Ќазаќстан республикасы

Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі және мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, зерттеу әдістері, теориялық және практикалық мәні, қорғауға ұсынылған тұжырымдар, жұмыстың жариялануы мен талқылануы туралы сөз болады.

Диссертацияның бірінші тарауы «ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарындағы әдеби сынның сипаты» деп аталады. Жиырмасыншы жылдардың бас кезінде өкімет басында жүрген Н.Төреқұлов, С.Қожанов, С.Сейфуллин, С.Сәдуақасов сияқты қайраткерлер әдеби сынға араласып тұрды. Сондай-ақ, түрлі қызметтерде жүрген Қ.Кемеңгеров, Ы.Мұстамбаев, Ш.Тоқжігітов секілді азаматтар да әдеби өмірде белсенділік танытты. Әдеби сынның ауыр жүгін Ғ.Тоғжанов, Ә.Бәйділдин, Е.Бекенов, Х.Жүсіпбеков, Е.Алдоңғаров, А.Сегізбаев, Ә.Айсарин, Қ.Өтепов, Ә.Қоңыратбаев және т.б. көтерісті. М.Әуезов, Б.Майлин, І.Жансүгіров, С.Мұқанов сияқты жазушылар да әдебиет майданының қақ ортасында жүрді.

Ескі өкімет құлап, жаңа билік аяғына нық тұра алмай жатқанда, қазақ әдебиетінің жай-күйі жайлы ой толғап, қалам тербеген алғашқы азаматтардың бірі С.Сәдуақасов болды. Оның «Киргизская литература (историко-критический очерк)» атты зерттеу еңбегі «Трудовая Сибирь» (1919, №1) журналында орыс тілінде жарық көрді. Бұл еңбек қазақ халқының мәдениеті, әдебиеті төмен деп түсінетін орыс оқырманына ұлттық әдебиеттің, әсіресе, ауыз әдебиетінің дамыған түрі болғандығын, өзіндік ерекшеліктерін таныстыруды мақсат тұтқан. Онда қазақ поэзиясындағы ақындық, жыршылдық, импрови-заторлық дәстүр жоғары бағаланған. Смағұл қазақтың жазба әдебиетін Мәшһүр Жүсіп Көпейұлынан, Абай Құнанбаевтан бастап қарастырған. Қазақ әдебиетін дамытудағы «Айқап» пен «Қазақтың» атқарған қызметін жоғары бағалаған. М.Ж.Көпеевтің, А.Құнанбаевтың жолын қуған М.Дулатұлының, М.Жұмабайұлының, С.Дөнентайұлының, Ғ.Қарашұлының, Ш.Құдайберді-ұлының, С.Торайғырұлының, А.Мәметұлының, С.Сейфоллаұлының, С.Шорманұлының, Б.Өтетілеуұлының шығармаларына тоқталып, әрқайсысының шығармашылық деңгейлерін айқындап, сипаттамалар берген.

Бұл кезде «Қазақ», «Абай» сияқты басылымдарда оқта-текте бір көрініп қалатын жекелеген кітаптар, қаламгерлер туралы жазылған шағын мақалалардан басқа қазақ әдебиетін тұтасымен тану үшін керекті осындай үлкен жұмысты алғаш рет С.Сәдуақасов тамаша орындап шықты. Бұл турасында Смағұлдың шығармашылығын арнайы зерттеген Дихан Қамзабекұлының: «С.Сәдуақасұлының «Қазақ әдебиеті» еңбегінің қазақ әдебиет тануындағы орнының ерекшелігі оның бұл саладағы орыс тіліндегі алғашқы зерттеулердің бірі болуында ғана емес, қазақ әдебиетін осындай кең ауқымда, жанр-жанрға жіктеп, тұңғыш саралауында» [9,122-б] - деп жазуы өте дәл және орынды.

Осы кездегі елеулі оқиғалардың бірі А. Байтұрсыновтың қазақ жазушыларының Құрылтайын шақыруы еді. Оған небары үш-ақ кісі келген. Осыған орай Ахмет «Қалам қайраткерлерінің жайынан»[10] атты арнайы мақала жазды. Заман өзгергенімен, қазақтың жағдайы түзелмегенге күйінген ұлтжанды азамат жүрекжарды ойларын жайып салған. «Кеңес өкіметі тарапынан қазақтың қазіргі күтетін көмегі – мәдениеті көтерілуіне қолдан келген жәрдемін аямау. Солай болған соң, қазақ үкіметі құр декретті көбейте бермей, қазақтың мәдениетін күшейту жағына көбірек көз салып, көбірек күш жұмсау керек. Мәдениет күшейеді - өнер-білім күшімен, өнер-білім күшейеді – оқумен. Оқу ісі сабақтас әдебиетпен. Әдебиетсіз оқу, қуаттану жоқ, мәдениет қуаттанбай қазаққа қорлықтан, зорлықтан құтылу жоқ. Азаттық, асылы – мәдениетте, мәдениет күшеюінің тетігі – оқу мен әдебиетте» [10] - деп, әдебиеттің орнын жоғары қояды. Өткір де батыл жазылған бұл мақала, әрине, кеңес өкіметінің идеологтарына жақпады. А.Байтұрсыновқа саяси тұрғыдан айып тағылып, партия қатарынан шығарылуына, халық комиссары қызметінен босатылуына әкеліп соқты.

Жаңа заманда қазақ әдебиетінің жай-күйі қалай болмақ, қай бағытта дамиды деген мәселе күн тәртібінде тұрды. Өйткені, большевиктер өткен кездегілердің бәрі де ескі, бүгінгі жаңа заманға жат, социализмнің рухани қазынасын тыңнан жасаймыз деп, әдеби мұра атаулыға қарсы шыға бастаған болатын. Міне, осы кезде М. Әуезовтің «Қоңыр» атты бүркеншік атпен «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» [11] атты көлемді мақаласы жарияланды. Мақаланың негізгі міндеті ретінде сол кездегі қазақ әдебиетінің жайын бажайлау алға қойылғанымен де, автор өткендегі әдебиеттің тарихына да тоқталған. Оның себебі, бұрынғы қазақтарда шын мәніндегі әдебиет болды дегенге күмәнмен қараушыларға тойтарыс беру, бүгінгі әдебиеттің өткеннің заңды даму жалғасы екендігін көрсету болған.

Заман өзгеріп, соған байланысты көркем әдебиетке қойылар талаптар да өзгеріп жатқан кезде қазақ қаламгерлері арасына да жік түсті: бірсыпырасы кеңестік идеология жағына шыға бастады, енді біразы ұлттық мүддені көздегендер болды. Қазақ кеңес әдебиетінің туын алғаш С.Сейфуллин көтеріп шықты. Заманның аңдысын аңдып, оған тез бейімделген Сәкендер төңкеріс әкелген өзгерістерді шындығында да халықты бақытқа жеткізер дұрыс жол деп түсінді. Сөйтті де, бірден революцияны жырлауға кірісіп кетті. «Сәкен осы кездерде өнімді еңбек етіп, кітап үстіне кітап шығарды. Оның әлеуметтік және мемлекеттік ісі мен беделі, 1922 жылы табаны күректей үш кітапты бірден шығаруы әрқилы ой-пікірге қозғау болады. Бұл кітаптар жайында жазылған 20 шақты мақала, қағытпа, құптаулардың бәріне белгілі идеялық, көркемдік нысана негіз болады»[1,152-б],- деп жазды бұл жайында сәкентанушы Т.Кәкішев.

Революция дауылпазына айналған Сәкеннің «Қызыл сұңқарлар» пьесасы сын садағына көбірек ілінді. «Қоңыр» деген бүркеншік атпен пьесаға пікір жазған М.Әуезов драманың сюжеттік құрылымын, тіл кестесін сынай келіп: «Қазақ пьесасы болып саналуы мүмкін емес. Жоғарыда айтқан әлгі геройлары түгелімен бір-ақ кісі болудың үстіне оларда қазақтан белгі де жоқ. Бұл кітаптың болашағына келгенде айтатыным сол, қазақ әдебиетінің жұрнағы болып, оның ішінен орын алуы неғайбыл»[11] - деген қатқыл пікір білдірсе, төңкерілісшілер, ресми идеология жағындағылар пьесаны өмірге жаңалық әкелген «жыл құсына» теңеді: «Қызыл сұңқарлардың» әдебиет майданында жаңа жол көрсетіп шығуы Қазан төңкерісімен байлаулы нәрсе, оны ұмытпасқа керек. Қоңыр мырза бұл пьесаны қазақ әдебиеті тарихының бетінен орын алуына шектенсе де, біз шектенбейміз. Қазақ әдебиетінің бет алысын жаңа ағымға бұрып, жол салған – «Қызыл сұңқарлар». Сондықтан, ол – жыл құсы» - деп, аспанға көтерді.

Бір жылда үш бірдей кітабының шығуы, үшеуінің де революция тақырыбына арналуы С.Сейфуллинді сол кездегі әдеби сынның басты қаһарманына айналдырды. Сәкенді төңкерісшілер жағы жаңа кеңестік әдебиеттің басы деп, ресми басылымдарда насихаттап, марапатты күшейтіп жатса, ұлтшылдар жағы сынды барынша күшейте түсті. Осындай мақаланың бірі Н.Төреқұловтың Мәскеуде шығып тұрған «Темірқазық» журналында жарияланған Сәкеннің «Асау тұлпар» атты өлеңдер жинағына жазған пікірі болды.

Журналдың алғашқы санында Ғ.Тоғжановтың «Ұлт деген не?», «Ұлт мәселесі», М.Дәулетбаевтың «Қазақ һәм музыка», Ә.Бөкейхановтың «Керейдің ажалы», «Бекет батыр», «Мырза Едіге», Қ.Кемеңгеровтің «Қазақтың саяси-тарихи тұрмысы» сияқты материалдарының орын алуынан бұл басылымның, оның редакторы Н.Төреқұловтың алға қойған мақсаты мен бағыт-бағдары айқын көрінеді.

«Сыншы (критик) һәр уақыт шынын сөйлеуге міндетті. Шынын сөйлеу – сыншының парызы. Сыншының «өтірігі» жұртқа зиян, жазушы мейлі «өлетін» болсын, критикасы көңіліне тіпті ауыр тиетін болсын, жазушының мінезі жаман-ақ болсын, «аждаһадай жұтам» деп тұрған болсын, иә болмаса «жат туған бұл дүниеге мен бір ғаріп» деп көзіне жас алып, жалынған болсын, сыншы еш нәрсеге қарамай, өз міндетін атқаруға тиіс! Жазушының жазғанына сыншы – би; сыншының сынына оқушы – би»[12]-деп білген Нәзір «Темірқазық» журналының үш нөміріне Сәкеннің «Асау тұлпар», «Тар жол, тайғақ кешу», «Бақыт жолында» атты шығармаларына сыни пікірлерін жариялады. Нәзір бетің бар, жүзің бар демей, «шынын сөйлеу – сыншының парызы» деп, үш кітапқа да қатты сын айтқан. Ол не айтса да, жалпылама кетпей, нақтылы, мысалдармен сөйлеп, ойын өткір, ашық айта алған.

Соның ішінде Сәкеннің «Асау тұлпар» (1922) атты жинағы туралы «Қарасам, «асау тұлпар» шынында да «асау» екен, бірақ асау болғанда, «білімсіз асау» екен! Дәлел керек пе?! Дәлел керек болса, мен үндемеймін, Сәкеннің өзін сөйлетейін» - дейді де нақтылы мысалдар арқылы талдауға кіріседі. «Мысалы, қатын туралы жырласын» - деп, «Маржан» өлеңін талдайды. Өлеңнің кемшілікті жерлерін келтіріп, оған түсініктемелер беріп отырады. «Орынсыз жерде іс қылып жүрген бір қатынға барып жабыса кету таңқаларлық: бірақ ойлап қарағанда, таңқалатын дәнеңе жоқ. «Жұмыста жүргенде» ісі бар ма? Сөйтсе, Сәкен «қайғысын» ойлап жүргенінде, есіне заман түсіп кетіп, ұялғаннан өлеңін былай аяқтайды» - деп, оған мысал келтіреді. Өлең туралы талдауын «Маржан білмейді енді: білегін ақынның мойнына артсын ба, жә болмаса, «бай қызындай керілмей, іс істесін бе?» Менің ойымша, ең жақсысы, іс уақытында келіп, «білегіңді артшы мойныма» деп, қарқылдап жүрген кісіні сол «күрекпен» басқа салып қалу керек. Болмаса, бұл өлеңде не бар? Революцияның бізге берген не көркемдік сезімі, не ақлақы, не ақылы! Бұлардың ешбірі болмаған соң, жауабы керек болады» [12] - деп аяқтауында ащы мысқыл, қатқыл сарказм жатыр.

Осы сияқты «Марияға», «Жазғы түнде», «Надежда, Үміт, Омила» деген өлеңдерін де: «Мен оны құшақтадым, ол мені құшақтады, бір-бірімізді құшақтадық» дегеннен басқа «білімді» білмейді. «Кейде сабаз жас қыздарға да кез келіп қалады» [12]-деп сынаған. Сәкеннің махаббат тақырыбында жазылған өлеңдері жайлы ойларын «Кітаптағы 68 өлеңнің төрттен бірі әйел, махаббатқа арналған. Бірақ байғұстың білген әйелі осы. Бөтенін білмейді, көрмейді. Бірақ трагедия мұнда емес. Білмегендігін өзі сезбейді. Міне, трагедия қайда?» [12]- деп қорытқанда, сынның қара бұлтын қоюлата түскендігі көрініп тұр. Осындай тәртіппен Сәкеннің «Айт күні», «Азия» өлеңдері де өз «сыбағаларын» алған.

Н.Төреқұлов: «Сөздің қысқасы: мұндай білімсіздікпен өлең жазып, әуре болып жүруінің өзі - ұят. Білімсіз болғанда, ұятты болу керек. Болмаса, Еуропаны жамандау керек болса, ауылда жүрген әншейін бір қарт ақынға: «Базарбай, кәне, бір Еуропаны жамандап бер» [12]-десең, сол да шамасы келгенше жамандап берер еді. Сол Сәкеннен өткізбесе, қалыспас еді. Бірақ не пайда? Жамандағанда біліп жамандау керек. «Уа, Еуропа, Еуропа» дегеннен болмайды. Әдебиет «митинг» емес. Біздің міндет – Еуропаның білімін, техникасын алып, капитализмнің бізге керекті өнерін үйреніп, кеңес үкіметін көркейту, күшейту... Жаңа өлеңдерінен Сәкеннің өз ақылыменен жазғандары түкке жарамайды» - деп, түгін қалдырмайды. Қыза - қыза келе, тіпті Сәкенді түкке алғысыз етеді. «Не десең де, байғұс Сәкен өзінен шығарып бір ұнамды, пікірлі өлең айта алмаған. Бір жақтан порнография жазған, бір жақтан Азия мен Еуропаны айыра алмай, басындағы ботқасын жұртқа үлестіріп берген, бір жағынан, өзінен шығарып жазуға тура келгенде, «білімсіздігін интернационализм қылып көрсеткен» кісіні революционер ақын деп айта алмаймыз»[12] - дейді. Ащы мысқылға, кекесінге, ажуаға толы рецензияда кейде тым қатты кетіп қалатын жерлері де бар. Сәкенді «сабаз», «байғұс» деп кекетеді. «Сабаз жас қыздарға да кез келіп қалады», «байғұстың білген әйелі осы» дегендердің сынның этикасына сия бермейтіндігі анық. Мұнысын Нәзірдің өзі де білетін сияқты. «Әдебиетте – көпшіліктің жазғаны әр уақыт «қатты тергеуден» өтуі тиіс» - деп, қатты кету себебін түсіндіреді.

Көп күттірмей-ақ, Нәзірдің бұл пікіріне қарсы Сәкен Сейфуллинді жақтаған мақалалар қаптап кетті. Солардың ішінде Сәкеннің ізбасары С.Мұқановтың «Сынға сын» атты мақаласы ерекше көзге түсті. Онда: «Нәзірдің бұл сыны – қазақ совет әдебиетіндегі алғашқы сын мақалалардың бірі», «Нәзір Төреқұлұлының сын жаза бастауы жақсы беталыс» дей келіп, «Нәзір «Асау тұлпарды» қолына алғаннан-ақ о жақ, бұ жағын сығалай қарап, ішінен сөкет нәрсе табуға тырысады. «Асау тұлпардағы» жақсы шығарма-лардың ешқайсысын көрмейді.... тек бұл жинақтың қате-кемшіліктерін ғана тереді» [13]-деп, Нәзір Төреқұловты кінәлады. Нәзір айтқан пікірлерге партиялық тұрғыдан дау айтты. «Тұлпардың сүрінген, жығылған жерлері де бар» [13]-деп, Нәзір сынын түгел жоққа шығармай, жалпы негізімен келіскендей де болды. «Бірақ, ол – қазақ еңбекші табының мүддесінен туған бірінші көркем шығарма» [13] екендігін қатты ескертеді.

Н.Төреқұлов С. Сейфуллиннің «Бақыт жолында» атты пьесасын да сәтсіз жазылған деп тапқан. «Бұл міндетті жазушы өз шамасынша жығыла-сүріне орындаған» - деп, ондағы кемшіліктерге, әсіресе, махаббат тақырыбының қалай шешім тапқанына шүйіледі: «Сәкеннің айтатыны баяғы бір Қаратау, баяғы бір сөз «мен оны құшақтадым, ол мені құшақтады», «тіршіліктің мәнісі – сүю, құшу!» ... деген – «терең» сөздерімен Сәкен «ақын» жүрегін айнытып бітірді» [12]. Мұнда да Нәзірдің ащы тілі мірдің оғындай діттеген жеріне қадалып жатады.

Жиырмасыншы жылдардың бас кезіндегі елеулі оқиғалардың бірі 1923 жылы А.Байтұрсыновтың елуге толуының аталып өтілуі болды. А.Байтұрсыновтың елу жылдығын ресми органдар Қазақстанда өткізуге рұқсат бермеген соң, жиын Орынборда өткен. Оған сол кездегі қазақ зиялыларының, қалам маңында жүргендерінің көпшілігі қатысқан. Салтанатты кіріспе сөзбен С.Сейфуллин ашып, А.Байтұрсыновтың өмір жолы, шығармашылығы жайлы С.Сәдуақасов баяндама жасаған. Осы жиынға қатысқан С.Мұқанов бұл турасында С. Сәдуақасов «1923 жылдың басында Орынбордағы ең үлкен зал – Свердлов атындағы клубтағы... мыңнан аса кісі орналасатын залға адам лық толғанда... Байтұрсыновтың елу жасқа толғанына арналған кеште... «Ахаңның алдында» деген баяндама жасады»[14]-деп жазды. С.Сәдуақасов баяндамасында А.Байтұрсыновты қазақ халқына айтарлықтай еңбек сіңірген Кенесары, Шоқан, Ыбырай, Абай істерін жалғастырушы күрескер, аса үлкен қоғам қайраткері ретінде бағалайды.

М.Әуезов «Ахаңның 50 жылдығы» атты мақала жазды. Бұл оқиғаны Мұхтардың аса жоғары бағалағанын мына жолдардан байқаймыз: «...Ахаңа арналған тұңғыш той – біз ойлаған қазақ баласының жүрегіне жылы тиетін қуанышты істің бірі. Әркімнің қалғыған сезімін оятып, өткен күндерін есіне түсіретін көп істің ішіндегі ірісі». Мұхтар А.Байтұрсыновтың қазақ халқына сіңірген еңбегін шынайы бағалаған. «Қаламынан туған өсиет үлгісі әлі есімізден кеткен жоқ...«Қазақ» газетінің сүтін еміп өскен бір буын осы күнде пікір-білім жолында бұғанасы бекіп, іс майданына шығып отырса, кейінгі жас буын Ахаң салған өрнекті біліп, Ахаң ашқан мектепті оқып шыққалы табылдырығын жаңа аттап, ішіне жаңа кіріп жатыр. Ахаңның бұл істеген қызметі – қазақтың ұзын-ырға тарихымен жалғасып кететін қызмет. Осы істеген ісімен өзіне орнатылған ескерткіш – мәңгілік ескерткіш»[15,185-186-б],- дей келіп, Ахаңның, әсіресе, «Қазақ» газетін шығарудағы еңбегіне ерекше баға береді. Негізінен А.Байтұрсыновтың халқына сіңірген еңбегін көрсетуді мақсат тұтқан шығармашылық портрет «Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген ана тілі, Ахаң салған әдебиеттегі елшілік ұраны, «Қырық мысалы» , «Маса», «Қазақ» газетінің 1916 жылдағы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымас қайратын біз ұмытсақ та тарих ұмытпайтын істер болатын» - деген оптимизмге толы, өршіл жолдармен аяқталады.

Жиырмасыншы жылдардың бас кезінде бір жағынан өзі сын жазып, екінші жағынан көркем шығармалары жұртшылық назарын өзіне аударып, сыни пікірлердің негізгі бір нысанына айнала бастаған дарын иесі – М. Әуезов. Оның қаламынан шыққан публицистикалық, сыни мақалалар сол кездегі ұлттық бағытты ұстанған басылымдар бетінде жиі жарияланып тұрды. Оның «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» атты мақаласы сол кездегі күллі қазақ әдебиетінің өткені мен бүгінін дұрыс салалап берген кезеңдік мақала болғанын айта кеткеннің артықтығы жоқ.

М.Әуезов шығармалары хақында «Еңлік-Кебек» сахнаға қойылған 1917 жылдан бастап пікірлер айтыла бастады. Солардың ішінде «Қорғансыздың күніне» («Қазақ тілі», 1922, №20) «Ж»-ның (Ж. Аймауытовтың) және Даниял Кәкітайұлының «Бәйбіше тоқалға» («Сана», 1924, №2-3) С.Сәдуақасовтың жазған пікірлері елеулі. Алғашқы автор М.Әуезовтің үлкен дарын иесі, болашағы зор екендігін айта келіп, жазушыға үлкен талап қойған. Сөйтіп, «Қорғансыздың күніне» көңілі толмайтындығын ашық айтқан. Негізгі кінәсі: шығарма логикалық мұратына жетпеген, оқиғалар оқырманды сендіре бермейді. М.Әуезовке «Сақа» (Таутан Арыстанбеков) ара түсіп, «Ж»-ның пікірлерін теріске шығарды. Жазушының көздеген нысанасын автор түсінбеген дейді («Қызыл Қазақстан», 1922, №10).

Жиырмасыншы жылдары көркем әдебиетке қойылған талаптар өте ауыр болды. Жаңа мен ескінің көрінісін қалай жырлау керектігі басты мәселе еді. Жиырмасыншы жылдардағы қазақ қалам қайраткерлеріне сын да, мін де көп еді. Жиырмасыншы жылдардың басында қазақ әдебиетінің даму бағыты қандай болмақ, қазір қандай дәуірдеміз, кімдерден үйренеміз, пролетариат әдебиеті дегеніміз не, ол бар ма деген тақырыптардың төңірегінде басталған пікіралысулар қыза-қыза келе бой бермейтін коммунист жазушылар мен алаш ордашылардың ара жігін ашып, кейінгілердің саяси тұрғыдан қуғындалып, әдебиеттен шеттетілуіне алып келді. Жекелеген қаламгерлердің бір-бірімен есеп айырылысу жолына айналып, алғашқы басталған кездегі шығармашылық сипаты саяси рең алып, идеологиялық құрал ретінде «жікшілдік» туралы айтысқа ұласты. Әдебиеттің шығармашылық мәселелері қағыс қалып, қаламгерлерді саяси тексеруден өткізетін идеологиялық сүзгі рөлін атқарған жағдайлар да кездесті.

Жүсіпбек Мағжанды қазақ поэзиясындағы Абайдан кейінгі ірі тұлға деп көрсеткен. Ақынның ұлттық өлеңге енгізген түрлік, көркемдік жаңалықтарына тоқталып, өзіндік мектебі бар жаңа бағыт деп санайды [17, 36-бет]. Шын мәнінде қазақ әдебиеті Мағжанмен мақтанатын болады деген осыдан жетпіс жыл жуық бұрын айтылған пікір бүгінде шындыққа айналып отыр.

Жүсіпбектің осы мақаласы Мағжанның көңіл-күйін жарқыратып ашатын, анда-санда мұң-шерге орап жеткізетін сыршылдығын алдымен ұзақ дәлелдеп алған соң теңеу таба алмай қиналады. Суретшілдік жағынан Мағжанмен иық теңестірерлерді орыс, еуропа ақындарынан іздеп, кейде қазақ ақынының өресі биік екенін қазақ қауымына түсіндіріп еңсесін көтеріп тастайды. Сондықтан Мағжан дүниетанымын өзінің әр кездегі өзгерісіне лайықты баяндай келе, тамаша пікірлер білдірген.

Кейбір сын, зерттеу мақалаларда әдебиетті сол кездің әлеуметтік-саяси жағдайларымен байланыстыра қарау мақсатымен ұзақ-сонар тарихи шолуларға кетіп қалатын жағдайлар жиі кездеседі. Бұлар тікелей әдеби талдаулармен ұштасып жатса құба-құп. Кейбіреулерінде тарихи жағдайлары бір бөлек, әдеби талдаулары басқа жақта, бастары бірікпей тұрады. Тіпті тарихқа жеке, әдебиетке жеке талдаулар жасалғандай әсер етеді. Бұл жерде сыншының өз зерттеуін тарихшылдық тұрғыдан өмірмен байланысты қарастыру ниеті бар да, шын мәнінде нақтылы жағдайда қолдануға келгенде, шеберлігі жетпегендігі көрінеді. Жүсіпбек Мағжан жырындағы зар-мұңның да тарихи дәлеліне назар аудара баяндайды. Өлім-жітімге толы қан майданды ешкім тілеп алған жоқ, бірақ қайтсек жеңеміз, теңдік аламыз деп даурыққандардың тапқан пайдасы аз. Міне, осы тұста сезімтал, әрі ойлы ақынның жан-дүниесінде болып жатқан өзгерістер тек көз жасын төккізіп қоймай, талай тұманды ойлар, қасіретті көріністерді суреттеп тастағаны белгілі. Оны Жүсіпбек мықтап түсіндірген.

Мағжанға қайрат-жігер беру мақсатында 1924 жылы мамырдың 16-сында Жүсіпбек Молдағали Жолдыбаевпен қосылып, Мағжанға жолдастық хат жолдайды. «Сен - қазақтың ақынысың. Алаштың қайғысын жырлайсың, ұлтыңды өліп-өшіп сүйесің, онымен бірге күйзелесің. Қазақтың келешегінен үміт жоқ болса, онда жойылып кету халіндегі халыққа көркем әдебиеттің керегі қанша? Біз сенен кеудемізге рух пен қуат құйып, дертімізден айықтыратын, бақытқа бастайтын сөз күтеміз.

Сен – қазақтың байрағысың. Мейлі тасбақа аяңмен жүр, бірақ өмірден үмітіңді үзбе, өмірге орал, ХХ ғасырда тұрғаныңды ұмытпа! Өрісіңнің кеңеюін тілеп, қайғылы сезімнің құрсауынан өз-өзіңді ептеп босатуыңды қалаймыз» [1,229-б] - деген өтініш-тілектің қаншалықты қуатты, өрелі, биік, оралымды екенін көріп, сыншылдық қаламға осынша ойлардың іліккеніне қуанамыз, әрі талантты ақын інісін заман талабынан сырт қалмауға шақырғанын түсінеміз.

«Мағжанның ақындығы туралы» мақала - ұлттық әдебиет қозғалысындағы М.Жұмабаевтың шығармашылығын бағалаудың биік үлгісі. Мақалаға баға беріліп, нақтылы көзқарастар білдірілді. С.Қирабаев: «Бұл - кеңес әдебиеті сынының қалыптасып, кәсіптік мамандығын жетілдіре түскен тұсында жаңа сын үлгісіне бағыт, бағдар берген мақала. Онда Жүсіпбек Мағжан жайлы ойларын оның шығармаларын талдау арқылы дәлелдей отырып, әдеби шығарма талдаудағы сынның негізгі міндеттеріне, әдебиеттанудың келелі мәселелеріне назар аударады. Әсіресе, жазушының көркем туындыны бағалаудың өлшемі туралы ойлары маңызды» [18,184-185-б], - дейді.

С.Сәдуақасовтың «Трудовая Сибирь» журналының 1919-жылғы №1санында жарияланған «Киргизская литература» (историко-критический очерк) атты еңбегінде М.Дулатовтармен бірге М.Жұмабаевқа да жақсы баға берді. Ақынды қазақ поэзиясындағы жаңа бағыттың басы деп бағалаған бұл мақалада Абаймен салыстыра отырып, өлеңдегі нәзіктік, шынайылылық, көркемдік жағынан оған жетер ешкім жоқ деген пікір білдіреді. Автордың осы мақаласының мән-маңызы туралы ғалым Д.Қамзабекұлы былай дейді: «Хронологиялық тұрғыдан қарағанда, С.Сәдуақасұлының аталған еңбегі - әдебиетімізге мейлінше толық талдау жасаған орыс тіліндегі алғашқы мақалалардың бірі. Смағұлдың бұл зерттеуі оқушыны сындарлы пайымымен, ғылыми тұжырымдарымен тәнті етеді. Еңбекті оқи отырып, әдебиетке көшелі пікір айту үшін арнайы оқудың міндетті емес екеніне көзіңіз жетеді. Әйтпесе, қаламгердің осы шақтағы бар оқуы жоғарыда айтылғандай 2 класты қазақ-орыс училищесі мен ауыл шаруашылығы училищесінен алған білімі еді» [9, 50-51-б].

М.Жұмабаевтың өлеңдерін 1922 жылы Қазанда Б.Күлеев кітап етіп бастырып шығарды. Өлеңдер жинағының «Бастырушыдан» деген алғы сөзінде «Мағжаннның бұл өлеңдерінің әдебиетте қандай орын алатынын айтуды сыншыларға қалдырып», «қазақ әдебиеті жаңа қаз-қаз тұрып келе жатқан секілді, түспей қалған бірен-саран емле қатесі болса, оқушылар айыптамас» - деп, ақын поэзиясын әрбір үтір-нүктесіне дейін аса жоғары бағалайтындығын аңғартады.

М.Жұмабаевтың талантын алғаш тани білгендердің қатарында қазақтың ұлы жазушысы М.Әуезов те бар. Ол «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» (тарихи-әдеби сын) атты мақаласында әдеби дамуға шолу жасай келіп, ондағы соны жаңалыққа тоқталады: «Ол жаңалық – жаңа басталып келе жатқан сезімшілдік, сыршылдық (романтизм) дәуірі. Бұрынғы ауызша әдебиеттен, одан бергі Абай заманынан бері қарай келе жатқан реализм сарыны көбінесе құрғақ ой, жадағай сөз (рассуждение) күйі осы күнгі терең сезім, нәзік сыр күйіне айналып келеді. Бұның белгісі М.Жұмабаевтың соңғы «Ертегі», «Қорқыт» сияқты өлеңдерінде бар»[19] деген жолдар «Шолпанда» 1923 жылы № 4-5 сандарында жарияланған. Бұл жерде Мұхтар Мағжанды қазақ поэзиясының дамуындағы жаңа бір саты, бағыт деп жоғары бағалаған.

