күнтізбесін  жасаған.  есептің  алпыс  еселік  жүйесі

33

геометриялық прогрессияны, сызықтық теңдеулер жүйелерін білген, 

дәрежеге  көбейту  және  түбір  шығару  да  қолдарынан  келген.  Оларда 

көбейту кестесі де, кері шамалар кестелері де болған. Мысалы, Мысыр 

мен Вавилон математиктері бірінші және екінші дәрежелі теңдеулерді 

шеше  алған,  үшбұрыштар  мен  төртбұрыштардың,  параллелепипедтің 

ауданын анықтай білген, цилиндрдің, конустың, пирамиданың көлемін 

олардың  формулаларын  шешу  арқылы  табуды  үйренген.  Мысыр  мен 

Парсы  елдеріне  олардың  қол  жеткен  тәжірибелері  мен  білімдерін 

үйрену үшін, ертедедегі грек ғалымдарының сапар шеккендері жалпыға 

мәлім.  Саз  балшықтан  жасалған  шағын  кестелер  вавилондықтардың 

терапия,  хирургия,  фармакология  бойынша  медицинадан  да  қомақты 

білімдері бар болғанын дәлелдейді.

Сөйтіп,  ертедегі  Шығыс  елдері  пайда  болып  отыратын  өмірлік 

мәселелер  мен  қиындықтарды  шешу  жолында  қомақты  білім 

жинақтаған. Ерте замандардағы қол жеткізілген ең үлкен жетістіктердің 

бірі  үнділіктердің  ондық  сандарды  ойлап  тапқаны  болды.  Олардың 

римдік  сандармен  салыстырғандағы  артықшылығы  бір  қарағанда-ақ 

байқалады.  Кезінде  оларды  арабтар  қабылдап,  олардан  Еуропаға  жет-

кен.  Алайда  ең  бір  таңғаларлығы  –  ежелгі  үнділіктердің  жердің  өз 

өсі бойынша және күнді айналып қозғалатынын н.коперникке дейін 

1100  жыл  бұрын  білгендігі.  Үнді  математиктері  Жердің  диаметрін 

есептеп шағарған, ал ол ғылымның қазіргі заманғы деректерінен онша-

лықты  алшақ  емес.  Бұл  ғажап  емес  пе?  Осыдан  кейін  біз  ғылым  бас-

тауларының ежелден-ақ Шығыста пайда болмағанын айта аламыз ба?

Алайда  қарсыластарымыздың  уәждеріне  құлақ  салайық.  Олар 

жинақталған білімдердің барлығы бірдей ғылымды қалыптастырмайды 

деген  даусыз  ойға  сендірмек  болады.  Ғылым  жаңа  білімдерді  туды-

ру  бойынша  арнайы  мамандандырылған  мақсатты  қызмет  болып  та-

былады.  Иә,  Шығыста  ондай  арнайы  мамандандырылған  қызмет 

болмады.  Шығыста  білімдер  тікелей  іс  жүзіндегі  тәжірибені  та-

нымал  индукциялық  (жалқыдан  жалпыға  қарай  тексеру  әдісімен) 

қорытындылау  негізінде  жасалып,  отбасы  ішінде  мұрагерлік  кәсіп-

қойлық  ұстанымы  бойынша  ұрпақтан-ұрпаққа  беріліп  отырды  (оған 

қоса, ол білімдер аталған мамандықты қорғаштаушы Құдайдан келіп 

жетеді деп жорамалданатын).

