сенал,  адмирал,  авария,  тариф,  медицина,  алгебра

сөздері  пайдаланылып  келеді.  Тарихи  қысқа  мерзім  ішінде  арабтар 

мемлекетті  басқару  өнерінде,  әскери  істерде,  сәулет  пен  философия-

да  таңғалардық  нәтижелерге  қол  жеткізді.  Осының  барлығы  да  басқа 

елдердің  тәжірибелерін  қабылдап  алып,  оларды  асқан  ептілікпен  өз 

мәдениетімен ұштастыра білу нәтижесінде мүмкін болды.

Мысалы,  арабтар  баға  жетпес  іс  істеді:  антика  философиясын 

мұқият  зерттеп  біліп,  көптеген  еңбектерді  араб  тіліне  аударды  және 

негізгі  идеяларын  ары  қарай  дамытты.  Бұл  ғаламат  жұмыс  тарих-

та  «аудармашылық  қозғалыс»  деген  атқа  ие  болып,  Эвклид  геоме-

триясынан  және  Птоломейдің  «Альмагестінен»  бастап,  Платон  мен 

Аристотельдің шығармаларын қоса алғанда, VII ғасырдың соңынан XI 

ғасырға дейін созылды.

Араб  мәдениеті,  әрине,  Орталық  Азия  халықтарына  үлкен  ықпал 

етті.  Бірінші  кезекте  исламның  таралуын  айтуға  болады.  Өз  зама-

нында  М.Вебер  атап  айтқандай,  «ислам  –  жеңілмейтін  жауынгер-

көшпенділердің  діні».  Ал  егер  осылай  болса,  онда  бұрынғы  қазақ-

тардың оны қабылдамауы мүмкін емес. Әлбетте, бұл үдеріс өне бойы 

табысты  бола  бермеген.  Қайғылы  сәттер  де  аз  болмаған.  Алайда, 

жалпы алғанда, ежелдегі қазақтардың исламды қабылдауы – олардың 

өмірлеріндегі елеулі оқиға болды.

«Тарихтың  өзі,  –  деп  жазады  белгілі  ислам  зерттеушісі  Осман 

Амин, – исламның ғылыммен қолтықтасып келе жатқанын дәлелдейді... 

Ислам Пайғамбары: «Ең болмағанда, сен Қытайдан таба алатын білім-

ді  іздеп  жүрмін»,  –  демеп  пе  еді?  «Ғалымның  сиясы  азаптанушының 

қанындай  қастерлі»,  –  дейтін  дінді  бар  мән-мағынасымен  білім-

ғылымға қарсы деп жазғыруға бола ма?.. Қысқасы, ислам ғылымды бар 

күшін сала желеп-жебеді» (Amin O. Mohammed Abduh’s Apologetic for 

the Muslim Faith. – In: «Islamic Rewiew and Arab Affairs». London, 1960, 

vol. 48, N 1, – P. 6-7).