Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі Ы. Алтынсарин атындағы ұлттық білім беру Академиясы Әлемдік педагогикалық ой сана
жүктеу/скачать 0,72 Mb.
|
2 Ой-сана 8 том
- Бұл бет үшін навигация:
- Қарсы айтылатын ұғымдар
- §3. Ұғымдар анықтамасы
- Ұғымды анықтау тәсілдері.
а)
б) 10-сурет. Бағынышты ұғымдар. Бірақ бағынышты ұғымдар үйлесімді болуы мүмкін. Бұл жағдайда жалпы түбірге бағынышты түрлік ұғымдар қиылысуы мүмкін. Бұл жағдайда жалпы түбірге бағынышты түрлік ұғымдар қиылысуы мүмкін. Бұл жағдай 10.б.-суретте берілген. Оқыту процесінде ұғымдарды қателік жібермей орналастыра білу керек. Ол үшін төмендегі ережелерді басшылыққа алған жөн: 1. Бағынышты ұғымдар ортақ бір түбірдің жақын түрі болу керек. 2. Жақын ортақ түбірі бар бағынышты ұғымдарды бір қатарға орналастыру. Оқушылар мынадай қателік жібереді:геометриялық фигуралар деп – үшбұрышты, параллелограмды, ромбты, т.б. атайды. Мұндағы қателік, ромб – геометриялық фигураның емес, параллелограмның жақын түрі. Түрлік белгілері мазмұнындағы айырмашылықты шарттайтын үйлесімсіз ұғымдарды контрарлық деп атайды. Егер де түбірлікұғымдарды белгілі негіз бойынша түрлерге бөліп орналастырса, онда бағынышты ұғымдардың қатары құрылады. Мысалы: 1). Ақ, аппақ, ашық-сұр, сұр, қою сұр, т.б. Контрарлық ұғымдар көлемінің арақатынасын 11-суреттен көруге болады. Түс Қара Ақ Тереңдік Терең Ұсақ 11-сурет. Контрарлы ұғымдар. Қарсы екі ұғымның мазмұны белгілі, оң, сенімді сипатты. Бұл ұғымдар бір-бірінсіз болмайды. Мысалы, жоғарысыз – төмен, ақ болмаса, қара болмайды. Қарама-қарсы ұғымды білдіретін сөздер антоним деп аталады. Қарсы айтылатын ұғымдар (контрадикторлық). Үйлесімсіз бағынышты екі ұғым қарсы айтылатын ұғымдар деп аталады. Олардың түрлік белгілері қарама-қарсы сипатта болады. Бір ұғымның белгісі келесі ұғымды толықтай жоққа шығарады, мысалы, «ақ» – «ақ емес», «жоғары» – «жоғары емес». Бұлардың контрарлық ұғымдардан айырмашылығы – олардың көлемінің суммасы түбірлік ұғымның көлеміне тең болады. Егерде контрарлы ұғымның екеуі де оң болса, онда қарсы айтылатын ұғым да – бірі оң, екіншісі теріс болады (12-сурет). Батыл емес Ақ Ақ емес Терең Терең емес Батыл а) б) в) 12-сурет. Қарсы айтылатын (контрадикторлық) ұғымдар. Жоғарыда қарастырылған ұғымдардың түрлерін схема түрінде көрсетуге болады (13-сурет).
13-сурет. Ұғымдар арасындағы қатынас түрі (мазмұны мен көлемі бойынша). §3. Ұғымдар анықтамасы Ұғымдар анықтамасы дегеніміз – (лат. defiaitio) логикалық операция, бұл процесс кезінде ұғымның мазмұны анықталып, айрықша белгілер көрсетіледі. Ұғымды анықтау, яғни, анықталатын заттың басты қасиеттерін қысқаша формада көрсету деген сөз. Ұғымдарды дәл анықтау, олардың ережелерін білу – ғылым мен практиканың барлық саласында үлкен мәнге ие. Ерте заманнан бері көптеген философтар осы мәселемен айналысты: Демокрит (б.э.д. 460-370 ж.ж.) «Логика туралы» трактаты, Сократ (б.э.д. 469-399 ж.ж.), Платон (б.э.д. 428-347 ж.ж.), Аристотель (б.э.д. 384-322 ж.ж.), Т.Гоббс (1588-1679 ж.ж.), т.б. Ұғымдарды анықтауға К. Маркс, Ф. Энгельс, В.И. Ленин де атсалысты. «Ұғымды анықтау заттың белгілерін атау деген сөз емес. Ұғымды анықтау дегеніміз – оны дамыту, түйін сызығына ұғымдық алмасуларды енгізу, теориялық құрылымды анықтау» – дейді В.И. Ленин. Ұғымды анықтау тәсілдері. Логика шынайы белгілерді ашуға мүмкіндік беретін ұғымдарды анықтаудың тәсілдерін көрсетеді. Ұғымды анықтаудың бірнеше тәсілі бар: жақын түбірі мен түрлік айырмашылығы бойынша анықтау, генетикалық анықтау – заттың құрылу тәсілін көрсету арқылы анықтау. Сонымен қатар номиналды анықтауды (берілген ұғымды білдіретін сөздің, терминнің немесе атаудың мәнін түсіндіру) ажыратады. Анықтаудың алғашқы басты тәсілі түбірді көрсетуден басталады. Мұнда түр ретінде анықталатын ұғым кіреді (genus proximum). Ұғымды анықтаудың бастауы – бұл ауқымды ұғымды табу. Екінші кезең – анықталатын ұғымның түрлік айырмашылығын (differentia specifica) көрсету. Әрбір түбірге көптеген түр кіреді. Ұғымды дәл анықтау үшін, берілген түрдің мазмұнын табу керек. Ұғымды жақын түбірі және түрлік айырмашылығы арқылы анықтау тәсілін алғаш рет Аристотель енгізді. Ол дәстүрлі логикамен кабылданған анықтаудың ережелерін де қалыптастырды. Мысалы, К. Маркс өзінің «Капитал» деген жұмысында еңбектің тәсілдерін анықтайды: «Еңбек тәсілі дегеніміз – бұл заттар кешені. Адам оның көмегімен әсер ете алады». Жоғарыда біз қозғалтқыштың классификациялық схемасын қарастырған болатынбыз (5.а.-сурет). Қозғалтқыштың әрбір түрін анықтағанда оның белгілері көрсетіледі. Осылайша, көрсетілген қозғалтқыштың барлық түрлерінің жақын түбірлік ұғымы – бұл «қозғалтқыш», ал түрлік айырмашылығы жоғарыда айтылған болатын. жүктеу/скачать 0,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|