам мен азаматтың құқықтарын, бостандығын сақтаудағы, елдегі тұрақтылықты қамтамасыз етудегі негізгі құжат болып табылады. Оның мызғымастығын қамтамасыз ету үшін Президентке ғана Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі конституциялық бастама жасау құқығы берілген. Ел Үкіметі мен Парламенті Президентке Конституцияға түзетулер енгізуді ұсынуға ғана құқылы, бірақ бұл мəселеде түпкілікті шешімді Мемлекет басшысының өзі ғана қабылдайды. Қазақстанның тəуелсіздік жылдарындағы конституциялық дамуы жан-жақты талқыланып, республиканың Негізгі Заңының ережелері мен нормаларын ұлттық заңнамада жүзеге асырудың жолдарын іздестіру, оны қолдану практикасы, азаматтық құқықты нығайту туралы сындарлы пікір алмасылды. Сондай-ақ адам құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің тиімділігін арттыру жолдары қарастырылды. Конституцияда баянды етілген іргелі құндылықтарды жүзеге асыру жолы тиімді сот жүйесін құру барысында да айқын көрінеді. «Судья сот төрелігін іске асыру кезінде Конституция мен заңға ғана бағынады» деген конституциялық тұжырым сот ісін жүргізуде заңдылық қағидатын іске асыру қажеттілігін білдіреді. Бір жағынан сот төрелігі органдарының қызметі Конституция мен заңдардың қолданылып жүрген нормалар шеңберінде қарастырылған, екінші жағынан – судьяларға құқық қолдану үдерісінде конституциялық нормалар мен заң нормаларының басым мəні бар нормативтік құқықтық актілердің қолданылатын сатысын сақтау міндеті белгіленген. Конференцияға қатысушылар қазіргі Қазақстан қоғамы Негізгі Заңға сəйкес, адам құқықтары мен бостандықтары қорғалатын демократиялық құндылықтарға сүйеніп дамып келе жатқанын бірауыздан атап өтті. Қазақстан Конституциясында бұл күрделі де маңызды міндетті шешудің кепілді жүйесі құрылып, адамдардың əлеуметтік қажеттілігіне бағытталған саяси-құқықтық негіз қаланды. Біртұтас мемлекеттік билік тармақтары қызмет атқарып отыр. Республика Президенті халық пен мемлекеттік билік біртұтастығының, Конституцияның, адамның жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтары мызғымастығының нышаны əрі кепілі болып табылады. Қазақстан мемлекет пен тұлғаның ынтымақтастығын құру жолында жиырма төрт жыл ішінде айтарлықтай тəжірибе жинап, оған халықаралық ұйымдар жоғары баға беруде. 215 Бiздiң Конституциямыздың əлемде демократиялық қоғамның негiзгi мiндеттерiне сəйкес келетiнi танылып отыр. Егер атына сын айтылып жүрсе, оның ережелерiнiң орындалуына ғана қатысты болғаны. Əлемде демократия мен заңды сақтау ажырағысыз болып танылады. Өйткені, тəуелсіздік жылдарында елімізде азаматтардың құқығы мен бостандығын қорғау кепілін нығайту үшін көп жұмыс жасалды жəне оның негізгі міндеттері қолданыстағы Конституцияның қарымын ашатын еліміздің 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында белгіленген. Қазақстандағы жүргізілген жəне жүргізіліп келе жатқан реформалар мемлекет пен қоғам институттарын əрі қарай демократияландыруға бағыт алуда. Өз кезегінде, қабылданып жатқан заңдар мемлекеттік құрылым мен азаматтық қоғам институттарын адам жəне азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының сақталу кепілін нығайтуға бағыттайды. Сөйтіп, 1995 жылы қабылданған Конституция еліміздің құқықтық жүйесіне тікелей əсер ете отырып, адам жəне азаматтардың құқықтары мен бостандықтары жүйесінің сенімді жəне біртұтас негізін, мемлекет пен тұлғаның үйлесімді əрекетін құрайды. Əдебиет: 1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 ж. 2. Егемен Қазақстан // 2014 ж. 3. Байтмагамбетов С. – Əлеуметтік саясат: ТМД елдерідегі өңделу барысы жəне Қазақстан // «АльПари» - №1 2002 ж. ƏОЖ 94(574):323.1:342 ҚАСЫМ ХАННЫҢ ҚАСҚА ЖОЛЫНАН БАСТАУ АЛҒАН ОТАНЫМЫЗДЫҢ ТҮП ҚАЗЫҒЫ АТА ЗАҢЫМЫЗДЫҢ ТАРИХЫ Мырзаханова Н.Р., Қазыбекова А.О. (М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті) Бүгінгі күнді түсініп – түйсіну үшін де, болашақтың дидарын көзге елестету үшін де, кешегі кезеңге көз жіберуіміз керек! Н.Ə. Назарбаев Біздің тарих ғасырлар қойнауында өзіндік орнын қалыптастырып, мол мұралары сыр сандықтан ақтарылып жатқан інжу-маржан іспеттес. Қазіргі дүниедегі кез келген мемлекеттің жүріп өткен жолы, болашақтың кірпіші болып қаланып, тарихтың еншісіне тапсырылады. «Күллі халықтың талқысынан өтіп,ел игілігіне айналған Ата Заңымыз біздің мемлекетіміздің басты төлқұжаты болып саналады. Конститутция – арайлы азаттығымыздың айғағы, жарқын болашағымыздың бұлжымас бағдары. Ол елдігіміздің алтын арқауы, толағай табыстарымыздың бастау қайнары» [1]-деп елбасы Н.Ə. Назарбаев айтқандай ұлтымыздың құндылығын айқындайтын төлқұжатымыз – Ата-заңымыздың, арайлы азаттығымыздың нышанына айналған – Конституцияның негізі қаланғанына 20 жыл толып отыр. Бірнеше мың жыл бойы Евразия көшпелілерінің, Алаш туының астында болған қазақ рулары мен тайпаларының мемлекет құрған уақыты XY ғасырдың ортасы 216 екендігі белгілі. Керей мен Жəнібек хандардың кезінде мемлекеттік идеясының өміршеңдігі үшін күрес – одан кейінгі қазақ хандары кезінде де өз жалғасын тапты. Яғни, мемлекетті құраушы халықтың ғасырлардан жинақталған өзіне тəн ұстанымының, жүрген жолдарының бір қалыпқа келтірілуі, ішкі жəне сыртқы саяси аһуалға ыңғайлануы, ұлы даланы мекен еткен алты алаштың да өз дала заңдары, өзіндік конституциясы болғандығын айқындап тұр. Қазақ хандығының негізгі заңдары – қазақ тарихының ажырамас бөлшегі екендігі күмəнсіз. XIY ғасырдың соңғы жылдарында Алтын Орда ыдырап, оның орнына Ақ Орда мен Көк Орда пайда болғаны, осы аймақты алып жатқан ұланғайыр жерді ата- бабаларымыздың мекендегені белгілі. Қазақтың ұлт болып қалыптасуы осы кезеңге сəйкес келеді. Осы кездегі алғашқы қазақ мемлекетінің іргетасын қалағандар Керей мен Жəнібек сұлтандар еді. Негізі қаланған қазақ мемлекетін одан əрі дамытып, ішкі, сыртқы саясатын шебер жүргізіп, əлеуметтік, саяси, экономикалық жүйені реттеп отыратын жарғылар қабылдап, елдің салт-дəстүрін сақтаған қазақ хандарының бірі – Қасым хан есімі тарихта «Қасым ханның қасқа жолы» деп аталатын заңдар жинағымен белгілі. Ел басқару жүйесінде ата жолын ұстанған Қасым хан заман ерекшелігіне орай, жаңа ортаға сəйкес өзгерістерін қоса ала келеді. Бұл көне жарғы сол кездегі қазақ қауымының қоғамдық жəне құқықтық заңдарын қалыптастырады, жеке адамдар арасындағы қатынас жүйесін тағайындайды. Қазақ ордасының мемлекеттік негіздер де осы «Қасқа жолда» көрініс тапқан тəрізді. «Қасқа жол» атты заңдар жинағы бес бөлімнен тұрады. Олар: - Жекеменшік нормаларын реттейтін құқық; - Əскери істерге байланысты құқық нормалары; -Қылмыстық құқық нормалары; -Халықаралық құқық нормалары жəне елшілік этикет турасында; -Қауымішілік жəне қауымаралық міндеткерлік қатынастары;[2] «Қасым ханның қасқа жолы» бір ғасырдай өз қызметін атқарған соң, тиісті толықтырулар мен өзгерістер енгізіліп, Есім ханның (1598- 1646жж.) тұсында «Есім ханның ескі жолы» деп аталған заңдық жүйе өмірге келді. Аталған екі заң жүйесі еш өзгеріссіз XYII ғасырдың аяғы немесе XVIII ғасырдың басына дейін қазақ жұртының игілігіне қызмет етті. Есімнің немересі, Жəңгірдің бел баласы Тəуке хандық құрған XYII ғасырдың аяғы XVIII ғасырдың басы – қазақ елінің абыройы асып, көсегесі көгерген ерекше бір кезеңі болды. Қазақ қоғамында біртұтастық пен ынтымақ орнатуға дəнекер болған ежелгі ереже – қағидалардың үлгілі нұсқасы, халықтың тəртіп низамының, салт-дəстүрінің жүйелі жиынтығы – атақты «Жеті жарғы» еді. «Жеті жарғы» дана бабаларымыздың «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» деп аталатын мемлекет басқару мен халық билеудің қалыптасқан жосықтарын негізге алып, сахараның сол замандағы тұрмыс-тірлігіне, қоғамдық, əлеуметтік аһуалын ескере отырып, келешектің қамын ойлап, жан-жақты байыпталған заңгерлік ұлы мұрасын қалдырды. «Қасқа жол» мен «Ескі жол» заңдарын толықтырып, елеулі өзгерістер енгізіп дамытқан Тəуке хан бұрынғы бес тарауға тағы да екі тарау қосып, «Жеті жарғы» деп атады. Бұл жаңадан қосылған екі тарау: Жер дауы туралы заң мен құн дауы туралы заң еді. «Жеті жарғыны» қазақ халқы негізінде XIX ғасырдың ортасына дейін қолданылып келді. Ал кейінгі XX ғасыр басында ұлттық тəуелсіздікті ту етіп ұстаған Алаш қайраткерлері дербес Конституция əзірлегені де тарихтан белгілі. Алаш тарихын зерттеушілер алғашқы Ата заң туралы əңгіме өрбігенде екі мəселеге баса назар аударады. Оның бірі Əлихан Бөкейхановтың тапсыруымен заңгер Барлыбек Сырттановтың жазып шыққан «Қазақ елінің уставы» жаңа заманға лайықтандырып жазылған, кіріспе мен төрт бөлімнен тұрады. Оның кіріспесінде қазақ елін көне ұлттардың бірі ретінде атай келе, оның тарихына көз жүгіртеді. Сосын: «Жаңа заманда атыссыз, соғыссыз, қан төкпей бейбіт жолмен жерімізде үкіметі өз қолында ел болу мақсатында, барлық елдермен достықта болу үшін жеке Қазақ елі республикасын 217 құрамыз. Қазақ елі республикасында жоғарғы билік жүргізуді бүкіл қазақ жəне басқа нəсілдердің өкілдері дауыс беру арқылы іске асырады. Сайланатындар елдің ең сүйіктісі, білімді, елі үшін жан беретін адамдар. Өз алдына ел болуды көздеумен дүниеде өзін-өзі билеген нəсілдер сияқты жеке ел болу мақсатында һəм елді бақытты, теңдік, бостандық өміріне жеткізу үшін осы уставты кіргізеді»[3], - делінген. «Қазақ елінің уставы» мемлекет құрылымын, адам құқығын, қазақ жерін, сот тəртібін қамтыған төрт бөлімнен құралған еңбектен тұрады. Ал екінші «Алаш конституциясы» атанған құжатты қалың жұртшылық «Алаш» партиясының бағдарламасы ретінде таниды. Мұны кейбір сарапшылар «Конституция» дегеннен гөрі «конституциялық бағдарлама» дегенге келтіреді. Шындығында, алаш қайраткерлері тəуелсіздіктің мүмкіндігі ұшқындаған тұстан-ақ ұлттық-демократиялық сипаттағы мемлекет құруды мақсат еткен. Міне, осы мақсат жолында Алаш партиясы алғаш рет заманның даму үдесінен шығатын, мемлекеттілік талаптарына сай келетін конституциялық сипаттағы бағдарламасын жасағаны белгілі. Алаш партиясының саяси бағдарламасының жобасын жасауға ұлт қайраткерлері Ə. Бөкейхан, А. Байтұрсынұлы, М. Дулатұлы, Е. Ғұмар, Е. Тұрмұхамедов, Ғ. Жүндібаев, Ғ. Бірімжановтар бастаған қазақтың сол кездегі алдыңғы қатарлы, озық ойлы азаматтары атсалысты. 10 бөлімнен тұратын бағдарламада мемлекеттің формасы, жергілікті билік пен оны басқару жүйесі жөнінде, құқық негіздері, дін бостандығы, сот билігі, елді қорғау, салық салу, еңбекшілердің құқығы жəне жер мəселелері тұтастай қамтылды. Басты ерекшелігі – бағдарлама Қазақ автономиясын өзге халықтармен бірге демократиялық сипаттағы Ресей федеративтік мемлекетінің құрамындағы ел ретінде тани келіп, жеке мемлекет болу мүмкіндігін де жоққа шығарған жоқ. Бабалар жолынан қалыптасқан Ата-заңымыздың бастауы сонау ертеден қалыптасып, «Қасым ханның қасқа жолынан», «Есім ханның ескі жолы» атпен белгілі заңдар жинағымен жалғасын тауып, Тəуелсіздігіміздің түп қазығы Ата заңымыздың тұғырының биік, тамырының тереңде екендігі тарихымыздан куə бола аламыз. Конститутция – елдегі қоғамдық күштердің шын мəніндегі ара-қатынасын жіктеп, бір мемлекетке бағындырылатын заңдар жинағы деп қарастырсақ. Онда Қазақстан Тəуелсіздігінің тарихына жүгінсек, 1995 жылы атқарылған жұмыстар елдің еңсесін биік көтеріп, үлкен бір белестен аттағанын, басты асудан өтіп, еңсергенімізді айғақтайды. Соның ішінде 1995 жылы 30 тамыздағы Ата заңымыздың негізі қаланып, берік қалыптасқандығының айғағы. Бұл жөнінде Елбасы: «1995 жылғы Конституция тақыр жерде пайда болған жоқ. Ол егемен Қазақстанда конституциялық құрылыс орнату үшін бұрыннан жинақталған тəжірибелерді, сондай-ақ біздің жағдайымызға сəйкес келетін ең прогресшіл шетелдік тəжірибелерді барынша толық пайдаланған еді. Сондықтан да, кімде-кім еліміздің негізгі заңының рухы мен маңызын терең түсінгісі келсе, оны жасаудың, қалыптастырудың тарихын жақсы білуі керек» [4], - деген болатын. Міне, Ата заңымыз мемлекетіміз бен халқымыздың тұрақты дамуына, экономикамыздың өркендеуіне, өркениетті ел ретінде танылуымызға кепіл бола беретініне көз жеткіздік. Қасым ханның қасқа жолынан бастау алған Отанымыздың түп қазығы Ата заңымыздың тарихын сыйлап, тұғырлы етуге, құрметпен қарау барлығымыздың да борышымыз деп білуіміз керек. Əдебиет: 1. Е.М.Абенов «Заң шығару дəстүріндегі тарихи сабақтастық» 2. «Қазақстан тарихы» I том Атамұра 2010 3. «Алаш һəм Алашорда» Кеңес Нұрпейісов Алматы 1995ж. 4. Қасым Тоқтаров «Ата заң, ҚР Конститутциясына 20 жыл» Document Outline
жүктеу/скачать 2,46 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|