Ал  Батыста  басқаша  болып  па  еді?  Оның  үстіне,  ежелгі  заман-

нан  бастап  (Аристотель,  Ф.Бэкон)  осы  күнге  дейін  индукциялық 

қорытындылау – ғылымның маңызды әдістерінің бірі болып табылады 

және сондықтан бұл кінәнің неге Шығыстағы ғылымға бағытталатыны 

34

түсініксіз.  Білімдердің  отбасылық  дәстүрмен,  цех  қағидасымен 

беріліп  отыратыны  туралы  айтар  болсақ,  олар  Шығыста  да,  Батыста 

да  солай  болған  (ортағасырлық  Еуропаны  еске  түсіріңіз).  Ғылым  мен 

оның  институттарының  бүгінгі  таңдағы  жай-күйін  ерте  замандарға 

таңуға болмайды ғой. Ежелгі Грекияда да бір немесе басқа ғылымды 

қорғаштайтын Құдайлардың санына есеп жетпейтін. 

Ары  қарай  Шығыстағы  білімдердің  жинақталуының  бейберекет 

сипаты айтылады. Ол туралы төмендегіні айтуға болады. Ғылымның 

жүйелі,  жоспарлы  түрде  дамуы  Жаңа  дәуірде  ғана  басталды.  Ал 

бұлайша даму өте-мөте XX және XXI ғасырлар ғылымына ғана тән.

Әдебиетте айтылатын келесі бір кемшілік – ол Шығыс ғылымының 

оншалықты  орынды  емес  сипаты,  «танымның  таным  үшін»  болма-

уы,  оның  нақты  қолданбалы  міндеттерді  шешуге  арналған  басым 

бағыттылығы. Бірақ тіпті Шығыстағы ғылыми ойдың дамуы тарихы-

нан  келтірілген  жоғарыдағы  фактілердің  өздері,  біздің  көзқарасымыз 

бойынша, ертешығыс дінінің тіпті орынды болып табылмайтын сипаты 

туралы сенімді жоққа шығарады. Таным негізі тәжірибеде, қоғамның 

өмірлік маңызды мәселелерін шешуде жатыр емес пе. «Таным – таным 

үшін»,  «өнер  –  өнер  үшін»  және  басқадай  бағыттар  схоластикалық, 

яғни өмір тәжірибесінен аулақ, көз алдындағыдан басқаны көрмейтін 

теориялаудың өнімдері ғана еді.

Сөйтіп,  бұл  мәселені  азды-көпті  нәтижемен  қарастыра  келе,  біз 

төмендегідей қорытындыға келеміз:

а)  ертешығыстық  өркениеттердің  көп  мыңжылдықтарға  созыла-

тын  тарихы  бар.  Шығыс  әлемге  материалдық  және  рухани  тұрғыда 

көптеген құндылықтар, атап айтқанда, жібек, қағаз, компас, оқ-дәрі, 

кітап басып шығаратын станок сияқты заттар берді;

ә) Шығыстың ғылыми жетістіктері Батыстікінен әсте төмен болған 

жоқ.  Оның  үстіне,  олардың  бірі-бірлерінің  жетістіктерімен  тұрақты 

алмасуы орын алып отырды;

б)  философияның  бастаулары  сияқты,  ғылым  бастаулары  да 

Шығыста да, Батыста да адамзаттың «өз өсінде айналатын уақыты» деп 

аталатын уақытта бір мезгілде пайда болған. Әлбетте, екі өркениетте 

де  әлеуметтік-саяси  факторлар  (Грекиядағы  «Афина  демократиясы», 

Шығыс елдеріндегі «азиаттық озбырлық») орасан үлкен рөл атқарды. 

Алайда  бұл  Шығыста  ғылым  болмаған  деп  сендіру  үшін,  бізге  негіз 

бола алмайды.

Шығыс ойшылдарының әлем туралы, бұл дүниедегі адам болмы-

сының мағынасы жайындағы ой-толғаныстарын айтар болсақ, олар да 

35

бізді өздерінің терең көрегендігімен және даналығымен таңғалдырады. 

