Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрліп

е£-Оас]і  а^І^» 
,>-іс)' 
^   3  ®і/с>я^.(*<-^  с£^-“  'в1—
1^4-1О 
в^Ца<Э  ^ 4-* 
^ с й 3 сМ сЬс_і і«А_іс1і ^ 
*,?'<-^ Івсі\3^
Иннә  әғрәбиән  дәхәлә  мәсжид  расулаллаһ  соллаллаһу 
ғәләйһи  уас  сәләм  уа  қалә:  «Аллаһуммә  инни  әстәғфирукә  уа 
әтубу  иләикә»  уа  кәбир  фәләммә  фәриғ  мин  солат.  Қалә  ләһу 
Ғәли  кәрәмаллаһу  уәжһу  иә  һәзә  ән  сәрғәт  әллисән  бил 
истиғфәр  тәубәт  әлкәзә  бәинә  уа  тәубәтук  тәхтәж  илә  тәубәт. 
Фә қалә иә әмир әлмуминин уа мә тәубәт.  Қалә исму  иәқәғ ғәлә 
ситтә  мәғән;  Ғәлә  әлмәди  мин  зунуб  әннидәмәт  уа  литәдиғ 
әлфәрәид әләмәрәт уал музәлим уа  изә батә әннәфс фит тәғәт 
кәмә  рәббәитәһә  фил  мағсиәт  уа  изә  қәтәһу  әлфәрайд 
мәррәрәт  әттәғәт  кәмә  изәқтәһә  хәләуәт  әлмәғсиәт  уал  бәкә 
бадл куллә дәхик дәхикәт.
Маәынасы:  Бір  куні  пайәамбарымыздың  мешітіне  бөтен 
адамдар  кіріп  айтты:  Аллаһым,  сеннен  кешірім  сұраймын 
және  саәан  тәубе  кыламын.  Намаздан  босаәан  соң  Әли 
кәрәмаллаһу уәжһ  айтты: Дуәа  қыләанда  асықпа,  және  сенің 
тәубең 
тәубеге 
муқтаж. 
Сонда 
бөтен 
адам: 
«Иә, 
мүсылмандардың  әмірі,  тәубе  деген  не?»  -  деп  сурады.  Әли 
айтты:  Тәубе  сөзінің  алты  маәынасы  бар.  Соның  біреуі:  ол 
еткен  күнәлары  үшін,  нәпсінің  бааынбаәаны  үшін  кешірім 
тілеу және тән шешіміне бой үсыну,  қалай Қудайшылыққа бой 
усынбау,  егер  алдап  ойлау,  жаләан  болжау,  қайәыра  бойусыну 
қалай  жаләан  болжауы  сүйсіне  күнәлі  болуы  жылатты 
басқалары мәз болып күлгеннен.
Іі_і 
^   с$<Э^<_нэ«Э 
о<* 
_>г»ДЭ  с?1-*
в<ХкЗ 
I 
Ів 
ц» І ^ і   ч_^іа^|
іЗі£і_£с)і 
^  с$1- і  
^ О ^ С
  Н С1-! й '1-*  ^сЭ-Ь-*-^ іЭ(*С<3  '^ 
3
 вЦіЭ
в і^ У  
(З іЗ -* 
‘-*<_>“Л!£ 
с5<3“ * 
О
* ^ ^
  О^С 
в^ і і ^  
а “'й<3 
о
»>
-
сІ^сЗ 
^
в ^ іо ^ і Ц^с-і Iсі СчЭ<і 
< З о * ^
 
с5^іЗ в^0(»<3 
з
 '( ^ ‘-Лйт1 й' с$о£ вІ_
5
^  ^
л
&I
о с У  
о * * о
 
йс5С
в_Х_и^  ^'< 3^ вой(* 
1 3 *-*
 
вО >  
'ЛО О ^ І
 
_и  й н ' 
У>  3
  ^ ,£ < 3   I
!
І^ЙІ
I
Щ йн'^в 
3
 
с$‘- А ^  
3   Іо о *
 
йн' 
<Р  3  
Щ
Щ
Щ  
йн й'ч? 
I  
в 1 рііШ
| 
?Ій“
вй_И 
О ^ О О ^ І
'С<^_> 'в,0(*' 
С-іУ-* 
^'<* 
оі
Р І
о
^  і і £   -» в V   V ^  
і>>-Ъ
вс) 
І^, 
Іів 
<ЗсЭ  'вс £ і£  
'"^чЗ—і
24

Уа  қилә  әкбаран  бимәғнә  хәддә  уал  һәә  лилсәкт  юқәл 
әкбарат  әлмәрәт  изә  хәдәт  уа  хақиқат  дәхәләт  фил  кубрә 
лиәннәһә  билхәид  тәхруж  мин  хәддә  әссуғрә  илә  хәддә 
әлкубрә  уа  кәннә  ә  битиб  әхәзә  мин  һәзә  әттәфсир  қауләһу: 
«хәффә  Аллаһ  уа  истәрә  зә  әлжимәл  бибәрқәғ  фә  әннә  ләхт
хәддәт фил худур әлғәуәиқ.
Уа  қилә әфрәс әннас сәләсәт әлғәзиз хин тәғрис фи  Юсуф 
фәқапә  лиимрәт  әкрәм  мисуәһ  Ғиса  әннә  бинәфғә  уал  мәрәт 
әлләти  әтәт  Муса  қаләт  лә  биһә  истәжәрәһ  уа  Әбу  Бәкир  хин
истәхләф Ғумар радиаллаһу ғәнһумә.
Уа  иштәрәһ  әлғәзиз  уа  һәуәбин  сәбғә  ғәшәрәт  сәнәт  уа 
әқәмә фи  мунзу сәләсәт сәнәт уа устузрәһ  Рия  ибн  әлуәлид уа 
һәуәбин  сәләсин  сәнәт  уа  туфиә  уа  һәуәбин  миәт  уа  ғишрин
сәнәт.
Уа  фәуәдә  әлмәлик  иләһи  әмруһу  уа  ғәзл  тәсғир  суммә 
мәтә  бәғд фә  зәуәжә  имрәәт  Злиха  фә  ләммә дәхәлә  ғәләйһә 
қалә  ә  ләисә  һәзә  хайр  мимә  ғәләбәт  фәуәжәдәһә  ...  фә
уәләдәт ләһу уәлдәин әфрәим уа мишә.
Маәынасы: Айтты: улы маәынасы қутырту ован тыныш 
турып  аузын  жабу,  сөйлемеу.  Айтады:  үлкен  әйел  егер 
қутқарса  шындық  кірсе  үлкен  тәкаппарлық,  өйткені  ол 
арандату  шыққанда  кіші  түрткі  болуы  үлкен  түрткі  болады 
және бул тәфсірдің маәынасын Әбу Таибтың  аләаны,  айтуы; 
Аллаһтың  жеңілдігі  және  әдемілікті  бет  пердемен  жасыруы. 
Өйткені  тыәыз  түрткі  бөтеннің  көз  қарасынан  тосқауыл. 
Айтқандай  адамдардың  көз  қарасы  үшеу;  Қадірлі  уақыттың 
келуімен  Юсуфқа  даәдыландыруы. 
Сыйлы  әйел  айтты; 
Исаның  турәан  жері  пайдалы  деп.  Мусаәа  келген  әйөл,  еш 
әдемлігі жоқ  сат  оны  деп  әкесіне  айты:  Оны  жумысқа  ақылы 
ал  деп.  Әбу  Вакір  қашан  езінің  орынбасары  қылып  Омарды 
қапдырәаны,  Аллаһтың  оларва  разылыәы  болсын.  Сыйлы 
әйел  оны  сатып  алды,  ол  Ибн  Сабиә  жиырма  жаста  еді. 
Жиырма  үш жасқа  шейін  сонда  қалды,  уөзір  қылып  сайланды. 
Рия ибн  Уалид оның  баласы отыз жаста және ол жүз жиырма 
жаста 
қайтыс 
болды. 
Патшаның 
оәан 
тәртіпсіздігін 
азайтып 
алыстатуәа 
және 
қайтыс 
боләаннан 
кейін 
ханшайым  өйел  Злиха  оәан  келгенде  буның  бәрі  жақсылық 
емес  пе,  содан  белгі  беріп  үйленіп,  ован  екі  бала  тапты:
Әфрайм мен Миша.
25

