ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ ҚР-ҒЫ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ЖАҒДАЙЫ

948 
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті, Көкшетау қ. 
nazymtaubulek614@gmail.com
 
Жұмыссыздық - бұл жұмысқа қабілетті және белсенді жұмыс іздеп жүрген, бірақ таба 
алмайтын адамдарды білдіретін термин. Бұл топқа жұмыс істейтін, бірақ сәйкес жұмысы жоқ 
жұмыс күшіндегі адамдар кіреді. Әдетте жұмыссыздық деңгейімен өлшенеді, яғни 
жұмыссыздар саны жұмыс күшіндегі адамдардың жалпы санына бөлінеді, жұмыссыздық елдің 
экономикалық жағдайының бір өлшемі болып табылады.
«Жұмыссыздық» термині жиі дұрыс түсінілмейді, өйткені ол жұмыстан босатылғаннан 
кейін жұмысқа қайта оралуды күтетін адамдарды қамтиды, бірақ соңғы төрт апта ішінде 
жұмыстан босатылу сияқты әртүрлі себептермен жұмыс іздеуді тоқтатқан адамдарды 
қамтымайды. жоғары білім алу, зейнетке шығу, мүгедектік және жеке мәселелер бойынша 
жұмыс істеу. Сондай-ақ, белсенді түрде жұмыс іздемейтін, бірақ жұмыс істегісі келетін 
адамдар жұмыссыздар қатарына жатқызылмайды.
 
Бір қызығы, соңғы төрт аптада жұмыс 
іздемеген, бірақ соңғы 12 айда белсенді түрде жұмыс іздеген адамдар «жұмыс күшімен 
айтарлықтай байланысты емес» санатына жатады. Бұл санаттың ішінде «үмітсіз 
жұмысшылар» деп аталатын тағы бір категория бар, ол жұмыс іздеуден бас тартқан адамдарға 
қатысты. 
Жұмыс жасындағы халық саны жасына, денсаулығына қарай еңбекке қабілеті бар 
адамдарды «жұмыс күші» деп сипаттайды жәнеде жұмыс күшін үш категорияга 
жатқызбаймыз. Олар:
1)
еңбек жасынан аскандар;
2)
еңбек жасына жетпегендер; 
3)
мүгедектер. [1;б.35] 
Негізгі формаларына: функционалдық жұмыссыздық, құрылымдық жұмыссыздық, 
циклдік жұмыссыздық және маусымдық жұмыссыздық деп төртке бөлінеді.
1. Функционалдық жұмыссыздық: бұл адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір жерден 
басқа жерге жұмыс іздеумен ауысуын айтады.
2. Құрылымдық жұмыссыздық: өндірістік қуаттың жетіспеуі нәтижесінде туындайды. 
Ескі саланың жабылып, жаңа саланың пайда болуына байланысты туындайды.
3. Циклдік жұмыссыздық: өндіріс құлдырауынан туындайды. 
4. Маусымдық жұмыссыздық: Маусымдық жұмыстарға байланысты туындайды (ауыл 
шаруашылығы, құрылыс шаруашылығы және т.б.).[2;б.205] 
Әрине, жұмыссыздықтың еліміздің экономикасына тигізетін зардаптары өте ауыр. 
Толық жұмыспен қамтуға қол жеткізу макроэкономикалық саясаттың негізгі мақсаты болып 
табылады, өйткені жұмыссыздық жеке адамдарға, отбасыларға, бизнеске және тұтастай 
алғанда экономикаға айтарлықтай шығындар әкелуі мүмкін. Шығындардардың ауырлығы 
жұмыссыздықтың деңгейі мен деңгейіне және оның уақытша немесе ұзақ мерзімді болуына 
байланысты. Адамдар жұмыссыздықтың зардабын тартып, өзін-өзі бағалауы мен өзіне деген 
сенімін жоғалтуы мүмкін. Бұл олардың жұмысқа деген мотивациясына әсер етуі мүмкін.
Адамдар неғұрлым ұзақ жұмыссыз болса, соғұрлым олар біліктілігін жоғалтып, жұмыссыз 
қалуы мүмкін, бұл экономика үшін де зиянды. Сонымен қатар, жұмыссыздықпен байланысты 
проблемалар жұмыссыздардың денсаулығын нашарлатып, денсаулыққа байланысты 
шығындарға әкелуі мүмкін. Жұмыссыздық пен әлеуметтік жетіспеушілік деңгейі жоғары 
аймақтарда қылмыстың, суицидтің және психологиялық мәселелердің жоғары деңгейі болуы 
мүмкін. Әрине, ұлттық экономика да, тұтастай алғанда қоғам да жоғары жұмыссыздықтан 
зардап шегеді, әсіресе ол ұзақ мерзімді бола бастағанда.
Осы микроэкономикалық және социологиялық әсерлермен қатар макроэффекттер де 
болады. Оларға мыналар жатады: 
1. Экономикаға шығарылатын өнімнің жоғалуы – жұмыссыздар тауарлар мен 
қызметтерді өндіре алады, ал егер олар жасамаса, ЖІӨ болуы мүмкінден төмен болады – бұл 
жұмыссыздықтың мүмкіндік құны. 