Мысалы,  даосизмнің  онтологиясын  (болмыс  туралы  ілімін)  алсақ,  ол 

төмендегідей болып шығады: Дао (болмыссыздық, яғни болмыстың 

жоқтығы)  болмысты  тудырады,  ал  ол,  өз  кезегінде,  табиғаттың 

нақты  бір  денелері  мен  заттарын  (дэ),  яғни  оларға  бөлінген  белгілі 

бір  уақытта  өмір  сүріп,  қайтадан  болмыссыздыққа  оралатындар-

ды  дүниеге  келтіреді.  Ертедегі  қытайлардың  бұл  көрегендігі  «Әлем 

вакуумның  «Үлкен  жарылысы»  деп  аталатын  жарылыстан  жаралған, 

демек, іс жүзінде ештеңеден жаралмаған» деп сендіретін сол заманғы 

астрофизикамен астасып жатыр. Қазақстандық философ А.Хамидовтің 

айтуынша, Шығыс философиясында болмыссыздыққа шығармашылық 

күш  берілген.  Сондықтан  Батыстың  «Ex  nigilo  nigil  fit»  («жоқтан  бар 

тумайды») деген нақылы Шығыстың ақыл-ой шабытына сай келмейді. 

Оған  «Ex  nigilo  totum  fit»  («Барлығы  жоқтан  пайда  болады»)  деген 

қағида сай келеді. Болмыстың осындай түсінігінен: егер ерте ме, кеш пе, 

бәрі де болмыссыздыққа оралатын, ал әлемді Даоның көзге көрінбейтін 

заңдары билейтін болса, онда табиғат заңымен (у-вэй) өмір сүру ке-

рек  деген  өмір  бағдары  келіп  шығады.  Бұл  жерде  еуропалық  санаға 

тән түрленіп өзгеру, табиғатты бағындыру идеясы жоқ.

Даосизм  қарама-қарсылыққа  өту  арқылы  жүзеге  асырылатын 

қозғалысты  мойындайды.  Ерте  көктемде  шөп  жап-жасыл,  жұмсақ, 

нәзік болса, ал қаракүзде сарғайып, қатайып кетеді. Дүниеге жаңа кел-

ген сәби қаншалықты нәзік, әлжуаз, жұп-жұмсақ болса, ал қартайғанда, 

ол  енді  икемсіз,  мыж-тыж  күйге  түседі,  яғни  о  дүниеге  бет  алады. 

Осыған  орай  даошылар:  орасан  зорға  жету  үшін,  кішкентайдан  бас-

тау  керек,  қиындықты  жеңілден  бастап  жеңген  жөн  деген  даналық 

кеңестер  береді.  Бірдеңені  құрту  үшін,  алдымен  оның  гүл  жаруына 

жол  бер,  сонда  ол  өз  ажалын  өзі  табады.  Бақытқа  қол  жеткізу  үшін, 

бақытсыздықты  басыңнан  өткер  («Әйтпесе  бақытты  екеніңді  қалай 

білесің?»  –  деп  сұрақ  қояды  Лао-Цзы).  Кім  шамадан  аспаса  –  сол 

өзін  бақытсыздықтан  құтқарады.  Кім  өз  шекарасын  біледі  –  сол  өзін 

қауіптен сақтайды. Кім оңай жол іздесе – қиындықтарға сол тап бола-

ды. Даошылардың жоғарыда келтірілген адамгершілік ұғымдары бізді 

өздерінің тереңдігімен, даналығымен тамсандырады.

таным. Сезім мен құмарлық бізді Дао танымынан алыстата түседі. 

Олар  арқылы  тек  табиғаттың  нақты  денелерін  танып  білуге  болады. 

Алыпұшпа  құмарлықтан  арылғанда  ғана  жаратылыс  құпияларына 

терең  бойлап,  танып  білуге  болады.  Жаратылыстағы  барлық  заттар 

мен денелер әртүрлі, бірақ олардың барлығы да дамиды және бастапқы 

36

негізіне  қайта  оралады.  Бұны  біз  тыныштық  деп  атаймыз.  Ол  бізді 

орнықтылыққа жетелейтін мәнге жеткізеді. Тұрақты орнықтылықты 

танып  білген  адам  кемелдіктің  шыңына  шығады.  Кемелдікке  жет-

кен  адам  құмарлық-құштарлықтан  арылып,  дао  –  мәңгілікке  жетеді. 