Кімде-кім  Аллаһ  Тағаланың  бір  мақлуқты[41]  көңілін  табу 
үшін  Аллаһның  ашуына  себеп  болатұғын  бір  іс  қылса  Аллаһ 
Тағала  солақ  мақлуқны  езіне  муслит  [42]  ерікті  қылып  қоярда 
сол  мақлуқ  залимнің  һиләкне  [43]  себеп  болар  деген. 
«  У   ^
вс£<-]£  всУі  (\_>иІ 
^с) 
І_)сИіі1і».
Уа лә тәкулу мимә ләм  иәзкур исмуллаһ ғәләйһи.
Маәынасы: 
Аллаһ 
атымен 
бастамайынша 
тамақ 
жемеңдер.
Имам Ахмад  ибн Ханбал  [44]  қасында  мутләқан  харам  [45] 
дүр  керек.  Аллаһ  есімні  өз  қасды  иле  айтмай  қапдырсан  уа 
керек  ұмытып  болсын.  Имам  Шафиғи  [46]  уа  һәм  имам  Мәлик 
[47]  қасында  мұсылманның  сойғаны  халал  дүр  Аллаһ  есімін 
зікір  етілмеген  болсада.  Хазірет  имам  Ағзам  рахматуллаһ 
ғалейһи  [48]  қасында  бисмиллаһні  [47]  өз  қасды  иле  айтпай 
қалдырса мутләқан харам дүр,  ұмытып  қалдырса халал дүр.
«5<Зо*>^ 
(Ч-ЦМ <>(_Ці  «с!с)1 
^ і 5 ^ І ! ; » с^Зй с
Сурат әЛәнғамда:  «хәттә  нутә  мислә  мә  утиә  расулуллаһи 
Аллаһу әғләм хәису  иәжғәлу рисәләтәһу».
Маәынасы:  «Аллаһтың  елшілеріне  берілген  сияқты  бізге 
де  берілгенге  дейін  иман  келтірмейміз  деген».  Меккеде 
түскен.  Әнәам сүресі.  124-аят.
Үшбу  аят  [49]  кәрімде  екі  ...  ләфзәт  [50]  Аллаһ  бірісі 
артында,  бірісі зікір етілген  мәхп [52]  ижәбәт [52] дұға.  Яғни дұға 
қабыл болатұғын орындардан дүр.
Ысхақ  пайғамбарның  тумағындан  шарт  берілген  уақыт 
Сара анамыз тоқсан тоғызда, Халилуллаһ жүз жиырмада еді.
«Кәифә тәкфурунә биллаһ уа  қасатукум  һәзиһи уа хәлукум 
әннәкум  кунтум  әмуәтән  нутфә  фи  ихпәб(исләб)  әбәкум 
фәжғәләкум  әхиәә  суммә  иумитукум  бәғдә  һәзәл  хәиәт  суммә 
иухикум бәғдәл мәут суммә иухәсибукум».
Маәынасы:  «Сендерді  жаратқан  Аллаһқа  қалай  күпірлік 
жасайсыңдар.  Сендерді  ол  сұйықтан жаратты.  Сендерді  тірі
қылды.  Сосын  сендерді  әлтіреді.  Сосын  ақиретте  қайта 
тірілтеді де есеп қылады».
26

Иснәтәин  әмәттин уа әхиәтин умуттин уа хәиәтин уа арада 
бил  әммәттин  хәләқәһум  әмуәтән  әууәлә  уа  әммәтһум  ғиндә 
инқидә  әжәлуһум  уа  бил  әхиәтин  әләхиәт  әлулә(әләууәл)  уа
әхиәт әлбәғс.
Уа  нәһик  тәфсир  зәлик  қауләһу  тағала  «Кунтум  әмуәтән
фә әхиәкум суммә юмитукум суммә юхиикум».
Магынасы:  Екі  өлі  және  екі  тірі.  Екі  елгенін  қалады. 
Бірінші оларды ажалы келгенде елтірді.  Сосын ақирет күнінде 
қайтып  тірілтті.  Аллаһ  Таәала  қүранда  айтты:  «Сендер  өлі 
болдыңдар.  Сосын  сендерді  тірілттік.  Тагы  қайтып  өлтірдік 
және тагы ақирет күнін де тірілтеміз».
ч - > й с £ < - і  4_
і
'(ДЗ
і
^
л іі
 
й_5МСц£ в ^ _ 'х З »
«Фи  буютин  әзинә  Аллаһу  уа  ән  турфәғә  уа  юзкәрә  фиһә 
исмуһу  юсәббиһу  ләһу  фиһи  билғудууи  уал  асали  рижәлул  лә 
тулһиһим  тижәрәтун  уа  лә  бәиғун  ғән  зикриллаһи  уа  иқамис 
салати  уа 
и т ә и з
 
зәкәти  иәхәфунә  иәумән  тәтәқалләбу  фиһил
қулубу уал абсар».
Маәынасы:  «(Бүл  нүр)  Аллаһтың  жогары  багаланып,
ішінде  өз  атының  зікір  етілуіне  бүйырәан  үйлерде  болады.
Онда  ертелі-кеш  Оны  дәріптейді.  Өздерін  сауда-саттық:
Аллаһтың  зікірінен,  намазды  орындаудан,  зекет  беруден
тоспайтын  адамдар 
бар.  Олар,  жүректер  мен  көздердің
қозгалатын  күнінен  қорқады».  Мединеде  түскен.  Нүр  сүресі.
36,  37-аят.
27

Уа  мән  жәғәлә.  әләмәтәтин  әлләти  бәғдә  хәиәт  әддуниә 
уал ләти  бәғдә хәиәт әлқәбр ләзм  исбәт  сәләсә әхиәәт уа  һууә 
хиләф  мә  фил  қуран  иллә  ән  иәтәмәххил  фә  иәжғәл  әхәдәһә 
ғәир  муғтәдди  биһә әу  иәзғәм  әннә  Аллаһ тағала  юхииһум  фил 
қәбур  уа  тәстәмир  биһим(биһум)  тилкә  әлхәиәт  фә  лә  иәмутун 
бәғдәһә  уа  иәғудһум  фил  мустәснин  мин  әссиғқәт  мин  қауләһу 
тағала  иллә  мәшәә  Аллаһ.  Кәшәф  тафсир  хусни  203  сурат 
әлмумин.
Маәынасы:  Дүние  өмірінен  кейін  және  қабірден  кейін 
сендерді  өлі  қыләан,  кем  дегенде  міндетті  түрде  үш  дәлел 
қажет;  Өмір,  ол  -   Қүранда  барына  еру,  тек  жалтарып 
бастап,  біреуі  басқаша  санап  жорамалдау,  оәан  немесе 
сендіріп,  Аллаһ  Таәала  қабірде  тірілтіп,  жаләасып,  оларәа  сол 
өмір  өлмейтіндей,  одан  кейін  және  тек  қана  таңқаралықтай 
Аллаһ  Таәаланың,  тек қана Аллаһтың қалаәаны.
28

Иннә  шайтан  жисм  ләтимф  нәр  қадр  ғәлә  шәкл  бишәкл 
мухтәлифә уал жин  һууә әи қадир ғәлә әттәшкил  кәзәлик әидөн
әлмәлик жисм ләтиф нурән кәзәлик.
Иннәл  жинну  кәну  сәләсәт  әснәф  уа  синфу  иәрхәлун  уа
иәзғәнун зәғн бисукун әлғәин уа фәтхаһә уал жинну мәқәбил әлинс

уа һууә жәуһәр нәрә иәтәшкил бишәкәл мухтәлифә уа әннәмә сәму 
биһи  ликәуниһим  фи  сәтәр ғән  әғин  әннас  мин  ниғмуллаһ  ғәләинә 
уа  кәзә  истәтәрә  әлмәләикәт.  Әммә  әлжинну  фәл  кәунәһум  фи 
сурәл  қабихә.  Әлқабихә ғәиәт әлқәбих хәттә лиуәрәиһим әхәд мин 
әннас лимәт әузәл ғәқләһу.
Уа  әммәл  мәләикәт  фәл  кәунәһум  фи  ғәиәт  әлхасан 
әлжәмәл  хәттә  лиуәрәиһим  ғәлә  сурәтиһим  әлмәликәт  әхәд 
лизәл ғәқләһу әу мәтә фәлә тәсиғ хусәләт әлинсан  руиәтиһумә. 
Суммә  әғләм  иннәһу  руиә  иәннәл  жинну  кәну  сәләсәт  әснәф 
синфу ләһум  әжнәхәт иәтирун  фил  һәуә уа сәнф суратул хәиәт 
уал киләб уа сәнф иәрхәлун уа  иәзғәнун.
Әнниғмәт  мә  ютмин  биһи  әннәфс  әлмәнт  мә  тәғдәд 
әлмунғәм ғәлейһи уа  һууә ғәлә  нәуғәин.  Иә тәубих,  иә тәбниһи. 
Биллаһу  юмин  ғәлейкум  тәбниһи.  Лә  тәбтәлу  садақатәкум 
билмин  уал  әзи.  Мәиданы  көргенде  хазірет  Ғиса  рухуллаһ 
жылап «Аллаһуммә ижғәлнә мин әшшәкирин»-деді.
Тәнәуәл  қыларда  «Бисмиллаһи  хәйрур  разиқин»-дейді.  Уа 
ухдәрәт  әл  әнфусу  әшшуххә  уа  хәдир  етілмес  болды  нәфсілер 
сараңлықға  яғни  әркімнің  нәфсі  сараңлықға  мейлі  етпекші  дүр. 
Сол  себеплі  ирһәм  қатын  өздерінің  хақларында  кешуге  разы 
болмасдар.
Маәынасы:  Шындық  шайтанның  денесі  шырайлы  от,  әр
түрлі  түр,  бейнеде  бола  алады  және  жын  да  түрлі  бейнеде
бола  алады.  Періштелер  денесі  шырайлы  нурдан.  Шынында
жынның  үш  түрі  боләан.  Түрі  демалып  жолеа  шыәушы,  жоләа
шықанда  көзді  ашып  жумәанша.  Жын  ол  салыстырәанда
адамдарәа  қарама-қарсы  және  ол  мәні  отты,  түрлі  бейнеде
болады.  Тек қана  онымен  кездесуге  атаса  адамдардың  көзіне
Аллаһтың  ныгметін  біздерге  көрсетпейді  және  періштелер
де  солай  көзге  көрінбейді.  Бірақ  та  жынмен  көріксіз  бейнеде
кездессеңіз,  көріксіздігі  көріксіздің  шегі.  Егер  де  олар  адам
баласына  қараса,  онда  адам  баласы  өліп  кетуі мүмкін  немесе 
ақылынан ауысады.
Шынында  періштелер  кездессе  көркемнің,  әдеміліктің 
шегі,  егер де біреу періштенің түрін көрсе ақылынан ауысады 
немесе  өледі,  көргенін  тез  арада  пайдалана  алмайды.  Одан 
кейін  жынды  көргендей  жариялайды.  Шынында  жынның  үш 
түрі  болады,  олардың  түрлері,  жогалып  кетіп  ауада  ушады, 
түрлері хайуандар  мен  ит  түрінде  бола  алады және  түрлері
зо

сапар  шегіп  жолда жүреді.  Верекет,  ол жан  тыныштыәымен, 
соңы  көшіп  немесе  берекеті  оәан  және  екі  түрі,  тәубе 
таусылумен  иә  нусқаулықты қолдануы.  Бірақ Аллаһ  сендерге 
нүсқауларына  ант 
қылды.  Еш  жаләандыққа  садақаларыңа 
ант  және  зианы.  Төубе  майданын  көргенде  хазірет  Ғиса 
Аллаһ 
руһынан 
жылап 
«Иә, 
Аллаһым, 
біздерді 
шүкір
қылушылардан қыл»-деді.
Тамақ  ішерде  Аллаһтың  атымен  адал  ырыздықтан 
дейді.
Жаны сараңдық жеткізуі және алып келуі  етілмес.
Лә тәхзин  мин ғибәдәк нәсибән.
Маәынасы: Қүлшылыәының нәсібінен қайаырма.
Тафсир  хуснида  мағынасы  бар.  Әр  бір  мың  кісіден  тоғыз 
жүз  тоқсан  тоғызы  тамуғлық  [53]  уа  бірісі  жәннәтгік  [54]  деген. 
Хадис  шарифте  әннә  хазіретіміз  бірісі  кәне  басқа  үмметтерден 
қалғаны  Иәжуж  уа  Мәжужлер  [55]  боларлар  деп  бұйырмастар.
««сУ '<Іі£
«Фәлә  иуғәрринә  хәлқә  Аллаһ»  Ғумар  ибн  мәсән  хазірет 
Сулеймен  ғәләйһис  сәләм  наслындан  еді,  зікір  пайғамбарға
бишартында айтқаны.
Магынасы: Барлық Аллаһтың жаратылысы көркемді.
«Аллаһу  иәфғәлу  мә  иәшә  Аллаһу  иәхлуқу  мә  иәшә»  би,
би Мариямға бишаратында айтқаны.
Маәынасы:  Аллаһ  Таәала  не  қаласа  соны  істейді,  Аллаһ
Таәала не қаласа соны жаратады.
31

*вф
  X 
'Я«ПйЗШ‘ІС- £
-ШІ ІІО$№-.,
И^ЮХИГПЛЖНІ
н т ш
Қалә  бәғдә  әлғуләмә  ғумрул  инсан  ләһу  арбаға  мурәтибу. 
Әууәлуһә  мин  әннәшу уанәмә уа  һууә әууәлу әлғумр  илә бәлуғ
32

сәләсә  уа  сәләсин  сәнәт.  Уа  һууә  ғәиәт  синнун  әшшәбәб  уа 
бәлуғул  әшәд.  Суммә  әлмәртәбәт  әссәниәт синнун  әлуқуф.  Уа 
һууә  мин  сәләсә  уа  сәләсин  сәнәт.  Илә  арбағин  сәнәт уа  һууә 
ғәиәтул  қууат  уа  кәмәл  әлғақп.  Суммә  әлмәртәбәт  әссәлисәт 
синнун  әлкәһуләт  уа  һууә  минәл  арбағинә  иләс  ситтин.  Уа 
һәзиһил  мәртәбәт  иәшриғул  инсан  фи  әннақс  ләкин  иәкун 
нақсан  хәфиән  лә  иәзһәр.  Суммәл  мәртәбәтул  рабиғат  синнун 
әшшәихухәт уал  әхтат  мин  әсситтин  илә  ахир  әлғумр.  Уа  фиһә
иәтәбәииән әлнақсу уа иәкун әлһәрим уал хәриф.
Ләки  лә  иәғләм  бәғдул  ғуләмә  шәйән  иәғни  әннәл  инсан
иәржиғ  илә  хәләт  әлтағулиәт  бинәсиән  мә  кәнә  ғилм  бисәбәб
әлкубрә. Уа  қалә  ибн Ғаббас ләкилән  юсиру  кәлсаби әлләзи лә
ғақлу ләһу.  Уа  қалә  ибн  Қатибә  мәғнәһу  хәттә  лә  иәғләм  бәғду
ғилм  билумур  шәйән  лишәддәт  һәрим.  Уа  қалә  Әззәжәжул
мәғнә  уа  иннә  минкум  мән  юкәббир  хәттә  иәзһәб  ғақләһу
хәрифән  фә  юсиру  бәғдә  ин  кәнә  ғалимән  жәһилән  юрикум
Аллаһу мин  қудратиһи  иннәһу  кәмә қадара ғәлә  нақпәһу минәл
ғилм  илә  лижәһл  иннәһу  қадара  ғәлә  әхиәи  бәғдә  әмәтәт
лиәкун  зәликә дәлилән ғәлә сиххат әлбәғсу бәғдәл  мәут ликәнә
ужуд.
қалә  ибн  Ғаббас  ләисә  һәзә  фил  муслиминә  лиәннә 
әлмуслим  лә  иәздәд  фи  тул  әлғумр  уал  бәқаи  иллә  кәрәмәти 
ғиндаллаһи  уа  ғақлән  уа  мәғрифәт.  Уа  қалә  Ғәкримәт  мән 
қәрәә  әлқуран  ләм  юриду  илә  әрзәлә  әлғумр  хәттә  лә  иәғләм
бәғдә ғилму шәйән.
Уа  қапә  фи  қаулиһи  «илләл  ләзинә  әмәну  уа  ғәмилус
салихәт һумул ләзинә қарәу әлқуран»
у а  қалә  ибн  Ғаббас фи  қаулиһи Тағала  «суммә  рәдәднәһу
әсфәлә  (әсғәл)  сәфилинә  юридул  кәфир  суммә  истиснә
әлмумининә.  Фә  қалә  Тағала  «илләл  ләзинә  әмәну  уа  ғәмилус
салихәт». 
*
Маәынасы:  Кейбір  еалымдардың  айтуынша  адам  өмірінің
терт  тәртібі бар.  Біріншісі:  Оның  кемелденіп  өсуі,  ол  емірдің 
алды,  отыз  үш  жасқа  толып,  оның  жастық  шақ  жасындаәы 
ынтасы  және  ынтасын  толыгымен  белгілеуі.  Содан  соң 
екінші  мәртебесі:  Жастың  тоқтауы,  ол  отыз  үштің  жасы, 
қырық  жасқа  шейін  және  оның  қуатты  ынтасы  және  ақыл 
толықтыгы.  Одан  соң 
үшінші  мәртебе:  Орта  жас,  ол 
қырықтан  алпысқа  дейін  жене  оның  мәртебесі  -  адамды
33

түсіндіру  жеткіліксіздігі,  бірақта  жеткіліксіздігі  болып  сыры 
көрінбеуі.  Одан  соң  төртінші  мәртебесі:  Қарт  алпыс  жаста 
да 
өмірінің 
соңына 
дейін 
қателесуі 
және 
қателікті 
жеткіліксіздігін  және  хараммен  қайаысы.  Тек  содан  кейін 
білімнен 
ештеңе 
білмейді, 
яәни 
адам 
баласы 
үмытшақтықтан  қыспақ  халіне  оралып  ілім  жас  үлкендігі 
себебімен  болатыны.  Ғаббас  ұлы  айтқандай:  Тек  тырыспақ 
болуы,  содан  кейін  оәан  ақылы  болмас.  Қайтабиа  улы 
айтқандай: Магынасы егерде кейбір білімнің түсініксіздігі емір 
ауыртпалыгынан, қартаюшылықтан екенін.
Әлжазаж 
айтқанындай: 
Магынасы 
егер 
сендердің 
біреулерің  кәрілікке  жетіп,  ақылы  әріппен  кетсе,  жылжып 
содан  соң  егерде  көргенсіз,  дінсіз  әалым  болса  да,  Аллаһ 
сендерді  қудреттігімен  кереді,  қудретті ілімді  қайсарлықпен 
талаптанып көргенсіздікті кешіруге,  таадыры тірілуін,  содан 
соң  өлуін  болдырады,  сонысы  дурыс  дәлел,  өлімнен  соң 
турмысы болса да.
Ғаббас  улы  айтқан:  Бул  мусылмандарга  емес,  өйткені 
мусылман қалган  бар  өмірінде  еш  асырыс қылмайды.  Мейірімі 
Аплаһтан  және  ақылымен  магынасы  де.  Ғақр  айтқан:  Кімде- 
кім  Қуран  оқыса,  еміріндегі  қателіктері  көрсетілмейді,  тіпті 
кейбір білімнен аздап білмесе де.
Аллаһ  Тагала  айтқаны;  «Тек  қана  иман  келтіргендер 
және  жақсылық  іс  істегендер,  олар  —  Қуран  оқушылар». 
Ғаббас  улы  айтқан,  Аплаһ  Таааланың  айтқаны,  содан  соң 
оган қуштарлық жауабы,  кәпір жумсақтықты қалайды,  содан 
кейін тек қана иман келтіргендер. Аплаһ  Тагаланың айтқаны; 
« Тек қана иман келтіргендер және жақсылық іс істегендер».
34

с^әізлиаэ  и  &ИНІ
3
.
8
Ю
®> 
^   щ*
киол и я
1
?«ӘіӘ<Іи  ә$тж<*ә&а;>
8 С 5 « ? Н Э 3 3 0 Ц .
гхрнк
35

Қад иәти  бихата  (нәхт) бәғдәл  мәшәйх ли  әзхәб  әннәмл ән 
иәктуб фи  иннә  нәзф һәзиһил әсмә уа тәғсил бимә уа тәршә фи 
бәит  әннәмл  фә  иннәһу  иәзәһәбу  уа  лә  иәтлуғ  уа  һууә 
әлхамдулилләһи  би  әһиә  шәрру  әһиә  сәррикум  биәһиә  шәррә 
әһиә уа  рәиәт әйдән фи бәғдул  мудғәфәт ән  иәкгуб ғәлә әрбәғә 
шәқәф  ниәт  уа  тәжғәл  фи  әрбәғә  әркән  әлмәкән  әлләзи  фиһи 
әннәмл  фә  әннәл  әннәмл  иорхәл  уа  руббәмәт  уа  һууә  уа  изә 
қаләт  таифәт  минһум  иә  әһл  юсриф  лә  мәқәм  ләкум  фәржәғу 
иллә  тәскуну  фи  мәнәзилнә  фәтәғәдду  уаллаһу  лә  юслих 
ғәмәлул  мәғдин  әләм  тәрә  иллә  әлләзинә  хәрәжу  мин 
диәрәһум уа һум әлуәф хәзәрәл мәут.
Фә  қалә  ләһум  Аллаһ  мәуту  фәмәту  кәзәликә  иәмут 
әннәмл  мин  һәзәл  мәкән  уа  иәзһәбубиқудрәт  уа  миммәжриб 
әйдан  фәуәжәдәнә  нәфиғән  ән  иәкгуб  ғәлә  ләух  мә  ғәззә  уа 
юдиғ  ғәлә  қариәт  әннәмл  фә  иннәһу  бирәхп  уа  һууә  қауләһу 
әлхаққул әлмәлику Аллаһу, Аллаһу, Аплаһу.
Уа  мән  иәуқа  шах  нәфсу  фә  уләйкә  һумул  муфлихун  уаш 
шәйху  фи  кәләмил  *әрәб  әлбәхпу  мәғәл  хәрс  уа  қад  фәриқа 
бәғдул  ғуләмә  бәинәл  бөхлу  уаш  шах фә  қалә  әлбәхл  нәфсул 
мәнәғ  уаш  шах  һууә  хәләту  әннәфсәниәту  әлләти  тәқтади 
зәлик әлмәнәғ уа лимә кәнә әшшах мин сифәтул  нәфс.
Ғән  әбу  һурайрәт  әннә  расулаллаһу  соллаллаһу  ғәләйһи
уа  сәләм  қалә:  «шәррәмә  фил  рәжул  шах  һәлиғә  уа  жәбәнә
хәлиғә  әхрәж  әбу  Дауд  әлһәлғ  әшәддәл  жәзғ  уал  мурад  минһу
һиә  әннә  әшшейх  иәхзен  ғәлә  шәй  биғәуәт  әу  иәхруж  мин
иәдиһи  уал  хәлиғ  әлләзи  хәләғә  фәуәдәһ  лишиддәт  хәуфәһу 
уа фәзғәһу»
Ғән  әбу  һурайрәт  қалә,  қалә  расулаллаһу  соллаллаһу 
ғәләйһи  уа  сәләм:  «лә  иәжтәмиғу  ғибәр  фи  сәбилилләһи  уа 
дәхән  жәһәннәм  фи  жәуфи  ғәбд әбәдән  уа лә  иөжтәмиғуш  шах 
уал иман фи  қалби ғәбд әбәдән әхрижуһу әннисәи. Хазан.
Уа  мә  ләнә  әннә  лә  нәтәуәккәл  ғәлә  Аллаһ  уа  қад  һәдәнә 
сәбиләнә  уа  ләнәжрән  ғәлә  мә  әзиәтимунә  уа  ғәлә  Аллаһ  фәл 
иәтәуәккәлу  әлмутәуәккәлун.  Қаләт  нәмләту  иә  әиюһәл  нәмәл 
удхулу  мәсәкинәкум  лә  иәхтамнәкум  сәлимән  уа  жунудуһу  уа 
һум  лә  иәшғурун  әһиә  шәрру  әһиә  уа  ...  әсбәуәс  әл  шәддә 
әрхәлә  әиюхәл  нәмл  мин  һәзәл  мәкән  бихақ  һәзиһил  әсмәу  уа 
биәлләфә  лә  хәулә  уа  лә  қуатә  иллә  билләһил  ғәлиул  ғәзим 
фә,  қәф,  жим,  мим,  ха,  мим,  тә»  хәиәтул  хәйуән.  Әлһәмәт
36

битәхфиф әлмим ғәләл  мәшһур таир әлләйл уа һууәл  һәдә уал
жәмғ һәм уа һәмәһу.
«Уал  ләзинә  жәәу  мин  бәғдһум»  иәғни  мин  бәғдәл
муһәжиринә  уал  әнсар  уа  табиғунә  ләһум  илә  иәумул  қиәмәт
ғәллән әй, ғәшшән уа хәддән әлжузус сәни 370.
Маәынасы: 
Кейбір 
шейхтардың 
саралауынша, 
қумырсқалар да егер жазылмаса қозәалмайды. Дер кезінде бул 
есімдерді  ата,  аз  болса  да  не  болганын  қумырсқа  үйінен 
көрерсің,  оның  баруы,  пішіні  көрінбеуі,  Аллаһқа  мадагы  өмір 
қиыншылыгына,  таралган  өмір  қиыншылыгы  және  тагы 
көргенім  кейбір  төртке  қурастырылган  жазулары,  мөлдір
ниеті  және  төрт  тіректің  бастауы,  қумырсқалар  бар 
мекенде.  Мүмкін  қумырсқа  көшіп немесе  өліп  те  қалган,  бірақ 
Тайгат 
айтқандай 
олардың 
иә, 
қоныс 
иелері  ішкені, 
тургынықты  жері  жоқ  сендерге.  Қайта  оралып  біздердің 
үйлерімізге 
турмаңыздаршы 
ертеңінде. 
Аплаһ 
істерін 
ертеңімен татуластырмайды,  үйлерінен  шыгып олар берікті 
өлімнен  сақтануы  керек.  Айтқан:  Иә,  Аллаһым!  Аллаһ. 
Қайтыс  болуы  немен  бергеніне  және  де  өледі  қумырсқа  бул 
мекеннен  және  кетеді  қудіретпен  сыналып  сонымен  қатар 
пайдалы  жазуды  таптық,  ейткені  ол  аттануы  оны  Қаф,  уа, 
ләм,  һа,  әлиф,  ләм,  ха,  қаф,  уа,  ләм,  һа,  әлиф,  ләм,  мим,  ләм, 
кәф, 
Аллаһу,  Аллаһу,  Аллаһ. 
Біздер  Аллаһқа  тауекел 
қылмасақ  және  дурыс  жолга  разылық  үшін  хабарламадық.  Не 
айтады  Аллаһ үшін тәуекел  қылушылар.  Қумырсқа айтқаны, 
иә,  сол  қумырсқа  турван  үйлөріңе  кіріңдер,  қуаныш  та 
бузылмас  және  әскері  оның  еш  өмір  ауыртпалыгын,  өмір 
алыстыгын 
сезбей 
беріп 
күшейтуі. 
Бул 
мекеннен 
қумырсқаның  көшуі,  бул  орын  шындыгында  бул  есімдермен 
хабар 
берілген  хақтық.  Аллаһ  Тагаланың  күш  қуатынан
асатын ешқандай күш-қуат жоқ. 
.  _
Фә, жим,  мим, ха,  мим,  тә.  Қашан алаңдатуы жеңілдігімен
немесе  белгілі  түнгі  қустар  және  оның  мүмкіндігінен  айыруы
және едәуір адасқандарын жинауы.
Кім  сараң  адам  жанын  сақтаса,  оган  үлкен  табысқа  ие
болуы 
және 
сараң 
араб 
тілінде 
шаршап 
шалдыәуы 
тырысуымен  бірге.  Енді  кейбір  галымдардың  сараңмен 
қараудың  айырмашылыәы. 
Сараң  айтқаны  жаны  оегет
37
і

қылуы,  қарау,  өте  сараң  ол  жан  жәйі  ниеті  қайсысы  талап 
етсе,  сонысы бөгет жөне қашан сараң жанды сипаты болган.
Әби  Хурайрадан  Аллаһтың  Расулі  оаан  Аллаһтың 
сәлеметі  мен  мадагы  болсын,  айтқан:  «Ердің  керкемсіздігі: 
мазасы  кетуі  -   сараңдыгы,  мазасы  кетуі  міндеттілігін 
түсінуі.  Әбу Даудтің  түсіндіруінде  сараңдылық -   ете  қатты 
қайгы.  Шейх  қайгысының  оның  түсінуі  бір  белігін  кереді. 
Қайгысы  кішкене  болса  да,  қолындагы  қуатты  шыгаруы. 
Кесірлетін  қайсысы  мінезі  бұзылган  пайда  күштілігімен 
қорқыныштан қорқуы.
Әби  Хурайра  айтқан  Аллаһтың  Расулі  (оган  Аллаһтың 
сәлеметімен  мадагы  болсын)  айтқан;  Аплаһ  ризалыгы  үшін 
жиналганды  түсіндіре  алмас  және  тозақ  түтеуі  қүлдың 
қорқынышы  ешқашан  сараң  жиналмас  және  иманы  жүрегінде 
тәртіптілік,  әйелдер сақтагэнды шыгарады.
Қайсысыда  келіп  иман  келтірсе,  одан  кейін  олар,  содан 
соң  олар  мұхажірлер  мен  алдаушылар.  Олар  қиямат  күніне 
дейін ерушілер.
Хадис  шарифтен үзінді
Әннә  [56] 
хазіретімізден  хадис  шариф  [57]  бар  екен. 
Заманның  ақыры  болғанда  абад  мәлік  кәпірлер  қолында 
қалады  ғәділеттік  қылғаны  үшін.  Дін  мұсылман  патшалары 
ғәділетлікте  болмаған-дықтан  мәлики  ойрандықта  болады 
деген екен. 
■
Көңіл  бір  жатқан  кен,  сөз  онан  шықған  жәуһар  (гауһар). 
Ауыз  бір  садф  сөз  онан  шықған  күһр.  Тіл  бір  пүлдатмайтын 
оның  майдаласа  ...  уақтап  жасап  шығарып  жатқанының  бәрі  ... 
сөз жүгінің хәмілі хадарат [58]  рух ғәләмин  [59]  дүр.  ...  орнында 
түрғанда  қандай?  Жерге  шашылса  не  құн  табады?  ...  мынан 
келген  сөз  орнында  тұрған  тіс  сықылды  қара  сөздің  шашылып 
әр  жерде  жатқаны.  Бау  ағаш,  бау  ағашын  тамаша  қылуға  кім 
бармайды.  Сөзге  уа  ағашы  отын  керек  қылған  оны  алады.  ... 
бау-бақшада үлпілдеп тұрғаны жерге шашылды.  Қара сөз.
Діни  уағыз
Қауләһу Тағала:  «инналлаһу иәмур билғәдл».
38

Аллаһ  Тағала  пенделеріне  ғәдл  [60]  менен  әмір  қылған. 
Ғәдлдік  деген  әр  нәрсенің  ортасы  туралығы.  Әууәл  [61]  адам 
өзінің  иғтиқадтында  [62]  ғәдл  болуы  керек.  Кімде-кім  болсын 
иғтиқатын  әфрад  [63]  уа  тағритқа[64]  жібермей  үстінде  үстап 
қалуы  керек.  Әфрад деп  қалпынан  асқанды  айтады. Тағрит деп 
қалпынан  кем  соққанды  айтады.  Қалпынан  асырмай  не  кем 
соқтырмай  орта  қып  үстауды  ғаділ  деп  соны  айтады.  Құдай 
Тағаланың  құдіреті  жаратқан  нәрсесінде  қалыпсыз,  мөлшерсіз 
жаратқан  нәрсесі  жоқ.  Бір  нәрсенің  қалпы  бар,  мөлшері  бар. 
Иғтиқатның  әфрады  тәшрик  [65]  мұнша  нәрсе  жалғыз  біреудің 
қолынан  келмейді  ...шесі  көп  болып  сонымен  болып тұрған  деп 
ойлау.  Иғтиқатның  тағриті  тағтил  [66]  ғәләмда  саны  жоқ 
осынша  нәрсе  кімнің  қолынан  келеді?  Бәрі  өзінен-өзі  болып 
тұрған деп ойын бос қалдыру.  Иғтиқатның аусты таухид [67] бұл
ғәләм  хәдс  [68].  Мұның  бір  мухәддисі  [69]  бар,  ол  өзі  ..........
Құдай  Тағаланың  затын  уа  сипатын  мүмкін  қадір  біліп  тануға
тырысу.
Екінші  -   пенде  өз  пиғылында  ғәділ  болуы  керек.  Иғтиқаты 
таухидте  болғанменен  фиғлдан  [70]  бұзылып  басқаланып
кететүғындар бар.
Бағд [71] біреу айтты:  Бізде ерік,  ықтияр жоқ.  Біз не  қылсақ
бәрін  қылдырып  тұрған  Құдай  Тағаланың  өзі  дейді.  Біз  балта, 
балға,  кетпен,  шот  есебінде  Құдірет  қолына  алып  қалай 
жұмсаса  солай  жұмсалып  тұрамыз  дейді.  Бағд  біреу  айтгы: 
Біздің  жүргеніміз,  тұрғанымыз,  не  нәрсеге  болса  да  қол 
ұрғанымыз  — пайдасыз  бостан-босқа  құр  қиналу.  Тағдирда  [72] 
Құдірет  өзі  не  жазып  не  қылып  қойған  болса,  сол  болады  деді. 
Мұның  бір  әфратне  бірі  тағритне  кеткен.  Үсті  кәсіп  біз  кәсіпке 
мұқтажбыз  мунасиб  [73]  іс  ерер  жан  мунасиб.  Әні  қылмаққа 
пенде  болды  кәсіп  уа  лилғабд  [74]  өфғәл  ихтиәриәт  [75]  яғни
пендеге өз фиғлдарында ыхтияр бар дүр.
Әммә  уажиб  [76]  емес  Аллаһ  Тағаланың  тағатқа  сауап
бермегі  уа  мағсиәтқа  [77]  ғазаб  [78]  қылмағы.  Бек  сауап  берсе
Аллаһ Тағаланың фәдлі [79] ғазаб қылса ғәдлі.
Пенде  кәсіп  қылады  дүр,  Аплаһ  Тағала  халиқ  [80]  қылады 
дүр.  Яғни  әр  фиғлге  пенде  ирәдә  [81]  құдіретіне  жәри  қылады 
дүр  кәсіп  деп  атайдүрміз.  Аллаһ  Тағала  бұ  кәсіптің  заманында 
бұ  фиғлні  пайда  қылмағына  халиқ  атайдүрміз.  Әр  фиғл  екі 
құдірет бірле тәхқиқ [82] табады дүр.  Бірі кәсіби және бірі халқи.

Кәсіп  алты  уа  аспап  бірле  болар.  Халиқ  алты  уа  аспапсыз 
Аллаһ Тағаланың  фиғлні  қабихға  [83].  ужур уа  залымға  насбат 
берілмейді дүр.  Аллаһ  Тағаланың халиқ  қылмағында,  пенденің 
қасад [84] қылмағы бүрын  муқаддам  [85]  деп білу керек. 
'
Үшінші  -   пенде  Қүдай  Тағалаға  қылған  ғамалында  ғаділ 
болуы  керек.  Біреу тұрып  айтты:  не қылса  Қүдай өзі  қылады.  Не  • 
болса Қүдай Тағаланың бол дегенімен болады.  Ораза не қажет,  ; 
намаз  не  қажет,  Қүдай  өзі  қарғап  қойса,  бүларды  қылғаныңмен 
дәнеме жоқ дейді.
Біреу былайша ойлайды:  Бейнет далаға  кетпейді,  бейнетің 
қандай  зор  болса,  Қүдайдан  алуың  сондай  зор  болады  деп.  1
 
Мейлінше  аш  жүріп,  ораза  түтып,  мейлінше  өзін  мехнат 
машақатқа  салып  нәфл  намазға  [86]  көп  тырысып  зорланады. 
Бүл  екеуінің  алдыңғысы  тағритте  қалған,  соңғысы  әфратне 
кеткен  аусті  парыз  [87]  .  Ғамалсыз  бос  қалмайды,  ғамалға  аса 
әуреленбейді  Құдайдың  өзінің  бүйырған  парыз  жұмысын 
келтіру  ғамалда  ғәділ  деп  соны  айтады.  Аса  көп  нәфіл 
жұмыспен  айланғыштар  рәһбәниәттан  [88]  саналады.  Әннә 
хазіретіміз  соллаллаһу  ғалейһи  уас  сәләм  «рәһбәниәт  фил 
исләм»  [89]  деді.  Рәһбәниәт  насари  халқының  Құдайға  құлдық 
қыламыз дегішлернің жұмысы. 
|
Төртінші  -   мінезде  ғәділ  болуы  керек.  Біреу  айтты:  Кісіге
бермеймін,  кісіден  алмаймын.  Өзімдікі  өзіме  болады.  Бұл  мінез
- сараңдық.
Біреу  айтты:  Ешкімнің  көңілі  менен  қалмасын  деп.  Өзінің
зарар  болуын  ойламай.  Орындыға  да,  орынсызға  да  мал
шашады.  Бұл  исраф  [90]  болады.  Мұның  алдыңғысы  тағритте
қалған,  соңғысы  әфратне  кеткен.  Үсті  сахауат  өзіде  ішіп  жейді,
кісігеде  ішкізіп  жегізеді.  Орны  табылған  жерде  қолын  тартып
қалмайды,  орынсызға  шашпайды.  Мінез  -  үш  атаның  ұлы.
Ғақыл  мінез бір басқа,  ашу мінез бір басқа,  нәфсі  һәуи [91] арзу 
мінез бір басқа.
Біреу  болады,  адамға  білуге  зарар  болмаған  нәрселерді 
білемін  деп  әуреленеді.  Аят  муташабиһатлардың  мағынасын 
білемін  деген  секілді,  Құдай  Табарак  уа  Тағаланың  қада  уа 
қадіріне  зиһн  [92]  сарф  [93]  қылып  хақиқатына  жетемін  деп. 
Не  нәрсе  болса  да  білемін,  бәрін  біліп  қойдым  деп  сөйлейді. 
Мұнын  білмейтұғыны  аслан  болмайды.  Біреу  болады,  бізге 
соның  бәрін  біліп  не  керегі  бар.  Молдалардан  естігенімізді
40 
1

қылып  жүрсек  жаман  ба  деп,  зиһн  оиын  еш  нәрсеге 
жұмсамайды.  Мұның  алдыңғысы  әфратыне  кеткен,  соңғысы 
тағритте  қалған.  Үсті  шекмет  білуі  муһим  [94]  бек  керек  болған 
нәрселерді  пайда,  зарарын  айырып  білу екі дүниеде  бірдей  қор
болмастықты ойләу.
Ашу,  мінез  біреу  болады.  Бетіме  жан  қаратпаймын,
алдыма  адам  шығармаймын,  от  болсын,  су  болсын,  бетімді
бұрмаймын  деп  өткірлікті  құмар  көреді.  Бойын  сақтамайды,  үш
кісіге өзі дүрсе  қоя  береді.  Екі  кісі  екі  қолын ұстаса,  біреу сабай
берсе,  жапғыз  өзі  оған  не  қылмақшы.  Хош  енді  біреу  болады.
Өзінен  басқаның  бәрінен  қорқады  да  тұрады.  Қоян  сықылды
айдың  жарығында  көлеңкесінен  қорқып  қаша-қаша  арықтаған.
Бұл  екеуі  түрлінің  алдыңғысы  ашудың  әфратіне  кеткен,
соңғысы  тафитінде  қалған.  Үсті  шужағат  [95].  Үш   кісіге
шаппайды,  екі  кісіден  қашпайды,  бір  кісіге  қарама  қарсы  тұра
қалады.
Нәфсі  һәуи  арзысының  мінезі.  Біреу  болады  нәпсінің  не 
тілігенін  бере  береді.  Халал,  хараммен  жұмысы  болмайды. 
Қызыл  ет  көрсе  де  адамдығын  одан  қызғанбайды.  Енді 
біреулер  болады,  нәпсісін  шариғат  қосқан  сыбағадан  құр 
қалдырады.  Мұның  алдыңғысы  көңіл тілеген  нәрсенің әфратіне 
кеткені,  соңғысы  тағритте  қалған.  Үсті  ғәффәт  [96]  әдепті, 
ибалы  болып,  нәпсінің  шариғат  [97]  қосқан  сыбағасын  беріп, 
халалдан  ішіп,  халалдан  нәпсісіне  ләззәт  алдырып,  харамға 
баспай,  нәпсісін  бабымен  ұстаған.  Намаз  жұмғада  хұтба  [98] 
оқыған  да  хасіретлернің  бәріде  «иннә  аллаһу  иәмур  бил  ғәдл» 
[99]  деп  көмейін  бүлкілдеткен  мен  ғәділ  деген  не  екенін 
тыңдаушылар  білмеген  соң  ол  хұтбадан  тиер  жұртқа  биттейде
пайда жоқ.
Уап  ихсан  [100]  Аллаһ  Тағала  пенделеріне
ихсанмен  бұйырған.  Тағагга  ихсан  [101]  екі  түрлі;  бірі  кәм 
мәқуләһсінде 
[102], 
бірі 
кәиф 
мәқуләһсінде 
[103]. 
Кәм 
мәқуләһсіндан  болғандар  парызға  суннәт  [104]  уа  мустахаб 
[105]  жұмыстарны  қосып  қылмағың.  Кәиф  мәқуләһсіндан
болғаны: Ш.л? 
ВІ^  
(чЗ о М ^ ... “іВ  
о' ё И # ^ 1»-
«Әлихсан  әннә  тәғбудуллаһ  ...  тәрәһ  фә  әннә  ләм  иәкун
иәрәһ фә иннәһу  иәрәк»
41

Магынасы:  Ихсан  дегөніміз  -   Аллаһты  көріп  тұргандай 
қулшылық жасау.  Егөр  көрмесең  оны.  ол сені көріп  тұрәандай 
құлшылық жасау. 
1
Ғибадат  [106  қылмақтығың  Аллаһ  Тағала  көз  алдыңда
көріп тұрған  патшаға қылған тағзым секілді ұлықтау бірлен.  Сен 
көрмегенің  мен  Құдірет  сені  көріп  тұрғандығы  айдан  анық, 
күннен  руш.  Мұны  не  ләзим  [107]  болмаған  жұмыспен 
басқаларға  пайдасын  тигізу  зарар  тигізуден  сақтану  ихсан  сол. 
Пайғамбарымыз  Мұхаммад  Мұстафа  соллаллаһу  ғалейһи  уас 
сәләм:  «әлинсан  ғәбидул  ихсан»  бұйырды.  Мағына  шариғы 
«Адам - жақсылық қылғанның  қулы»,-дейді.
Қазақ  мақалында  айтады:  «Өзіңді  кім  сыйласа,  машаихың 
сол»  дейді.  Өзің  жақсы  көрген  нәрсені  басқаларға  да  болса 
жақсы  көру,  өзің  жек  көрген  нэрсе  басқалардың  басына  түссе 
соны  аяп,  жаның  ашып,  қабырғаң  қайысып  тұру.  Егер  күнде 
тапсаң,  парша  нан  [же]ме  жалғыз,  оның  жарымын  қыл  ихсан 
дейді.  Бүтінді бөліп жеп,  жартыны жарып жеп тұру ихсаннан.
Уа  итәи  зил  қурбә  [108]  Аллаһ  Тағала  пенделеріне  үшінші 
бұйырғанда  жақынның  хақтарын  ада 
қылумен  бұйырды. 
Жақынына жаны  ашып аямақпенен бұйырды. Жақыныңа жаның 
ашыса,  өз  нәпсіңнен  жақын  кімің  бар.  Әууәл  нәпсіңе  жаның 
ашыса, 
нәпсіңді 
һиләкпак 
табатұғын 
орынға 
бастырма. 
Құдайдың  құдайлығына  иғтиқатың  таухид  [109] 
бабында 
болып, 
Аплаһ 
Тағалаға 
махаббат 
қоймағың 
ғәділдігің. 
Пайғамбарларды 
дос  тұтып,  агтары  айтылғанда  салауатны
[110]  дариғ  ойламаслығың  ихсаның.  Пайғамбарларның  әһлі  ... 
жақсы  көріп  қолдан  келген  қадір  сыйлап  күтуің,  соңында 
болмағың 
уа  итәи  зил  қурбані  орнына  келтіргендігің  сыйла 
рахмнің  уажіптігі  мұнан  мәғлум  болып  тұр.  Өзіңнен  артылған 
болса 
жақын 
туысқандарыңа 
қарасуың 
керек. 
Өзіңнен 
артыларлық  болмаса  дене  қүатыңды  аямай  қол  күшіңді  тигізу 
керек.  Адам  ата,  Хауа  ананың  ұрпағы  бәрі  бір  кісінің  баласы 
есепті  әууәл  жаның  ашығанда  адамзатқа  жаның  ашып, 
адамзатты  аяуың  керек.  Онан  соң  жаның  ашығанда  бәріміз 
Аллаһ  Тағаланың  мақлұқатымыз  деп  жан-жануардың  бәріне 
жаны  ашып тұру керек.  Сонда  уа  итөи  зил  қурбә орнына  келеді.
Уа  иәннәһә  ғән  әлфәхшәи  уал  мункәри  уал  бәғә  Аллаһ 
Тағала бұл үш нәрсені бұйырған.
42

Маәынасы:  Расында  ол  көргенсіздіктен,  жеккөрініи/ті
жаман істерден.
Соңында  үш  нәрседен  пенделерін  тыйылмақпенен  нәһи
[111]  қылды.  Бүл  тыйыл,  қылма  деген  нәрселернің  бірі  фәхшә
[112].  Бұл  фәхшә деген жұмыс  нәпсі  һәуи  арзысының  әфратқа 
кетуінен  табылатұғын  жұмыстар, 
зина 
... 
онан 
басқа 
бұзықтықтар.
Бірі  мункәр,  бұл  мункәр  деген  жұмыс  ашу  қуатының 
әфратына  кетуменен  табылатұғын  жұмыстар,  кісі  өлтірмек,  кісі 
малын  алмақ  солар  сықылды  ғәділдіктен  шығып  зұлымдыққа 
айланатұғын  фиғлдар  Бірі  бәғә,  бұл  бәғи  деген  ғақылға 
мәхәлифәт  болған  істерде  хәдден  тәжәуәзә  [113]  болып,  адам 
жұмыстамайтұғын  жұмысқа  қол  ұрып  тәжәббәрә  [114]  уа 
тәкаппарлыққа айланып кету.  Нәмруднің уа Ферғаун ғәләйһи мә 
иәстәхиқнің  мен  Қүдаймын  деп  құдалық  дағуасына  кіріскені 
секілді  иәғзукум  [115]  уағз  насихат  береді.  Құдай  Тағала 
сіздерге  бұйырған  нәрсесін  қылуыңызға,  тыйыл  дегенінен
тыйылуыңызға іід і
Ләғәлләкум тәзәккәрун шәид насихатланарсыз.
Мавынасы:  «Мүмкін  еске  аларсыңдар».  Үшбу  аят  бірлен 
хайрні [116] уа шәррні [117]... сын қосып түгелдеп айтқан бір аят 
дүр.  Сол  үшін  хатибтар  [118]  әр  намаз  жұмада  хұтбаның  [119] 
ақырында оқымақ бірлен мәмур [120] боларлар.
Жәуәһир бес қисм дүр
Бірі хиәл [121], бірі сурат [122], бірі жисм [123]  табиғат дүр. 
Бұ үШ жәуәһир  [124]  мәқәрин  дүр.  Екісі дағы жәуәһир  мәғәриқ 
[125]  дүр.  Бірі  нәпсі,  бірі  ғақыл  дүр.  Әммә  егер  ғақл  иле  зат 
уажбәк арасында уасат [126]  [б]олмадесек ғақл куллі [127] дағы 
дерлер.  Уа  егер  ғақпның  тәхтінде  [128]  ғақл  ахир  [129] 
олмадесек ғақл  ғашар  дерлер,  уа  ғақл  фиғәл  дағы  дерлер.  Уа
мутәуассит
әшрәфи  уаттағи
улән ғуқул дүр.
Ғақл  әуелден  тоғыз  ғақл,  тоғыз  нәпсі,  тоғыз  фәләк  садр
болмас дүр.  Әрбір  фәләкі,  бір  ғақлі,  бір  нәпсі  уа  бір  жисмі  бар
дүр. Фәләк қәмәр сәмә дүние тәсми етерлер оның ғақылна ғақл
ғәшир  уа  ғақл  фәғғәл  уа  ғақл  фиәд  әтләқ  етерлер  .........
43

мәмлукті  сенге  мәсхәр  (мәххәр)  етіп  сенгенде  ғалмакте  сұлтан 
етмес дүр.  Уа  қапбке  ғарш  уа  думәғке  курсі  уа  хузәнә  хафизге 
ләух  махфуз  елмесдүр.  Уа  мәжмуғ  иғсәб  уа  ғуруқ  уамағдән  | 
хәуәс  уа  қәууи  болнан  думәғке  әфләк  уа  нужум  елмес  дүр. 
Уағсә уа жәуәр ... ғәнәсир уа кәифиәт етіп жәмәл сенге мәтиғ уа 
мунқәд  елмес  дүр.  Уа  жамиғ  махлуқатындан  сені  әхсан  уа  ; 
әкмәл  уа  әкрәм  уа  әфдал  етіп  жумлә  кәинәт  өзріне  ғәлиб  уа 
ғәли  болмас  дүр.  Уа  мәсжуд  мәлик  уа  мәхдум  фәләк  етіп  ....  I 
сенікінден  сәжид  уа  ғәбид  болмас  дүр.  Уа  сенге  бұ  тақриб  1 
илегінде  мәфифәтін  асан  етіп  ...  махаббатын  әнғәм  уа  әхсан  І 
болмас  дүр.  Жүрекге  қан  бар,  қан  бар  жерде  жан  бар.  Қан 
Дәжжәл  [131]  ләғин  орнында,  жан  онда  тұрған  хикмет  [132]  1 
Құдай Тағаланың с... Ғиса рухуллаһ [133] орнында. 
I
Хадис қудси: 
ч-чіі 
з 
'с! з 
4 ]
«лә иәсғә арди уа лә сәмәи уа уасәғни қапб ғәбди». 
Маәынасы:  «Віз  жерді  және  аспанды  кеңейтпедік.  Біз 
қулдың жүрегін кең қылдық». 
1
В 
з (>3^(3 ц* 
]
Хадис  шариф:  «калб  әлмумин  әусағ  мин  әләрд  уас  сәмә  | 
уал ғарш уап курси». 
э
Магынасы:  «Құлымның  жүрегі  жерден,  варшыдан  және 
күрсіден кең». 
^
«»сУ 
9 1
Хадис шариф:  «қалб әлмумин бәитуллаһ». 
£
Магынасы: Қулдың жүрегі -  Аллаһтың үйі.
«ІА,£.)(» Цу? Й ІуІщЗ |  
-з 
Д  
||||||| ІІІІІ& щ  
Хадис  қудси:  «изә  әхббәт  ғәбди  кунту  ләһу  симәғән  уа 
бәсарән уа лисәнән уа иәдән муидән». 
I
Магынасы:  «Егер құлым мені сүйсе,  мен  оның  дүгаларын 
естимін, оны сақтаймын, тілі және қолы болам». 
1
Сүттес бауыр туралы
Ридағә  ахинің  ридағә  ухт  халал  [134]  тамсил  [135]  ...  кім 
екі  ұлы  бір  ананы  емді  ридағә(сүттес)  ах  болады.  Екінің  бірісі 
дағы  ғайр  қатынды  емді,  сол  қатынның  қызы  үшбу  сүт  емген 
ұлға ридағә ухті (апайы) болады.  Бұ қыз ридағә ахинің әуәлгі... 
халал болды. 
I
44

Ридағә ахинің нисбә ухт халал  [1636] тамсил  ...  кім екі үлы 
бір  ананы  емді  ридағә  ах  болады.  Емгішінің  бірісі  өгей
анасының қыз ридағә ахинің серігіне халал болады.
Нисбә ахинің нисбә ухт халал  [137] тамсил ...  кім ғумарның 
қатыннан  бір  үлы  туды,  одан  кейін  ғумартағы  бір  түл  қатын 
алды.  Ол қатынның әуелгі ерден бір қызы біргі  келді.  Ғумардан 
•  бір үл туды.  Үшбу екі  үлы  туды,  үшбу екі  үлы  нисбә  ах  болды.
,  Ғумарның  әуелгі  қатынындан  болған  үлына  еріп  келген  қыз
г  халал болады.
Нисбә  ахнің  ридағә  ухт  халал  [138]  тамсил  ...  кім  екі  ұлы
бір  анадан  туды  нисбә  ах  дүр.  Оның  бірісі  әжнәби  [139] 
қатынның  сүтін  емді,  ол  қатынның  бір  қызы  бар  еді.  Бұ  сүт
тумасында
хапал болады.
Етістіктің бабтары
//
3
?
:. %
 
^
З г
 
Я 
*  » « » . 
- 
* 
-V  ‘  * ^ 
. 
1
 ' 
4
 Т" •%
  X *  У»  »
ф
 
,а *Ч*  ^  ^ 
д  в 
^
 
”* 
і
шт
Ш.
Щ
Ш
І Ш
Ш
 Ш
Ш
и   $
*'у'^ 
і)С& * 
.
Іьіфі 
^ 
^-I 
в 
! 
*  »»  * 
т
  , •  ’ » .  к 
т
45
4Ь
•   Ш

Әлмуғтәл  фи  мәқабиләт  ғәинуһу  уа  ләмуһу.  Нәхуә  рауи 
қауи  уал  мултуи.  Мә  кәнә  әлмуғтәл  фи  мәқабиләт  фәуһу  уа 
ләмуһу  ...  уа  уәхи  әлфасл  әссәни  әғләм  ән  әбуәб  әбниәт 
әләфғәл  әлләти  иғтибәрәһә  әлмәхқуқун  иснән  уа  ғишрун 
бәбән.  Уа  һиә  арбағәт  мәрәтибу.  Әлмәртәбәтун  әлууәл: 
«әссуләсии мужәррәд уа һиә ситтәт әбуәб.
Әхәдуһә:  «фәғәлә,  иәфғулу»  нәсәрә-иәнсуру  уәрәдә- 
иәруду  аслуһу  иурдәд.  Уа  нәхуә:  уәссә-иәуссу.  Мисәл  уа 
мудәғиф уа дәмә иәдуму.
Уа сәниәһә:  «фәғәлә,  иәфғилу»  Нәхуә; дәрәбә-иәдрибу уа 
фәррә-иәфирру  аслуһу  юфииру.  Уа  сәббә-иәсиббу  аслуһу 
юсиб.  Уа  кәзә  иәсәрә-иәисиру  уа  бәғә-  иәбиғу  аслуһу  иәбғу  уа 
рәмә-иәрми  аслуһу  иәрмә.  Уа  рәуә-иәри  аслуГГу  рәуәиә.  Уа 
уәхә-иәхи аслуһу уәхәиә.
Уа сәлисуһә:  «фәғәлә-иәфғәлу»  Нәхуә;  мәнәғә-иәмнәғу уа 
уәдәғә-иәдәғу  уа  рәғә-иәрғә  аслуһу  рәғәиә.  Уа  әғләм  әннә 
фатха әлғәин фил мудариғ мин  мисәл һәзә әлбәб мәнқуләт ғән 
әлкәсрәт  хуруф  әлхалқ  уа  иннәмә  тәқулуһә  лиәннә  әләфғәл 
әлуарид ғапейһи тәрәһә қад уақаға әхәд хуруф әлхалқ. Уа һиә; 
әлһәмзәт  уа  әлһә  уа  әлхә  уа  әлхә  уа  әләин  уа  әлғәин  фи 
муқабәләт  әләин  ау  әлләм  фәләу  истәғмәлуһу  иәфғәлу  нәхуә 
...  уа  иәнсих  ләзим  мужәуәрәт  әлкэсәрәт  лихуруф  әлхалқ 
лиуқуғуһә  бәғдәһу  ау  қабләһу  уа  һум  юғәфунәһә  лимә(ләммә) 
фиһә мин әлкәлфәт фәхтәру әлфатхату литухфәт.
Уа  рабиғуһә:  «фәғилә-иәфғәлу»  Нәхуә;  хәмидә-иәхмәду,
уәғидә-иәғиду  уа  уәдирә-юдәру  уа  мислу  уәсиғә-юсәғу  иәисә- 
юиәсу, хәфә-иәхәфу.
Маәынасы:  Етістіктің  бабтары.  Бабтар  дегеніміз  — 
түбір етістіктің магыналық (сан,  сапа,  қимыл баадары, халы) 
жагынан  өзгергенін  көрсететін  ерекиіе  қурылыстары.  Әрбір 
баб  белгілі  бір  қимылдық  магынаны  білдіреді.  Араб  тілінде 
етістіктің  отыз  бестен  астам  бабы  бар,  олардың  жиырма 
екі бабы жиі қолданылады.  Оның ішінде  төрт  топқа  бөлінед: 
Біріншісі  —  Араб  тілінде  үш  дауыссыз  дыбыстан  түратын 
түбір етістік - әлфиглу әссуләсииюл мужәррәд деп аталады.
<-4У4> Мүның ішінде алты бабы бар.
46

Екіншісі  -   Араб  тілінде  төрт  дауыссыз  дыбыстан 
туратын  түбір  етістік  -  әлфиглур  рубәәииюул  мужәрәд  деп 
аталады. 
<-0»  Мунда бір бабы бар.
Үшіншісі  -  
с
^-
і
-
іс
Л»  -  үиі  дауыссыз
дыбыстан  туратын  түбір  етістікке  кейбір  әріптердің 
қосылуы  арқылы  жасаләан  туынды  етістіктің  бабтары.
Мунда он екі бабы бар.
Төртіншісі -   «V 4-* 
с£<-кЛ»  - төрт  дауыссыз
дыбыстан  туратын  түбір  етістікке  кейбір  әріптердің 
қосылуы  арқылы  жасаләан  туынды  етістіктің  бабтары. 
Мунда үш бабы бар.
Үш дауыссыз дыбыстан туратын түбір етістіктің
бабтары алты топқа бөлінеді
Біріншісі  —  «с£‘-і?  с£<-Ь>  «фәәәлә,  иәфеулу»  Мысалы:
нәсәрә-иәнсуру,  уәрәдә-иәруду,  бул  сөздің  асылы  юрдәд.
уәссә-иәуссу, дәммә -иәдумму.
Екіншісі  -   «с£<-%? 
с
£<-9>  «фәәәлә,  иәфәилу»  Мысалы:
дәрәбә-иәдрибу,  фәррә-иәфирру,  асылы  юфииру.  сәббә- 
иөсиббу,  бул  сездің  асылы  юсиб.  Сол  сияқты  иәсәрә-иәисиру 
және  бәәә-  иәбиау  бул  сездің  асылы  иәбәу.  рәмә-иәрми  бул 
сездің асылы иәрмә. рәуә-иәри,  бул сәздің асылы рәуәиә. уәхә-
иәхи, бул сөздің асылы уәхәиә.
Үшіншісі  -   «<£<-*/  і£<-*>  «фәәәлә-иәфәәлу»  Мысалы:
мәнәәә-иәмнәәу,  уәдәәә-иәдәәу,  рәәә-иерәә,  бул  сөздің  асылы 
рәәәиә.  Уа әәләм әннә  фатха  әләәин фил мудариә мин мисәл 
һәзә  әлбәб  мәнқуләт  әән  әлкәсрәт  хуруф  әлхалқ  уа  иннәмә 
тәқулуһә лиәннә әләфаәл әлуарид әалейһи тәрәһә қад уақаәа 
әхәд хуруф әлхалқ.  Уа һиә; әлһәмзәт уа әлһә уа әлхә уа әлхә 
уа  әләин  уа  әләәин  фи  муқабәләт  әләин  ау  әлләм  фәләу 
истәәмәлуһу  иәфәәлу  нәхуә  ...  уа  иәнсих  ләзим  мужәуәрәт 
әлкәсәрәт  лихуруф  әлхалқ  лиуқуәуһә  бәәдәһу  ау  қабләһу уа 
һум  юәәфунәһә  лимә(ләммә)  фиһә  мин  әлкәлфәт  фәхтәру
әлфатхату литухфәт.
Төртіншісі  -   «(£<-%?  <£>-»>  «фәәилә-иәфәәлу»  Мысалы:
хәмидә-иәхмәду,  уәәидә-иәәиду,  уәдирә-юдәру,  уәсиәә-юсәәу 
иәисә-юиәсу, хәфә-иәхәфу.
47

Іш/ 
4-^
1 
/ 
„А
I р > у ^ р ^ С * и *
*  4^К';:- 
# V - ^ ^ 
.. 
* 
ф
+
ф
 ..  Іи
< 
^ 
/л
яг*
Т и Г .іГ   -' 
-  щ
.
  у  :  ‘;^.-^>й  ^л^.  ''  -  /'  >
 
*  :•. 
''•*~ *У .* & г ^ '  и *с~ш* * & "
 
*т г4мТ2*іа$
т *
*  '  ' 9  Г*  1*1
и * \
у ч
~^
ш м &
& М &
і*.
А*Р £ЛР*?*4*ІУ

Гуі>7 т^ :' ‘ 
'-■
 ■
■
- ? '  1 ^  7  +&  \  ■
-:.. 
'■
/
ш
Уа  кәзә  һәбә-иәһәбу  уа  хәшиә-иәхшә  уа  қәуиә-иәқуә  уа
фил
әғләм
мисәл  һәзәл  бәб.  Нәхуә;  уәсиғә-юсиғу  уа
лихруфи  әлхалқ  уа  мг 
уажәлә-иәжилу  уа  уафәә 
ғайнуһу.
фатха
фиһи  әлуау.  Мин  зәликә  нәхуә;
Фә  иннә  фәтхат  аслиә  фи
48