949 
2. Салық түсімінің жоғалуы– жұмыссыздар табыс таппайды және салық төлемейді. 
Үкімет мемлекеттік қызметтерге жұмсалатын кірістерді қысқартты.
3. Мемлекеттік шығыстардың ұлғаюы – үкімет жұмыссыздарды қолдау үшін жеңілдіктер 
беруі керек – табыс азайып, шығыстар көп. 
4. Жоғалған пайда – жұмысбастылықтың жоғарылауымен фирмалар көбірек сатады және 
жоғары пайда табады. Егер олар жұмыссыздыққа байланысты аз пайда тапса, 
инвестициялауға ақша аз болуы мүмкін. 
Қазақстанда жұмыссыздар санының күрт өсуі, әлемде болған пандемияға байланысты 
жұмыссыздық деңгейі айтарлықтай өскен – 2021 жылдың қорытындысы бойынша олар тек 
9,2 мың адамға көбейді. Бір жыл ішінде жұмыссыздар санының барынша ұлғаюы орта жастағы 
(35-44 жас) адамдар арасында 103,8 мың адамнан 109,4 мың адамға дейін, сондай-ақ 
зейнеткерлік жас алдындағы (55-64 жас) адамдар арасында 49,5 мыңнан 54,9 мыңға дейін 
байқалды, бұл ретте 29-34 жас аралығындағы жұмыссыздардың 4,2 мың адамға қысқарғанын 
атап өту қажет.
Сондай-ақ, жұмыссыздар санының шамалы өсуіне карантин кезеңінде жұмыспен 
қамтылған халықтың бір бөлігінің кәсіпорынның қызметін тоқтата тұру немесе жұмыс 
берушінің бастамасы бойынша уақытша жұмыспен қамтылмаған деген санатқа ауысуы әсер 
етті. Яғни, ТЖ кезінде жұмыс істемеуге мәжбүр болған адамдар жұмыссыз емес, жұмыспен 
қамтылған халықтың құрамында уақытша жұмыспен қамтылмаған болып саналды. Олардың 
саны 2,3 есеге өсті, 2019 жылғы 129,1 мыңнан 2020 жылы 300,9 мың адамға дейін, өз кезегінде 
уақытша жұмыспен қамтылмағандардың жылдық ағынының шамамен 60% – ын вахталық 
әдіспен жұмыс істейтін еңбекшілер, 11% - ын жұмыс берушілері жыл сайынғы еңбек 
демалыстарына (оның ішінде карантин кезінде) жіберген қызметкерлер құрады.
«Жұмыс күшінің негізгі өзгерісі өзін – өзі жұмыспен қамтыған халықтың санының 0,6%-
ға – 2020 жылғы 8,78 млн-нан 2021 жылы 8,73 млн-ға дейін төмендеуі есебінен жұмыспен 
қамтылғандар санының азаюынан туындады, мәселен, бір жыл ішінде олардың саны 2,6% - ға 
азайды, ал өзін-өзі жұмыспен қамтыған халықтың құрылымында жылдық мәнде нәтижелі 
жұмыспен қамтылғандар санының 3,4%-ға қысқарғаны байқалды, ал нәтижесіз жұмыспен 
қамтылғандар саны 5,8%-ға өсті», деп хабарлады сарапшы.Бұдан басқа, ҰСБ деректері 
бойынша, экономиканың қалпына келуі аясында 2021 жылдың соңына қарай жалдамалы 
жұмыскерлердің саны жылдық мәнде 6,69 млн адамға дейін – 2020 жылмен салыстырғанда 5 
мың адамға артық өсті.
 
Экономикалық қызмет түрлері бөлінісінде 2020 жылмен 
салыстырғанда өзге де қызметтерде, жылжымайтын мүлікпен орындалатын операцияларда, 
сондай-ақ денсаулық сақтауда жұмыспен қамтылғандар санының өсуі байқалды. 
Әдебиеттер 
1.
Шеденов, Байжомартов, Жунусов, Жалпы экономикалық теория, Алматы 2002 
2.
Макконел К.Р., Брю С.Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика / пер. с 19-го англ. 
изд. - М.: ИНФРА-М, 2013. 
https://openu.kz/ebook/ebook_13/
 
3.
https://textbook.stpauls.br/Macroeconomics/page_81.htm
 
4.
https://egemen.kz/article/271665-elimizde-dgumyssyzdyq-denhgeyi-osti
 
5.
https://www.indeed.com/career-advice/career-development/effects-unemployment
 

жүктеу/скачать 19,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: