Сингормонизм заңының зерттелуі,тарихы

90-шы жылдардан бастап, Қазақстан егемендік алғаннан бері қазақ тілінің фонетикалық жүйесі үндестік заңы (сингармонизм) тұрғысынан қарастырыла бастады. Бөлім қызметкерлері экспериментті жұмыстармен қатар теориялық проблемалармен де шұғылданатын болды. Сингармониялық бағытты қолға алып, оның ұғымдары мен терминологиясын жасап, теория деңгейіне көтерген Ә.Жүнісбек болатын. Аталған бағыттың ұстанған өзіндік принциптері бар: сингармонизм теориясы бойынша фонема мен екпін негізге алынбайды. Сингармонизмнің ең кіші функционалды бірлігі сингема деп танылады және ол төрт түрлі сингармониялық тембрмен сипатталады: езу жуан, езу жіңішке, ерін жуан, ерін жіңішке. Бұл бағыт бойынша үндесім фонологиясы басшылыққа алынады. Нақты айтқанда қазақ тіліндегі үндесім дыбыстардың құрамы жүйе ретінде беріліп, барлық дыбыстың жасалым, айтылым және естілім белгілері анықталды (А.Жүнісбек Қазақ фонетикасы, Алматы, 2009, 17 б.т.; Введение в сингармоническую фонетику, Алматы, 2008, 108 б.). Ғалымның айналысатын проблемалары: жалпы, түркі және қазақ тілтанымындағы сөзқұрауыш (просодика слова) мәселесі.

Қазіргі таңда қазақ тілінің дыбыс жүйесі екі теориялық бағыттың принциптері бойынша зерттеліп келеді. Бірінші бағыт дәстүрлі фонологиялық теория негізінде қалыптасқан (І.Кеңесбаев, Ж.Аралбаев). Екіншісі – сингармониялық теория негізінде қалыптасқан (Ә.Жүнісбек, Ж.Абуов). Дәстүрлі теорияны ұстанатын ғалымдар фонеманы тілдегі шағын, сөз мағынасын ажырататын функционалды бірлік деп есептейді. Ал сингармониялық теория бойынша фонеманың қызметін просодикалық бірлік сингема атқарады.

Қазақ тілінің дыбыс жүйесі тек сегментті фонетиканың аясында ғана емес, сондай-ақ суперсегментті фонетика тұрғысынан да зерттеліп келеді. Сегментті бөлшектерді – фонемаларды фонология зерттейтін болса, сингемаларды – сингармонология, ал суперсегментті бөлшектерді – интонемаларды – интонология зерттейді. Себебі тілдің фонетикалық жүйесі оның сегменттік бөлшектерінен, сөздердің дыбыстарынан ғана тұрмайды, ол тілдің күрделі суперсегментті деңгейін, яғни сөйлемдердің, мәтіннің жалпы интонациялық сипатын да қамтиды. Суперсегментті фонетика дегеніміз сөйлеу тілінің интонациялық жүйесін, оның қызметін, бірліктерін, компоненттерін (әуен, қарқын, интенсивтілік, ырғақ, екпін, ұзақтылық, дауыс реңкі т.б.) тіл білімінің басқа салаларымен (синтаксис, семантика) байланысты қарастырады. Осы орайда ғалым З.Базарбаеваның бастамасымен интонология өз алдына жеке білім саласы ретінде қалыптасып (З.Базарбаева «Қазақ тілінің интонациялық жүйесі», Алматы, 1996, 11б.т.; «Қазақ тілі: интонология, фонология», Алматы, 2008, 20 б.т.), өзіндік мектеп қалыптасты. Осымен байланысты фонетика бөлімінің ғылыми қызметкерлері А.Фазылжанова мен А.Аманбаева кандидаттық диссертациялар қорғап шықты.

Фонетика бөлімі 2000-2017 жылдар аралығында іргелі және қолданбалы зерттеу бағыттары бойынша көптеген ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді:

2000-2002жж. «Ұлттық және мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілінің қызметі мен дамуының ғылыми негіздерін зерттеу» атты іргелі зерттеу бағдарламасы бойынша «Қазақ мәтінін (сөйленімін) сегментке мүшелеудің фонетика-фонологиялық негіздері» (жет. З.Базарбаева);

2003-2005жж. «Тілдердің үйлесімді қызмет етуі мен дамуы – егемен Қазақстанның тұрақты және өркениетті дамуының тірегі» атты іргелі зерттеу бағдарламасы бойынша «Қазақ мәтінін (сөйленімін) синтездеудің фонетика-фонологиялық негіздері және компьютерлік бағдарламасы» (жет. З.Базарбаева);

Қазіргі таңда «Фонетика» бөлімінде бас ғылыми қызметкер, филология ғылымдарының докторы, профессор Жүнісбек Әлімхан, фонетика бөлімінің бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі Базарбаева Зейнеп Мүсілімқызы, жетекші ғылыми қызметкер, ф.ғ.к. Аманбаева Айсәуле Жантемірқызы, аға ғылыми қызметкер, ф.ғ.к. Жұмабаева Жанар Төлендіқызы, ғылыми қызметкер, ф.ғ.к. Қаршығаева Айнұр Аралбекқызы.

Жүнісбек Әлімхан – ф.ғ.д профессор; бас ғылыми қызметкер.