С.Қожанов М.Жұмабаевтың өлеңдерін бастырып шығару саяси тұрғыдан қаншалықты қауіпті екенін сезе тұра, саналы түрде кіріскен сияқты. Сондықтан да ол Мағжан өлеңдерін талдамайды. Сол кезде қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алып, оны қоғамдық, ғылыми өмірдің барлық саласында қолдану мәселесі көтеріліп жатқан болатын. С.Қожановтың өзі басқарған «Ақ жол» газетінде М.Жұмабайұлының шығармаларына көп орын берілгені туралы ғалым А.Шәріпов былай дейді: «Дәл осы тұста Мағжан туындылары «Ақжолдың» бетінде жиі жарияланып жатты. 1923-1924 жылдары бұл газетте оның «Жай әншейін ойын ғой», «Сырдағы алашқа», «Берниязға», «Тірі бол», «Асық иіру», «Еділдің сағасында», «Қызыл жалау», т.б. біраз өлеңі жарық көрді. Сондай-ақ «Ақ жолдың» 1924 жылғы сәуірдің 1-індегі санында авторы көрсетілмей, басқарма атынан берілген «Мағжан» атты мақала басылды» [20, 40-б],- дейді. Бұл мақаланы А.Шәріпов мазмұн-мәнеріне қарай С.Қожанұлының алғысөзімен сабақтасып жатқанын алға тартады.

Осы кезде Мағжанды қудалау ұйымдасқандық сипат ала бастады. 1924 жылдың бас кезінде Орынборда Мағжанға әдеби сот ұйымдастырылды. Онда басты айыптаушы .Мұқанов болды да, қорғаушылық қызметті Жәкен Сәрсенбин атқарған. Екі сағатқа созылған айыптау баяндамасын тындап болған соң, қатысып отырғандар айғайлап, қорғаушыны сөйлетпей қойған.

«Сот үш тармақты қаулы алды:

1. 
   М. Жұмабаев қазақ халқының, онымен қатар, қазақ халқына қамқор болып отырған совет өкіметінің қас жауы деп танылсын. Оның барлық шығармалары оқылудан алыну өкіметтен сұралсын.
   

1. 
   Бұдан былай советтік баспасөздің бетінен Жұмабаевтардың шығармаларына орын берілмесін» [14, 521-б].
   

Ж.Аймауытовтың атақты мақаласынан кейін Ғ. Жүсіпбектің осы мақаласынан кейін Ғаббас Тоғжановтың 1926 жылы жазылған «Мағжанның ақындығы, Жүсіпбектің сыны» деген еңбегі жарық көреді.

Жиырмасыншы жылдары көркем әдебиетке, оның өкілдеріне қойылған талаптар өте ауыр еді. Бұрынғы өмір мен жаңа өмірді қалай жырлау керектігі басты мәселелердің бірі болатын. Сол кездегі саясаттың әдебиетке тигізген әсерінен қазақ қалам қайраткерлеріне сын да, мін де көп болды. Әдебиеттің негізгі шығармашылық мәселелері қағыс қалып, көркем туындылар саяси тексеруден, идеологиялық сүзгіден өткізілетін жағдайлар да кездесті.

Жиырмасыншы жылдардағы әдеби айтыстардың өзіндік сипатын аша отырып, сынның дамуы мен дағдарысын, сол кезеңде жазылған әдеби сын мақалалар мен зерттеулердің танымдық-тағылымдық бағыттарының әдеби дамуға тигізген ықпалын, идеологиялық қыспақтың әдеби сын мен әдебиетші-сыншылардың шығармашылықтарына тигізген кері әсерін, жиырмасыншы жылдардағы әдеби айтыстың жанрлық ерекшеліктерін аша отырып, әдебиет және оның даму бағыты туралы пікірталастардың мән-маңызын, мағжантану, абайтану туралы айтыстардың барысын, жекелеген сыншылардың жалпы әдеби сынның дамуына тигізген шығармашылық ықпалын айқындай түсудің бүгінгі әдебиеттану үшін маңызы зор.