Даошылар  осылай  деп  сендіреді.  Даосизм  ғажайыптан  –  құбыжық, 

жақсылықтан  –  жамандық,  болмыстан  –  болмыссыздық  көріп,  өмір 

диалектикасын  керемет  көрсетеді.  Ол  үшін  үйлесімділік  –  қарама-

қарсылықтардың осылай қатар өмір сүруі.

Даошылардың ойынша, өзіңді танып білу арқылы басқаларды да та-

нып білесің. Егер бір немесе басқа елді танысаң, онда бүкіл адамзатты 

танып  білген  болып  шығасың.  «Дана  адам  білімді  бола  отырып,  оны 

көрсетуге  ұмтылмайды,  ал  білімсіз  адам  әрдайым  өзінің  білгіштігін 

көрсетіп  қалуға  тырысады»  деген  нақыл  жастар  үшін  ерекше  бағалы 

болып табылады.

Ертедегі  қытай  даналары  тұлғаның  ішкі  дүниесіне,  оның  қоғамға 

көзқарасына  үлкен  көңіл  бөледі.  Кон-Фу-Цзы  (Конфуций)  алғаш  рет 

алтын  ереже  деп  аталатын:  «өзіңе  қаламағанды  басқаға  істеме» 

деген  мораль  қағидасын  құрды.  Мән-мағынасы  «адамды  сүй,  оған 

жақсылық жаса, сонда саған барлығы жақсылық пен сүйіспеншілік бо-

лып  қайтады»  деп  ұғынылатын  «өзара  қарым-қатынас  этикасын», 

сондай-ақ:  шектен  шығу,  ұшқарылық  дегендердің  барлығы  қарама-

қарсылыққа айналып кету қаупін туғызады деген «ортаңғы жол» эти-

касын қалыптастырды.

Конфуцийдің  ойынша,  адам:  1.  жень  –  адамды  сүю;  2.  и  – 

әділеттілік; 3. ли – салт-жоралар; 4. Чжи – ақыл; 5. сань – сенім деп 

аталатын «бес ізгілікті» (у-Чан) ұстануға тиіс.

Ізгілікті  адам  –  Цзюн-Цзы  –  осы  ізгіліктерді  сақтайды,  пасық 

адам  –  сяо-жень  –  сақтамайды.  Мейірбан  адам  басқалардың  алдын-

дағы  борышын  басшылыққа  алса,  ал  пасық  адам  пайдакүнемдік  ой-

лайды;  ізгілікті  адам  басқалармен  бейбіт  өмір  сүруді  қалап,  бірақ 

өзіндік өмір жолын іздесе (егер басқаның жолын қайталайтын болсаң, 

онда бұл дүниеге неге келдің?), пасық адам басқаларсыз күн көре ал-

майды,  бірақ  өсең-аяң,  ұрыс-керіс,  кикілжің  тудырмай  жүрмейді. 

Ізгілікті  адамға  үлкен  істерді  сеніп  тапсыруға  және  оның  ол  істерді 

(кейде өзіне зиян келтіретін іс болса да) орындайтынына сенім артуға 

болады. Өресі таяз адамға тіпті ұсақ істерді де сеніп беруге болмайды, 

өйткені  ол  ешқашанда  алған  ісін  аяғына  дейін  жеткізбейді.  Осындай 

қарапайым, түсіну оңай мысалдар арқылы конфуцийліктер өз халқын 

тәрбиелеп отырған.

37

әлеуметтік-саяси  көзқарастар.  Қоғам  ғасырлар  бойы  халық 

даналығын  бойына  сіңіре  қалыптасқан  салт-жораларды  (ли)  сақтай 

отырып, әлеуметтік иерархия (әке – әке болуға, ал ұл – ұл болуға тиіс 

деген)  заңдары,  яғни  төмен  шенділердің  жоғары  шенділерге  бағыну 

тәртібі  бойынша  өмір  сүруге  тиіс.  Ал  қоғамды  басқаруда  Кон-Фу-

Цзы (Конфуций) заңды емес, моральды таңдайды. Әрине, адамды бір 

нәрсені заң бойынша істеуге мәжбүрлеуге болады. Бірақ оның жанын 

жағымсыз кірбің шалады. Бірақ егер адамнан бір нәрсені істеуді өтінсең 

немесе оны шеберлігі, адалдығы үшін мақтасаң, онда ол тапсырылған 

істі әлдеқайда жақсырақ орындайды.

Ойшыл  (Конфуций)  халықтың  өз  билеушілеріне  сенім  артуына 

үлкен мән берген. Ол: «Қарусыздануға, халықты аштыққа душар етуге 

болады  –  ол  бәрін  де  көтереді.  Бірақ  егер  халық  жоғарғыларға  деген 

сенімін жоғалтса, онда дүрбелең басталады», – дегенді айтқан. Біз, өз 

кезегімізде, қазіргі реформалар барысында Қытайдың таңғалдыратын 

табыстарға жетуіне нақ осы сенімнің жоғары деңгейі себеп болғанын 

айтпақпыз.

таным. Кон-Фу-Цзының ойынша, адамдар табиғаты бойынша көбі-

несе бірдей болып келеді. Бірақ өмір тәжірибесі мен тәрбие адамдарды 

әртүрлі етеді. Тек биік даналық пен шектен шыққан ақымақтық қана 

өзгермейді. Биік данышпандық кейбір адамдарға табиғаттан беріледі. 

Бір білімдерді адам оқу арқылы алса, кейбіреулерін өмірлік тәжірибеден 

алады.  Бірақ  ақымақ  адам  тіпті  өзінің  жасаған  қателіктерінен  де 

қорытынды  шығармайды.  Ойшыл  бізге:  «Оқы  да  тоқы!»  –  деген 

қарапайым  өсиет  қалдырған.  Егер  оқуды  ойлаумен  ұштастырмасаң, 

шалағай білім аласың, ал егер ойлауды оқумен ұштастырмасаң, онда 

барлығына күмәнданатын боласың.

Фа-Цзя (заңшылдар) мектебін ертедегі Қытайдың саяси-құқықтық 

философиясы ретінде қарауға болады. Оның негізін салушы Хань-Фей-

Цзы  (280-233  жж.)  өз  философиясында  адамның  өзімшіл  табиғатына 

сүйенеді. Әркім өзгелердің мүдделері туралы ұмытып, өз мүдделеріне 

жетуге  ұмтылады.  Бейберекеттік  орын  алмауы  үшін,  маңызды 

қоғамдық  қатынастарды  қатаң,  айқын,  қысқа  заңдармен  реттеп, 

олардың мазмұнын әрбір адамға жеткізе түсіндіру керек. Заңдарды іс 

жүзіне  асыру  механизмі  адам  жанына  мемлекеттің  репрессиялық  ма-

шинасы  алдындағы  қорқыныш  сезімін  ұялату  арқылы  орындалады. 

Ол  кезде  заңдарды  бұзғаны  үшін көпшілік  алдында  ашық  жазалау 

қолдану қажет.

38

Қоғамды  басқару  өнері  туралы  айтар  болсақ,  онда  ол  билеушінің 

терең  құпиясы  болуға  тиіс.  Жоғарғы  шенеуніктер  оның  ойлары 

мен  жоспарларының  бағытын  білмеуге  тиіс,  «өйткені  жолбарыс-

тар  (айналасындағылар)  билеушінің  қыр  соңынан  қалмай  келеді». 

Билеушінің  күші  –  оның  ештеңе  істемеуінде,  сонда  ғана  ол  өзін 

қоршаған адамдардың ойларын біле алады.

Мыңжылдықтар  бойы  әлемді  билеп-төстеушілер  осы  философия-

лық  мектептен  білім  алған.  Егер  еліміздің  бұдан  аз  уақыт  бұрынғы 

тарихын  алып  қарасақ,  аталған  мектептің  ең  бір  ынталы  оқушысы 

«барлық замандар мен халықтардың көсемі» И.В.Сталин болған.

Бүгінгі күні, үлкен әділеттілікті – «ұлы қуғын-сүргін» жылдарында 

жазықсыз құрбан болған миллиондаған азаматтарды ақтап шығаруды 

іске  асырған  уақытта,  біз  кейде  сол  қаза  тапқандардың  артында 

өмірлерін сақтап қалу үшін, өздерінің орнына басқаларды ұстап берген 

сатқындардың тұрғанын ойдан шығарып аламыз.

Уақыт  өте  келе,  Қытай  қоғамында  моральдық  және  құқықтық 

реттеуді  үйрену  қолға  алынды,  дегенмен  алғашқысы  қашанда  басым 

тұратын.

Жоғарыда  келтірілген  талдаудан  көріп  отырғанымыздай,  қытай-

лардың  философиясы  аясында  Дао  –  аспанның  өзіне  тән  ерекшелігі 

жоқ  заңдары  жетекшілік  рөл  ойнайтын  әлем  бейнесінің  сұлбалары 

ғана қалыптасып қойған жоқ, сонымен қатар саяси-құқықтық ілімдер 

біртіндеп пісіп-жетіле бастады, осы уақытқа дейін бұл ұлы халық со-

ларды  ұстанып,  өмір  сүріп  келе  жатқан  рухани-адамгершілік  салт-

жоралардың негіздері қаланды.

Ал енді Үндістан мен оның халықтарына келсек, олардың негізгі 

әрекеттері,  негізінен,  «Ұлы  елес  –  Маяны»,  яғни  біздің  көз  алдымыз-

да жатқан өтпелі, жетілмеген материалдық әлемді еңсеру қажеттігіне 

байланысты  болды.  XX  ғасырдың  ұлы  үнді  ойшылы  С.Вивекананда 

айтқандай,  «шығыс  данасы  бұл  дүниеден  аттап  өтіп,  әлдебір  мәң-

гілік,  өтпелі  емес,  ажалсыз...  дүниені  көрмек  және  ол  ешқашан  ал-

дына  қойған  бұл  мұрат-мақсатынан  таймайды».  Бұл  ізденістің  нақты 

көрінісін джайнизм және бұдда діні ілімдерінен көруге болады:

а) Джайнизм – («Джина» – «Жеңімпаз» деген сөзден шыққан) ежелгі 

философиялық ілім. Оның негізін  Джина махавира (б.з.д. VI ғасыр) 

қария салған. Оның негізгі ұғымдары: «джива» – тірі, жанды, «аджи-

ва»  –  жансыз,  өлі,  «ашрава»  –  жанның  бүлінуі,  «самвара»  –  жанның 

тазаруы, «нирджара» – карманың бұзылуы және т.б. Джайнизмнің «үш 

жауһары» – ол дұрыс білім, дұрыс мінез-құлық, дұрыс сенім.

39

Ілімнің  қақ  ортасында  тұрған  –  тұлға  болмысының  мәселелері. 

Оның негізгі мазмұны – бұл этика, адамды құмарлықтардан азат ету. 

Джайнизмнің мақсаты осындай азаттық мүмкін болатын өмір салтына 

қол  жеткізу.  Мысалы,  қазіргі  заманғы  джайнистік  беделділердің  бірі, 

Ұлыбританияда,  АҚШ-та  пен  Үндістанда  джайнизм  орталықтарын 

ұйымдастырушы  Шри  Сушна  Кумар:  «Егерде  кімде-кім  озбырлықты 

емес,  сүйіспеншілікті,  жанашырлықты,  бейбітшілікті,  үйлесімділікті, 

бірлікті  шынайы  іске  асырушы  болса,  онда  ол  –  нағыз  джайн.  Джай-

низмге бұру мүмкін емес, бірақ әркім өзінің әдет-дағдыларын, санасын 

өзгерте алады», – деп бекер айтпаған (Фишер Мэри Пат. Живые рели-

гии. – М.: Республика, 1997. – 95-бет). 

Джайнизм бойынша: адамның негізгі мақсаты – басқаларды немесе 

барлық  әлемді  жеңу  емес.  Нағыз  жеңіс  –  ол  өз-өзіңді  жеңу.  Ол  үшін 

төмендегі қағидаларды бұлжытпай орындау керек:

–  сатья – қаншалықты қиын болса да, әрқашан шындықты айту.

–  апариграха  –материалдық  игіліктерге  немқұрайдылық,  яғни 

оған құштар болмау, пайдакүнемдікті ойламау.

–  ахимса  –  ешбір  жаны  бар  тіршілік  иесіне  зиян  келтірмеу 

(зорлық-зомбылық көрсетпеу).

Еске  сала  кетейік:  XX  ғасырда  Махатма  Ганди  нақ  осы  зорлық-

зомбылық  көрсетпеу  қағидасына  (ахимсаға)  сүйене  отырып,  үнді 

халқын бостандыққа жеткізді.

ә) бұдда діні. Бұл – әлемдік дін деңгейіне көтерілген философиялық 

ілім.  Негізін  салушы  –  Гаутама  Сидхартха  (б.з.д.  563-483  жж.).  Елу 

жасқа  жеткенге  дейін  шындық  іздеп,  «Бұдда»  (көзі  ашық,  дана)  ата-

нып, өз мектебін құрған.

бұддашылықтың негізгі қағидалары:

Барлығы да – азап, күйзеліс (азаптанып дүниеге келу және азаппен 

өлу, ата-анадан, достардан, сүйіктіңнен айырылу, орындалмаған тілек-

ниеттердің азабы және т.б.).

Күйзелістердің  себептері  өмірге  құштарлықта,  ләззат  алуда       

жатыр.

Күйзелістерден құтылуға болады.

Олардан құтылудың сегіздік жолы бар:

1.  Дұрыс ойлау. Егер адам: «Ол мені қорлады, ұрып-соқты, жеңді, 

тонады», – деп ойласа, онда оның мазасы кетіп, бойын кек кернейді.

2.  Дұрыс  сөйлеу.  Ауыздан  шығатын  сөз  –  шын  және  айнала-

дағыларға жағымды болуға тиіс, балағат сөздер қоршаған ортаны лас-

тайды.

40

3.  Дұрыс  іс-әрекеттер,  яғни  шындық  үшін  ерлік  жасауға  дайын 

болу.

4.  Дұрыс өмір салты, демек, бейбіт, адал, таза өмір сүру.

5.  Дұрыс ниет-пиғыл, яғни жамандық жасамау.

6.  Дұрыс күш салу, яғни адамның өзін-өзі тәрбиелеуі және өз-өзін 

ұстауы.

7.  Дұрыс  көңіл  бөлу  (түсіну),  демек,  сананың  белсенді  қырағы-

лығы.

8.  Ойды дұрыс жинақтау, яғни медитацияның дұрыс әдістері.

Бұддашылық  сегізінші  тармаққа  ерекше  назар  аударады:  меди-

тация  адамды  толық  тыныштық  жағдайына,  яғни  ол  нирвананың 

(жұмақтың)  «тынық  тұңғиығына»  батқан  кезде,  оған  ешқандай  «заң 

жүрмейтін»  күйге  жеткізетіндей  болуға  тиіс.  Әлбетте,  оны  тақуа-

монахтар  ғана  орындай  алады  Ал  жай  адамдар  туралы  айтсақ,  олар 

үшін  «панча  Шила»  («Бес  Өсиет»)  қағидаларының  ізімен  жүру 

жеткілікті. Олар:

1.  Адам өлтіруші болма.

2.  Ұрлық істеуден тартын.

3.  Теріс жолға түсуден сақтан.

4.  Өтірік айтпа.

5.  Елірткіш сусындардан бойыңды аулақ ұста.

Бұддашылықты зерттеушілер арасындағы беделділердің бірі Клайв 

Эррикер осыған орай: «Бұл жерде барлық осы санаттардың бір-бірімен 

тығыз  байланыстылығын  түсіну  өте  маңызды.  Сегіздік  жолды  кейде 

адамдар  сегіз  басқыштан  тұратын  баспалдақпен  теңестіреді  де,  адам 

басқыштан-басқышқа  көтеріле  отырып  дамитындай  әсер  қалдырады. 

Бұл  –  жаңсақтық.  Бұдда  іс  жүзінде  бұл  санаттардың  әрқайсысын 

(ғылыми  көзқарастардың  әрқайсысын  да)  басқалармен  бірлікте 

меңгергенде ғана жетістікке жетуге болатынын атап көрсет-кен», – деп 

жазды (Эррикер К. Буддизм. – М., 1986. – 97-бет).

б) материалистік үрдістер.

Үндістандағыдай,  Қытайда  да,  рас,  бұл  қоғамдарда  терең  тамыр 

жаймаған  материалдық  үрдістер  болған.  Еске  түсірсек,  кейбір  қытай 

философтарының ойынша, әлемнің негізінде өте ұсақ «ци» бөлшектері 

жатыр, олар бір-біріне тізбектеліп, табиғат денесін құрайды. «Егер рух 

жоқ  болса,  онда  неге  Құдайға  жалбарынғаннан  кейін  жаңбыр  жауа-

ды?» – деген сұраққа олар: «Жаңбыр бұған дейін де болған, одан кейін 

де бола береді», – деп жауап берген.

41

Үндістанда әлем: жер, су, ауа, от және кеңістік деген бес тұрақты-

лықтан тұрады деп есептеледі. Мағынасы жағынан қытайдың «циіне» 

жақын «пракрити» осы жерде пайда болған. Оның үш қасиеті (гуна) 

бар:

1.  Саттва адамға білім мен бақыт әкеледі.

2.  Раджас – ол адамды әрекет етуге итермелейтін құмарлық.

3.  Тамас жалқаулықты, енжарлық пен ұйқыны қоздырады.

Материалистердің  өмірлік  бағдары  өмірден  тәндік-сезімдік  ләззат 

алуға саяды. «Чарвак-материалистер» дегендер: «Осы өмірдегі бақытқа 

ұмтылатын  боламыз!  Бұл  дүниеде  ажалсыздық,  мәңгі  өмір  сүру 

жоқ  –  өлгеннен  кейін  кез  келген  адам  күлге  айналады.  Сонда  ол  бұл 

өмірге  қалай  қайтіп  оралады?»  –  дейді.  Солай  ойлаудың  нәтижесі 

олардың «басқа дүниені» қабылдамауына, осы өмірдің рақатын көруге 

шақыруына жеткізді: «Осы өмірде көңіл көтер және шарап іш! Ертең-

ақ күлге айналасың және бұл өмірге қайтып оралмайсың».

Үнділердің материалистік философиясында бұл әлемнің екі баста-

уын (дуализм) мойындайтын ағымдар болған. Олардың бірі – пракрити 

(материя), ал екіншісі – пуруша (жан). Екеуі де әуелден-ақ бастапқысыз 

және шексіз деректермен танылған.

Аталған  ағымдардың  жұртшылық  алдында  ерекше  үлкен  беделі 

болмағанын  айтқан  жөн.  Негізінен,  Ертедегі  Шығыс  философиясы 

идеалистік сипатта болды.

жүктеу/скачать 2,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: