ҚазаҚстан Республикасының білім және ғылым министРлігі а и. артемьев, с.Қ. мырзалы ғылым таРиХы және ФилОсОФиЯсы

111
«бос, шексіз евклидтік кеңістікте қозғалатын геометриялық денелерді» 
ұсынды. XX ғасырдың ұлы физигі В.Гейзенберг бұл қозғалысты 
түсінудегі өте қиын кезең, нағыз революция болғанын айтады.
инерция заңын
анықтау да Галилеоның еңбегі: қосымша күштің 
көмегінсіз шамасы бойынша да, бағыты бойынша да бірде-бір дене 
жылдамдығын өзгерте алмайды және егер оған басқа денелер ықпал 
етпесе, тұрақты жылдамдықпен қозғалысын ары қарай жалғастыра 
алмайды. Галилейдің бұл жаңалығын 
«физиканың шын бастамасы» 
деп бағалаумен келісуге әбден болады (қараңыз: С.А.Лебедев және 
басқалары. Введение в историю и философию науки. – М.: Академиче-
ский проект, 2007. 65-бет).
Галилей: «Табиғат кітабы математика тілімен жазылған», – деп 
жариялайды. Өмірінің соңына дейін ол осы қағиданы ұстанған. 
Механикаға ол «сан», «жиын», «фигура», «қозғалыс», «бірқалыпты 
қозғалыс», «жеделдетілген қозғалыс» деген санаттар енгізді.
Денелердің орамдылығы себебін зерттей келе, Галилей оларда, дене 
бөлшектерінің арасында бос ұсақ, оларды бір-бірлерімен кіріктіріп 
тұратын қуыстардың бар екенін түсінеді. Бірақ ол қуыстар соншалықты 
кішкентай және әрқайсысының кедергісін оңай жеңуге болғанмен, 
бірақ сандарының санауға болмайтындай көптігі олардың кедергісін 
тым арттырып жібереді. Бұл ережені көрнекі түрде көрсету үшін, Га-
лилей Н.Кузанскийдің: «Шеңбер дегеніміз – ол сансыз көп жақтары бар 
көпбұрыш» деген идеясына жүгінеді. Бұл оған математикаға «маңызды 
шексіздік» түсінігін енгізуге мүмкіндік береді. Кейіннен «шексіз аз-
дарды санау» деген ат иеленген «бөлінбейтіндер математикасы» осы-
лай пайда болды.
Галилей 32 есе ұлғайтылған телескоп орнатты. Ол ай алаптары 
мен кратерлерді көрді, Күн бетіндегі дақтарды, оның өз өсімен айна-
латынын тапты, Шолпан кезеңдерін, Юпитердің төрт серігін ашты, 
ал Құс жолын тұман баспаған екен, ол өте алыстағы жұлдыздардың 
шоғырлануы болып шықты. Осы жаңалықтардың барлығы сол кездегі 
қоғамға «жарылған бомбадай» әсер етті. Дүниенің аристотельдік-
птолемейлік бейнесіне түзеуге келмейтіндей нұқсан келтірілді. Ал Га-
лилей жалпыеуропалық деңгейде даңққа бөленді.
Адамның әлемді танып білу үдерісіне бет бұра отырып, Галилей бұл 
үдерістің шексіздікке кететін үдеріс екеніне сендіреді. Ғылым – дайын, 
түпкілікті берілген тұжырымдар мен қорытындылардың жиынтығы 
емес. Біз табиғат құпияларының азғантай бөлігіне ғана иеміз, ол ары 
қарай іздену, табу үшін қашанда ашық. Адамның білімі шектеулі, ал 

112
табиғат шексіз және бұл оны танып білудің шексіз мүмкіндіктерін 
ашады. Жаратылыстанушының осы ой-толғауларынан біз оның 
ортағасырлық схоластиканың қағидалар жиынтығын қабылдамағанын 
көреміз.
Галилей гелиоцентрлік (Күн – планеталар жүйесінің кіндігі дейтін) 
жүйені қызу құптады. Ол Кеплермен хат-хабар алысып, оның ашқан 
жаңалығын қолдады. Бірақ ол католик шіркеуінің жазалаушыларынан 
қатты қысым көрді. Біздің білетініміздей, оған жазалаушылар алдымен 
(1616 ж.) құпия жаза белгілеп, ал содан кейін, 1633 жылы енді жария 
жазаға тартты. Нақ сол кезде ол өзінің теорияларынан бас тартып, 
ешқашанда Жердің өз өсін және Күнді айналатынына сендірмеуге уәде 
беруге тиіс болды. Бірақ бір аңыз бойынша сот залынан шыға салып, 
Галилей: «Ал ол, қалай болғанда да, айналады!» – деген екен.
Өткен ғасырдың 80 жылдары француз тарихшысы П.Редондидің 
«Галилей – күпір» деген еңбегі жарық көрді, онда Рим католик шіркеуі 
жазалаушыларының мұрағаттарында табылған құжаттар негізінде ол 
Галилейдің, шын мәнінде, Жердің айналу фактісін мойындағаны үшін 
емес, материяның атомдық құрылысына деген көзқарасты қабылдағаны 
үшін жазаланғанын сенімді уәждермен дәлелдейді. Қарапайым тілмен 
айтқанда, Галилейді «аяп», жазалаушылар халық үшін «Коперник 
күпірі» деген жорамалды ұсынған. Өмірінің соңына дейін Галилей 
«шіркеу жазалаушыларының тұтқыны» саналып, Флоренцияға жақын 
маңдағы вилласында өмір сүруге мәжбүр болған. Тек 1992 жылы Папа 
Иоанн Павел II сот шешімін қате деп жариялап, ұлы ғалымды ақтап 
шықты.
Ғылыми жетістіктер туралы әңгімені аяқтай келе, 

жүктеу/скачать 2,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: