Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым министрлігі Көпсалалы

 
21
жайылымның 
өзі 
жаздағыдай 
көңілмен 
мөлшерлеп  өлшеп-пішіп  қойған.  Жақын  жердің 
тебіндігін қорасындағы шөбіндей қориды. Бірақ 
сонда да əр бір қыс Қоспанға төтенше қиындық 
əкеледі.  Міне,  биыл  бір  күн  ашылып,  бір  күн 
жауып, алысқа аттатпай қора маңын тақырлатып 
кетті.  Содан  ақыры  тəуекелге  бел  буып  Қоспан 
өріске шықты». 
Осылайша Қоспанның қолға алған қай іске 
болмасын  асқан  ыждағаттылықпен  кірісетін,  өз 
шаруасын игеруге келгенде, дөңгелетіп əкететін 
шеберлігін  танытады.  Сонымен  қатар,  Қоспан 
бейнесінің  шынайлығын  аша  түсу  үшін  сəтті 
деталь да қолданады. 
Қоспанның  да  өмірдегі  жүріп  өткен  жолы, 
қанқұйлы  соғысқа  қатысуы,  тұтқында  болуы, 
еліне  оралғаннан  кейінгі  көрген  теперіштері, 
тұтқында  болғаны  үшін  өрген  қудалауы  –  бір 
адамның  тағдыры  үшін  аз  нəрселер  емес.  Бұл 
оқиғалар 
алғашқыда 
Боранның 
бойына 
жасқаншақтықты, 
жігерсіздікті 
ұялатады. 
Жаңылдың  да,  Қоспанның  да  ішкі  əлемінде 
ұқсастық  бар.  Ол  –  біреудің  ала  жібін  аттамас 
адалдығы, төзімділігі, өмір сүйгіштігі. 
 
242
қонбайтынын, соның бəрі алдамшы, əзəзіл дүние 
екенін ұғу қандай қасірет! Қасіреттің ең үлкені – 
туған  əкеңнің  өлі  аруағын  таптап  тұрып  сонау 
жарыққа,  тіршілікке  –  бір-бірімен  аңдысып, 
иттей ырылдасып жүретін екі аяқты пенделердің 
ортасына баруға ынтығу. 
«Ақтан  ажал  апатынан  алып  шығар 
жалғыз-ақ  мүмкіндіктің  барын  сезеді.  Бұл  – 
ақырғы  үміт,  соңғы  имансыздық  та.  Майлап 
қойғандай  жылтылдап  тая  берген  табанды 
жартылай  мұздан  шығып  жатқан  əкесінің 
кеудесіне  тіреп  секірсе,  сөз  жоқ,  арқанға  қолы 
жетер  еді.  Ол  өз  бойынан  шошынады.  Алла 
сақтасын,  əке  өлігін  басып,  тірі  қалғанша, 
қапаста  қалып  жан  тапсырған  озық.  Жо-жоқ, 
ондай айуандыққа бармайды. Бұл жалғанда одан 
артық арсыздық болар ма? Сонда не істеу керек? 
Ақтанның  соңынан  шырақ  алып  түскен  осы 
сұрақ  миын  тепкілей  жөнелген.  Екі  құлағы 
шыңылдап,  басы  айналып,  көзінің  алды  сансыз 
сары ұшқынға толып кетті. Əлдеқандай тылсым 
күш  орнынан  жұлып  алды.  Енді  болмаса  атып 
жіберетін 
ракеталық 
шапшаңдықпен 
үміт 
арқанына арыстанша атылды». 

 
241
білуінде.  «Мұзтаудағы»  Асан  шалдың  өтірігі 
арқылы  өткен  мен  бүгінгіден  сабақ  аларлық 
қаншалықты  астарлы  ой,  терең  пəлсапалық 
топшылаушылар түюге мүмкіндік туған. Мұның 
өзі  –  жазушының  ізденіс  жолдарындағы  қол 
жеткізген ірі жетістігі. 
«Мұзтаудағы» Ақтан – бөлекше тұлға. Ол – 
тəкаппарлықтың, 
сұлулықтың, 
асаулықтың 
символы.  Ақтанның  соншалық  биік  тұрғыға 
көтерілуінің  басты  себебі  –  жалғыздығында. 
Тірліктегі  жалғыздық.  Биік  мұзаттар  қашанда 
бұлт  бүркеніп,  қар  жастанып  жатады.  Ой 
биіктігі  де  тап  сондай.  Қатарластарынан  ойы 
деңгейлес  ешкім  таппағандықтан  ғана  емес, 
жалпы  адам  мұңшыл,  мұңшыл  адам  нəзік 
келетіндіктен  де  жұрттан  жырақтау,  оңаша 
жүргенді  қалайды.  Оңашалық  ойға,  мұңға 
жетелейді.  Ой  тұңғиыққа  тартады,  тұңғиық 
шексіз. Көз бен көңілдің құрты – байлық. Тəңір 
қоймасындай  мұз  шыңыраудың  ең  түбінде 
жатары, оған қол бір жеткен соң жарық дүниеге 
шығудың  өзі  қиямет  екені  керемет  бейнелі, 
шырайлы  берілген.  Ал  байлықты  басып  тұрып 
оның  түкке  қажет  емес  екенін  сезіну,  бақыт 
құсы 
тек 
алтыны, 
ақшасы 
барға 
қана 
 
22 
Романда  танымы  мен  табиғаты  жағынан 
Қоспанның  адамдық  əлеміне  мүлде  кереғар 
Жаппасбайдың  характері 
іс-əрекет 
үстінде 
ашылады.  Қоспан  мен  Жаппасбайдың  ішкі 
дүниесі 
ешқашан 
бітіспейді. 
Өйткені, 
Жаппасбайдың 
ұғымына 
ар 
алдындағы 
жауапкершілік сезімі жат. 
«Біреудің  тұнығын  лайлап,  содан  ляззат 
алуды  өзінің  өмір  сүру  машығына  айналдырған 
Жаппасбайда  жазықсыз  адамның  обалынан, 
киесінен  қорқу  деген  жоқ.  Автор  бұл  жерде 
кейіпкердің  іс-əрекетін  оның  психологиясынан 
туындатумен 
бірге 
жақсыларын 
жасытып, 
жаппасбайларды  тайраңдатып  қойған  қоғамның 
да  көлеңкелі  тұстарына  бойлатады.  Жаппасбай 
характерінің 
астында 
ұлт 
трагедиясының 
шындығы жатыр.  
Қоспанның  ішкі  жан  иірімдерін,  терең 
толғаныстарын 
аралауда 
автор 
пейзажды 
ұтымды қолданған. Суреткердің поэтикалық сөз 
өрнектері даланың ақ түтек боранын суреттеуде 
əйгіленеді. Табиғат көрінісі боранды «Ақ дүлей» 
(Қоспан  берген  атау)  –  тылсым  күштің 
бейнесінде  береді.  «Ақ  дүлейдің»  жанды 
бейнесін  танытатын  детальдар  бар.  «Шарбы 

 
23
бұлттың  арасынан  нұры  қашып,  жүдеу  тартқан 
ай  сығалайды.  Төрт  күн  соққан  боран  оның  да 
ажарын  алып  кеткен  сияқты»,-  дей  келе,  бұл 
құбылысты  «кең  атырапты  жүндей  түткен», 
адамға  тізе  бүктірген  жойқын  күш  түрінде 
бедерлейді». 
Осы тұста жазушы шеберлігі ретінде мына 
бір  мəселені  айта  кеткеннің  артықтығы  жоқ. Ол 
–  кез-келген  оқиғаның  үнемі  майдан  суретімен 
қоса  қабат  ашылып  отыратындығы.  Бұл  соғыс 
көрген  Қоспан  психологиясын  танытудағы 
ұтымды 
тəсіл. 
Мəселен, 
қасқыр 
салған 
қырғыннан  соңғы  мына  бір  суретке  назар 
аударып көрейікші. 
«Аспандағы  шарбы  бұлт  əр  жерге  бір 
шудасын үзіп тастап жоғалып кеткен. Ай сүттей 
жарық. 
Құм 
арасындағы 
табақ 
шұқырға 
бұлдыраған көбік сəулесін толтырған. Əр жерде 
сұлап-сұлап  жатқан  қойлар.  Анау  ат  жалдың 
ернеуінде  де  бір  екеуінің  денесі  қарауытады. 
Аяғының  астында  бір  нəрсе  былқ  етті,  сүрініп 
кете жаздады. Қасқырдың өлігі екен. Əрегіректе 
қылаң  беріп  бозарып  жатқан  Майлыаяқтың 
денесі.  Онымен  қабаттаса  тағы  бір  қасқыр 
құлаған.  Бас-аяғы  үш  қасқыр  соғылыпты. 
 
240
Адам  сезімінің  өзгені  қойып  өзіне  де 
түсініксіз  сансыз  қырларын  кейіпкерлердің  жан 
тебіренісі 
үстінде 
ашып 
көрсетуімен 
де 
О.Бөкеев шығармалары құнды. 
«О.Бөкеев  –  шешен  тілді  шебер  жазушы. 
Ақ  өлең  болып  құйылып  кете  беретін  ұзақ 
сөйлемдер  бір  нүктесіз,  бірнеше  бетті  алып 
кетеді.  Сонда  оқырман  сөйлемнің,  сөздің  ішкі 
қуатымен  екпініне  еріп,  елпек  атпай,  өзі  де 
желе-жортып  бара  жатқанын  сезбей  қалады. 
Осы  сөйлемдер  сыртқы  жылтырақтық,  яки  бос 
сөзуарлықпен  туындап  жатқан  жоқ,  кейіпкердік 
ішкі  сезім  буырқанысын  қоршаған  орта  – 
табиғатпен 
байланыстыра, 
сабақтастыра 
суреттеуінен  бастау  алады.  Суырып  салма 
ақындарша 
қыза-қыза 
келіп 
небір 
сөз 
маржандарын  төгіп-төгіп  тастайды,  шабыт 
үстінде  қайталанбас  ғажап  суреттер  салады. 
«Жұлдыз жауған түндер-ай», «Мезгіл əуендері», 
«Табиғат  -  өмір  –  адам»  новеллалары  тап 
осындай  ақ  өлең  үлгісінде  жазылған,  төгіліп 
тұрған  дүниелер  үзінді  алудың  өзі  қиын.  Қай 
жерінен үзіп аларыңды білмей дал боласың». 
Жазушының  тағы  бір  ерекшелігі  -  əр 
шығармасын  тың  форма,  ұтқыр  тəсілмен  бере 

 
239
романтикалық  сарынның  үлкен  өзек  тартып 
жатуы да осыдан. 
«Қар 
қызы», 
«Қамшыгер», 
«Бура», 
«Кербұғы»  сынды  шығармаларында  автор  сол 
қоғамға деген ішкі наразылығын астарлы оймен, 
көркем 
суреттеулермен, 
символикалық 
бейнелеулерімен  жеріне  жеткізе  айтты  да. 
Оралхан  оқырманына  ағынан  жарыла  сырын 
ақтарған  тұста:  «Меніңше,  көркем  туындыда 
жалғыз  ғана  кейіпкер  бар,  ол  жазушының  ізі, 
яғни  оның  айтайын,  уағыздайын  деген  ойын 
арқалап жүрген кейіпкер», - дейді. 
Асылы  Оралхан  Бөкеевтің  кейіпкерлері  – 
мынау  жағымды,  анау  жағымсыз  деп  айдар 
тағуға келмейтін, жақсылығы да, жамандығы да 
бір  басына  жетіп  артылатын  ет  пен  сүйектен 
жаратылған 
жандар. 
Солардың 
сан-қилы 
тағдырлары  шығарма  бетінде  тарамдала  жол 
тартып, 
қуанышына 
сүйінтіп, 
қасіретіне 
күйінтеді.  Содан  сабақ  аласың,  ой  түйесің. 
Оқырманды  басты  кейіпкеріне  ынтық  қылып 
қояйын  деп  жер-көктегі  жақсылық  атаулыны 
соның  бойына  əкеліп  үйіп-төгіп  тастайтын 
кейбір 
қаламгерлердей 
жасандылыққа 
бармайды. 
 
24 
Өзгесінің  қанша  екенін,  қайда  кеткенін  Қоспан 
білмейді.  Бірақ  қойдың  шығыны  көп.  Аттаған 
сайын  өлік.  Бейне  қанды  қырғын  соғыстан 
кейінгі ұрыс даласы сияқты. Тірі қалған жалғыз 
солдат тəлтіректеп аралап жүр». 
Сөз  жоқ  майдан  суреті.  Демек,  бейбіт 
өмірдің  өзі  –  күнде  күрес,  күнде  майдан.  Адам 
оған 
өзі 
ізденіп 
бармайды, 
оны 
соған 
итермелейтін, мəжбүр ететін факторлар болады. 
Ендеше,  Қоспанның  да  мұндай  жағдайға  душар 
болғандығына  кінəлі  жандар  бар.  Ол  –  совхоз 
басшылары, 
мүмкін 
өзінің 
досы 
аудан 
əкімшілігіндегі Қасболаттың өзі де болуы. 
Шаруаға  немқұрайдылық  қай  қоғамда,  қай 
заманда  болмасын  өзінің  залал,  зардабын 
тигізбей  қоймайды.  Қоспан  тағдыры  соны 
дəлелдеді.  
Роман  соңында  Қоспан  өзінің  өткен 
жолына 
сын 
кезбен 
қарап, 
бойындағы 
кемшіліктерін  ой  елегінен  өткізеді.  Бұл  ойға 
итермелеген  -  өмірі  үшін  күрес,  боранды  күнгі 
арпалыстан кейін бойында пайда болған рухани 
күш, серпіліс.  
«Шырағың  сөнбесін»  романы  Ұлы  Отан 
соғысы тақырыбына арналған. Оқиға – Украина 

 
25
жерінде  өтеді.  Негізгі  кейіпкер  –  Нəзира. 
Романдағы  бүкіл  сюжеттік  оқиға  Нəзираның 
атынан  суреттелген.  Романда  Отан  соғысының 
от  жалынын  бастан  кешірген  Нəзираның 
тағдырында  екі  желі  бар.  Біреуі  –  оның  өз 
ауылындағы  өмірі  де,  екіншісі  –  Қасымбекке 
күйеуге  шыққан  соң  басталған  жат  жер  – 
Украинадағы  əскери  өмірі  мен  соғыс  кезі. 
Романда  осы  екі  желі  қатар  өріліп  отырады. 
Автордың  негізгі  идеясы  –  соғыс  тауқыметін 
тартқан  совет  адамының  өршіл  рухын  таныту. 
Соғыс  зардабын  нақтылы  тұлға  өмірі  арқылы 
ашуды  мақсат  еткен.  Автордың  идеялық  – 
эстетикалық концепциясы - осы. 
Нəзираның  соғыс  басталған  соң  Украина 
орманының ішінде бастан кешкен қиыншылығы, 
адам  өлімі,  фашистердің  жауыздығы,  сонымен 
бірге  аяғы  ауыр  кезінде  Дуня  апайдың  үйінде 
тығылып  жатуы,  Қасымбекпен  соғыс  кезінде 
қайта табысуы, Дулаттың дүниеге келуі – бəрі де 
шығарманың  сюжеттік-композициялық  арқауын 
құраған. Нəзираның бала кезінде ашаршылықты 
бастан  өткізуі,  шешесінің  өліп,  əжесі  Қамқаның 
қолында  өсуі  –  негізгі  оқиға  –  соғыс  кезімен 
параллельді суреттелген.  
 
238
көктен  белгісіз  біреулер  бақылап  тұрғандай 
бойыңа  қорқыныш  ұялайды»,  деген  əр  жерден 
теріп 
алынған 
үзік-үзік 
ойлары 
кейіпкер 
болмысын  ғана  емес,  жазушы  болмысынан  да 
хабар берері сөзсіз. 
Оралхан  Бөкеев  –  романтикалық  сарын, 
өзіндік  пəлсапасын  қоса  ала  келген  дарын  иесі. 
Жазушы  шығармашылығы  туралы  алыс-жақын 
шетел жазушыларынан бастап, қазақтың маңдай 
алды  жазушылары,  сыншылары  бірсыпыра 
жазды.  Əлі  де  зерттеле  бермек.  Тұстасы,    досы, 
жазушы  Ақселеу  Сейдімбектің:  «Оралханның 
жəне  онымен  тұстас  тегеурінді  суреткерлердің 
тудырған замана толғағы біреу болғанымен, сол 
Оралханның шығармашылық əлемі мүлде оқшау 
құбылыс  болғанын  мойындаймыз.  Кез-келген 
дарын  иесі  сияқты  Оралхан  да  халқының 
тағдыры  қыл  үстіне  ілініп  тұрғанын  ертерек 
сезінген  суреткер»–  деуі  өте  орынды.  Оралхан 
тоталитарлық 
жүйенің 
темір 
құрсауын 
романтикалық  сөз  қуатымен  ғана  үзіп  кетуге 
мүмкіндік  барын  сезінді.  Рухы  күшті  адамды 
ешбір  темір  құрсаудың  ұстап  отыра  алмасын 
бағамдай 
білді. 
Оның 
шығармаларында 

 
237
арнаға  əр  ұрпақ  өз  тұнық  бастауын  бұрып 
отыруы да табиғи заңдылық болса керек. 
Оралхан Бөкеев – ақын. Гүлден де, бүрден 
де, нұрдан да жүректі дір еткізер сезім іздемеген 
адамнан өміршең өлең тумайды. Əуелі өз жүрегі 
елжірей  егіліп,  көзімен  көрген  көрінісін  көңіл 
көрігінен  өткізіп  алмаған  сөз  зергері  жүйе-
жүйеңді  балқытатын  сары  алтындай  сұлу  сөзді 
қайдан  таппақ?  Сөз  сезімінен  шығып,  жүректің 
жалынына  шарпынғанда  ғана  көңіл  шаттанып, 
қарасаң көз тоймас көркем өрнекке айналмақ. 
Оралхан 
Бөкеев 
– 
кейіпкердің 
жан 
тұңғиығына  терең  бойлай  білетін  психолог, 
жаратылыс  пен  адам  арасындағы  сабақтас 
жұмбақты 
іздеуші 
философ. 
Тасжанның 
аузымен  автор  оқушысына  өз  жүрегін  бүкпесіз 
жаяды: 
«Жалғанда 
ғаламат 
деп 
ойлаған 
аяулыңыздың  кемшілігін  көріп  қалудан  азапты 
не  бар?  Жақсыға  жақындаудан  қауіпті  не  бар?! 
Асылыңды  жоғалтқаннан  ауыр  не  бар?!». 
«Арманда қалу, көксеген затыңа қол жетпеу де – 
махаббат»,  «шын  ғашықтық  –  бірегей  ұғым, 
даралық  пен  мəңгілік  дегеніміз  де  осы». 
«Аспаннан  сансыз  жұлдыздар  «жерді  не  басып 
жатыр»  дегендей  тесірейе  қарайды,  расында  да 
 
26 
Автор  өз  идеясына  лайықты  оқиғаларды 
іріктей 
білген. 
Кейіпкердің 
жан-сыры, 
психологиялық  тебіреністері  арқылы  қазақ 
қызының  соғыс  жылдарындағы  көрген  азабын 
танытады.  Жазушы  өзінің  осы  идеясын  жүзеге 
асыру  үшін  партизандар  əрекетіне,  достық, 
өзара  көмек  тəрізді  маңызды  мəселелерге  көңіл 
бөлген.  Николай  мен  Света  тағдыры,  ұрысқақ 
Мусяның  өлімі  –  бəрі  де  нанымды  суреттелген. 
Жау  қоршауында  қалған,  өмір  мен  өлім 
ортасында қалған жаумен табан тіресе айқасқан 
нағыз  патриоттардың  қажырлы  келбеті,  қилы 
тағдыры өтіп жатады. Мəселен, Нəзираның өмір 
жолы  арқылы,  сол  кездегі  кез-келген  адамның 
трагедиясына 
ортақтастырады. 
Соғыста 
адамның  моральдық-психологиялық,  рухани-
этикалық  қадір-қасиеті  үлкен  сынға  түседі. 
Света  образы  арқылы  əйел  тағдырының  ауыр 
сəтін  берген.  Қиянатпен  зорлық  еткен  неміс 
фашисінен  аяғы  ауыр  болып,  бала  тууы,  күйеуі 
Николайдың оны естіген соң Светаны жек көріп 
кетуі  –  соғыстың  адам  тағдырын  трагедияға 
əкелгенінінің 
бір 
көрінісі.Романның 
тақырыптық-идеялық  желісін  көтеріп  тұрған 
образ – Нəзира образы. 

 
27
 «Боран»  романында  еңбек  адамы  –  шопан 
Қоспанның 
бейнесі 
психологиялық 
талдау 
арқылы  жасалған.  Кезең  келбеті,  адам  тағдыры 
Қоспанның  ішкі  сыры  ретінде  табиғаттың 
стихиялық  күші  –  боранмен  психологиялық 
параллелизм 
арқылы 
астарласа 
ашылады. 
Қоспанның  ішкі  дүниесіндегі  алай-түлей  сезім 
мен  табиғат  құбылысы  параллельді  түрде 
суреттеле келе, тұтастықта танылады. Романның 
өн  бойында  адамдар  өмірі  мен  осы  құбылыс 
қатар  өріліп  отырады.  Жетімдіктің  тауқыметін 
тартқан  жас  қыз  Жаңылдың  трагедияға  толы 
өмірі оның еске түсіруі арқылы көрінеді. Өң мен 
түстің арасында өз ойымен өзі арпалысқа түскен 
Жаңылдың  күйін  бейнелеуде  автор  «айқайлаған 
еміс-еміс 
дауыс», 
«түнде 
шырылдаған 
бозторғайдың 
ащы 
үні» 
сияқты 
көркем 
детальдарды пайдаланады. Оның бойын билеген 
суық  қорқыныш  аласапыран  боранда  отар 
қойымен 
адасқан 
Қоспанның 
(Жаңылдың 
күйеуі)  жай-күйін  сездіргендей.  Осы  қорқыныш 
сезім  оның  көз  алдына  өткен  өмір  жолдарын 
əкеледі. 
Əке-шешесінен 
ерте 
айырылып, 
ағайынының  үйінде  жүргенде  Ұштап  пен  оның 
қызы  Ибаштан  көрген  тепкісі,  «буыны  бекіп, 
 
236
жұмсаған  емеспіз.  Бүлдіру  үшін  жасайтын 
нəрсеміз  өзімізден  басқа,  жаратылыстың  қай-
қайсысына да керегі жоғын білеміз бе? ...Ұшқан 
құс,  жүгірген  аңды  атқан  сайын  немесе  көл, 
орман-тоғайды құртқан сайын өзімізді кеміктеп, 
өлтіріп  жатқанымызды  зерделеген  емеспіз.  Біз 
алып  өткелдің  ауызына  –  «Сайтан  көпірге» 
тіреліп тұрмыз». 
Міне,  жазушының  айтпақ  темір-қазық  ойы 
осы.  Бірақ  жазушы  оқырманды  осы  ойға 
жетелеп 
əкелуі 
үшін 
қаншама 
қиян 
соқпақтардан  өткізеді.  Жаныңа,  сезіміңе  тыншу 
берместен үнемі ойыңды қамшылаумен болады. 
Рухани  тазалық,  жан  сұлулығы  жоқ  жерде 
дүние  бүлінбек,  былғанбақ,  əсемдік  жойылмақ. 
Адам  рухани  тазалыққа  тек  қана  махаббат, 
мейірім,  шапағат  сезімдерінің  күшімен  ғана 
ынтығуы 
мүмкін. 
Сұлулықтың 
дəні 
– 
махаббатта. 
Махаббаттан 
тамыр 
тартқан 
қайырым,  шапағат  сезімі  жүректен  жүрекке нұр 
тасумен,  шуақ  шашумен  болады.  Адамзат 
баласы  жер-ананы  тұрақ  етіп,  тіршілік  кешкені 
махаббатты 
жырлаумен, 
асқақтата 
биікке 
көтерумен  келе  жатыр  екен.  Осы  игілікті  ұлы 

 
235
құрт-құмырсқа  үшін,  тіпті  тоғай  екеш  тоғай  да 
бармақтай  торғай  үшін  жаратылған.  Ендеше, 
бірінсіз  екіншісінің  тіршілігі  шамалы,  тіпті 
қанша 
ғайбаттанғанымызбен 
анау 
əппақ 
көрпесімен  тау-тасты  қымтай  жапқан  ақша  қар 
да  сирек.  Ал  адам  ше?  Екі  аяқ,  екі  қолы  бар, 
ақылдың  кені  –  Адам  неге  керек?  Ештеңеге  де. 
Табиғат  адамсыз  тіршілік  құра  алады,  ал  адам 
табиғаттан  тысқары  өмір  сүре  алмайтыны  рас 
болса,  неге  ғана  мына  қар  астындағы  қара  жер, 
анау  жұлдызды  аспан  адам  баласына  табынуы 
керек. Неге?» (20,104). 
Аспан 
шал 
қызыл 
көз 
пенделердің 
«айқайының» 
салдарынан 
қар 
көшкінінің 
астында  қалып,  табиғатқа  екі  аяғын  беріп,  екі 
дүниенің  ортасында  қалғандай  күй  кешуде. 
Жазушы  аспан  шалдың  аянышты  тағдырын 
суреттей  отыра  өмір  туралы  өз  пəлсапасын 
повестің 
өн 
бойына 
қан 
тамырындай 
тармақтандыра тартқан. 
Жазушы  Айқай  мен  Анаулар  арқылы 
қоғамымыздағы  кереғар  тұстарды  тұспалдап 
суреттейді. Жұмыр жердің үстін шыңдап, астын 
тыңдаған  біздер  дүниеге  үстемдігін  жүргізген 
ой-санамызды 
ақылдылықпен 
ешқашанда 
 
28 
бұғанасы  қатпаған»  сəби  сезімін  жаралаған 
жетімдіктің  тауқыметі,  күйеуі  Қоспан  соғысқа 
кеткенде    еркегі  жоқ  үйге  басына  келген, 
ауылдың  шолақ белсендісі Жаппасбайдың арам 
пиғылынан  тартқан  жан  азабы,  жалғыз  ұлы 
Мұраттың  өлімі,  одан  кейін  бала  көтермеуі  - 
Жаңыл тағдырының тəлкекті тұстары. 
 Қоспанның да өмірдегі жүріп өткен жолы, 
қанқұйлы  соғысқа  қатысуы,  тұтқында  болуы, 
еліне  оралғаннан  кейінгі  көрген  теперіштері, 
тұтқында  болғаны  үшін  көрген  қудалауы  –  бір 
адамның  тағдыры  үшін  аз  нəрселер  емес.  Бұл 
оқиғалар 
алғашқыда 
Боранның 
бойына 
жасқаншақтықты, 
жігерсіздікті 
ұялатады. 
Жаңылдың  да,  Қоспанның  да  ішкі  əлемінде 
ұқсастық  бар.  Ол  –  біреудің  ала  жібін  аттамас 
адалдығы, төзімділігі, өмір сүйгіштігі.  
 Романда  танымы  мен  табиғаты  жағынан 
Қоспанның  адамдық  əлеміне    мүлде  кереғар  
Жаппасбайдың 
характері 
іс-əрекет 
үстінде 
ашылады.  Қоспан  мен  Жаппасбайдың  ішкі 
дүниесі 
ешқашан 
бітіспейді. 
Өйткені, 
Жаппасбайдың 
ұғымына 
ар 
алдындағы 
жауапкершілік сезімі жат. 

 
29
Осы  ретте  Ф.Оңғарсынованың  өлеңіндегі 
ақын  жанының  бітімге  келмейтін  жауы  еске 
түседі:  
 Ол – адамдар шындыққа жүгінбейтін, 
көлгірсіп күлімдейтін, 
Өзі істеген жауыздық, зұлымдықтан, 
Қайғы шегіп ішінен түңілмейтін. 
Жаппасбайдың  табиғаты  осыған  ұқсас. 
Біреудің  тұнығын  лайлап,  содан  лəззат  алуды 
өзінің  өмір  сүру  машығына  айналдырған 
Жаппасбайда  жазықсыз  адамның  обалынан, 
киесінен  қорқу  деген    жоқ.  Автор  бұл  жерде 
кейіпкердің  іс-əрекетін  оның  психологиясынан 
туындатумен 
бірге 
жақсыларын 
жасытып, 
жаппасбайларды  тайраңдатып  қойған  қоғамның 
да  көлеңкелі  тұстарына  бойлатады.  Жаппасбай 
характерінің 
астында 
ұлт 
трагедиясының 
шындығы жатыр.    
 Қоспанның  ішкі  жан  иірімдерін,  терең 
толғаныстарын 
саралауда 
автор 
пейзажды 
ұтымды қолданған. Суреткердің поэтикалық  сөз 
өрнектері даланың ақ түтек боранын суреттеуде 
əйгіленеді.Табиғат көрінісі боранды  «Ақ дүлей» 
(Қоспан 
берген 
атау) 
- 
тылсым 
күштің 
бейнесінде  береді.  «Ақ  дүлейдің»  жанды 
 
234
жамандықты  сырттан  іздемейді,  адамның  өз 
басынан 
тауып, 
содан 
тартқан 
қияметін 
өрнектей отыра оқырманды ойға жетелейді». 
Бір  қарағанда  қандай  қарапайым,  қандай 
түсінікті,  қандай  оп-оңай  нəрсе:  «жақсылық 
жаса - алар сыйың жақсылық, жамандық жасама 
– алар сыйың жамандық болар». Осы қарапайым 
да, мағынасы терең қағиданы біле тұра бұзамыз, 
барып  түсерімізді  сезе  тұра  біреулерге  ор 
қазамыз.  Мұңсыз  адам  ойсыз.  Жазушы  Аспан 
шалдың 
неге 
ойнақтаған 
сап-сау 
кезін 
суреттемей,  екі  аяқтан  айырылып,  не  өлілердің, 
не  тірілердің  қатарына  қосыларын  білмей  дел-
сал  болған  кезін  алып  тұр?  Оқырманның 
аяушылық  сезімін  оятайын  деп  отыр  ма?  Жоқ! 
Жазушыға  керегі  –  Аспан  шалдың  «сау  емес» 
ойлары.  Дүниеде  керексіз  жалғыз  зат  -  ол  адам. 
Табиғат-ананың 
бір-бірімен 
гармониялық 
сабақтастығын  бүлдіріп,  бұзатын  да  сол  -  адам 
атты  ақыл  иелері»  -  дейді.  Дүниедегі  адам 
баласы  неге  қажетсіз  болуы  мүмкін?  Жо-жоқ, 
дүниені 
жарататын 
да, 
гүлдендіретін 
де, 
нұрландыратын да Адам деп жүрген жоқпыз ба? 
Бүлдіретіні  несі?  Ал  Аспан  шалдың  пəлсапасы 
басқа.  «Аспан  жер  үшін,  су  үшін,  жан-жануар, 

 
233
мақсатта  жазылған  Оралхан  шығармасынан 
жазушының өзіндік қырын аңғарамыз.  
Суреткердің «Сайтан көпір» повесі «Айқай 
-  жаңғырық»  деп  басталады,  əрі  қарай:  «Айқай 
жаңғырыққа тең. Ал жаңғырықтан біздер, біздің 
іс-əрекетіміз,  ой-мақсатымыз,  тіпті  бүкіл  дүние, 
күллі  адамзаттың  барлық  тіршілігі,  өмірінің 
мəн-мағынасы тартылған». Бұл не жұмбақ? Неге 
айқай  жаңғырыққа  тең?  Неге    жаңғырықтан 
біздің 
іс-əрекетіміз, 
ой-мақсатымыз 
жаратылады? 
Айқай, 
жаңғырық 
дауыстан 
шығады. Дауыс шығуы үшін үн қатуы керек. Үн 
қатуы  үшін  сөз  керек!  Яғни  сөз  айтылмаса, 
дүние  жаңғырып,  жасармас  еді.  Жаратылыстың 
кілті – Сөзде екен. 
Пенденің  бір  басында  жақсы  да,  жаман  да 
қасиеттер  бар.  «Оралхан  кейіпкерлерінің  бір 
басынан  екі  ұдай  сезімді  қатар  іздеп,  жан 
дүниесіне  терең  үңілумен  болды.  «Жағымды», 
«жағымсыз»  деп  өз  тарапынан  ат  қойып,  айдар 
тақпайды.  «Жағымдысына»  іші  бұрып,  қолдан 
ізгілік жасатуға да итермелейді, «жағымсызына» 
бар  пəлекетті  үйіп-төгіп,  одан  сайын  жер 
қылмайды,  кімнің  болса  да  ішіне  үңіледі, 
жаныңа,  санаңа  ой  жарығын  шашады.  Жазушы 
 
30 
бейнесін  танытатын  детальдар  бар.  «Шарбы 
бұлттың  арасынан  нұры  қашып,  жүдеу  тартқан 
ай  сығалайды.Төрт  күн  соққан  боран  оның  да 
ажарын  алып  кеткен  сияқты»,-  дей  келе,  бұл 
құбылысты  «кең  атырапты  жүндей  түткен», 
адамға  тізе  бүктірген  жойқын  күш  түрінде 
бедерлейді. 
 Роман  соңында  Қоспан  өзінің  өткен 
жолына 
сын 
көзбен 
қарап, 
бойындағы 
кемшіліктерін  ой  елегінен  өткізеді.  Бұл  ойға 
итермелеген  -  өмірі  үшін  күрес,  боранды  күнгі 
арпалыстан кейін бойында пайда болған рухани 
күш, 
серпіліс.Романды 
талдау 
барысында 
психологиялық 
талдаудың 
компоненттеріне, 
олардың 
Қоспан, 
Жаппасбай, 
Жаңылдың 
характерлерін  даралаудағы  көркем  мəніне  назар 
аудару қажет. Қаһарманның рухани болмысында 
болып  жатқан  өзгерістердің,  жаңарулардың 
себеп-салдарын  автордың  қаншалықты  көркем 
жинақтай алғанын қадағалау орынды. 
 60-жылдардағы 
əдебиет 
қоғамдық-
əлеуметтік  өмірдегі  сан  қырлы  өзгерістерді 
көркем  зерттеп,  жаңа  заман  адамының  сана-
сезімін,  психологиясын,  рухани  болмысын  жан-
жақты саралауға ден қойды. Ауылшаруашылық, 

 
31
өндіріс салаларында жұмыс істейтін адамдардың 
қоғамдық 
санасын 
зерделеп, 
олардың 
бойындағы 
адамгершілік, 
моральдық 
принциптерді,  өз  мүддесінен  ұжым  мүддесін 
жоғары  қою  секілді  сапаларды  аша  көрсету  күн 
тəртібінен  түспеген  мəселелер  болды.  Адамның 
ішкі  əлемін  меңгеруде  көркемдік  принциптер 
мен  психологиялық  стильді  оның  бойындағы 
қайталанбайтын  өзгешелікті  таңбалаудан  гөрі, 
ұжымдық 
санасының 
қырларын 
танытуға 
бағындырды.    
 Ауылшаруашылық 
проблемаларын 
көтеретін 
туындылардың 
бірі 
– 
Тəкен 
Əлімқұловтың  «Ақбоз  ат»  романы.  Романда 
Біркімбайдың  отбасындағы  жағдайлар,  оның 
қызы  Гүлнаш,  немересі  Шырынның  бастарынан 
өткен  күйлер  əңгіме  болады.  Негізгі  оқиғалар 
осылардың 
тағдырларынан 
туындайды.Əр 
қаһарман  өмір  жолында  рухани  жағынан 
өзгеріп, 
олардың 
мінез-құлқы, 
сана-сезімі 
əлеуметтік шындық нəтижесі ретінде көрінеді. 
 Біркімбай  -  өмірдің  талай  талқысына 
түскен,  қиыншылықты  көре  жүріп,  түйгені  мол, 
көпті  көрген  адам.  Оның  кəсібі-  сəйгүлік  атты 
баптау.  Шонай  байдың  жүйрік  Ақбоз  атына 
 
232
болса дəмін тартып көрейін деп аузын ашып еді, 
қып-қышқыл қан дəмі таңдайына тақ ете қалды. 
Адамның қолы ма, малдың қолы ма, айыра алған 
жоқ.  Өне  бойы  мұздап  салды.  Селк  етіп  аса  бір 
сасқан  қатты  шошыспен  көзін  ашқанда,  уықты 
қуалай  бетіне  тамған  суды  сезді».  Міне,  қарап 
отырсақ, адам өмірінің кезеңі сатыланып, өте бір 
шеберлікпен  берілгендігін  көреміз.  Қамшы 
ұшынан  сүт  ағуы  адамның  періштедей  пəк, 
бейкүнə  өмірін  көрсетсе,  су  адамзат  баласының 
ағын  судай  өтіп  бара  жатқан  өмірі,  тартқан 
тауқыметі, ал қан адамның соңғы көрер күнімен 
сəйкестендіріліп  алынған.  Яғни,  қан  -  қазаның 
белгісі  дегенге  саяды.  Мұндай  жазушылық 
шеберлік  -  тек  Оралхан  қаламына  ғана  тəн 
құбылыс.  Айта  кету  керек,  шығарма  соңында 
қамшыгердің 
соңғы 
ақтық 
дəмі, 
жарық 
дүниемен  қоштасарындағы  ішкі  психологиясы 
адам  жанын  тебірентпей  қоймайды.  Сонымен 
бірге  қамшыны  өзімен  бірге  ахиретке  əкетуі  де 
бір  философиялық  жүк  көтеріп  тұр.  Бұл  – 
дəстүрдің  жойылып,  дəстүрдің  өліп  бара 
жатқанын  меңзейді.  Яғни  қамшыны  ұстайтын 
Садақбайдың  артында  ұрпақ  та  жоқ.  Осындай 

 
231
Жарық  дүниедегі  адамдардың  психологиясы, 
қаһарманның  қайтар  жолда  құз  басынан  құлап, 
мертігуі,  өмірінің  соңғы  сəттерінде  бой  жазу 
əрекеттері шымыр да орнықты. 
Шариғаттың  заңын  бұзып,  Садақбайдың 
қамшысын  ахиретке  өзімен  бірге  ала  кетуінде 
символдық,  астарлы  мəн  жатыр.  Соңында 
қамшыгер  ғана  өлген  жоқ,  дəстүр  де  өлді 
дегенге меңзейді. 
Əңгімедегі  композициялық  тұтастық  бір-
бірінен  өрбіп  жатқан  оқиға  желісі  жанр 
мүмкіндігінің  бар  талабын  меңгеріп  тұр.  Бұл, 
əсіресе, қызыл сөз емес, өзіміз əрдайым куə боп, 
көз  көріп  жүрген  жайлардан  туған  сенім,  берік 
түйін. 
Сонымен  бірге  Оралханның  жоғарыда 
аталған  əңгімесінен  адам  өмірінің  үш  кезеңін 
жазушы 
шеберлігі 
ұтымды 
символикалық 
мəнмен  бергендігін  көреміз.  Атап  айтсақ, 
«Керегеде    салбырап  ілулі  тұрған  бұзау  тіс  он 
өрім  қамшының  ұшынан  сүт  ағып  тұр...?  Сүт 
тамшысы  тұп-тура  төрде  жатқан  жігіттің  көз 
ұясына 
құйылады. 
Жып-жылымшы 
əрі 
саумалдай 
дəмді 
мəйектің 
қайдан 
ғана 
шымылдап  шығып  тұрғаны  беймəлім...  Не  де 
 
32 
қатысты  тұста  Біркімбай  мен  оның  қызы 
Гүлнаштың  мінездері  дара  сипатқа  ие  болады. 
Шонайдың адам тағдырын (Гүлнаштың) саудаға 
салуы, 
ата-анаға 
тəуелді, 
салт-дəстүрдің 
шырмауынан  аса  алмаған  Гүлнаштың  мұң-
наласы,  іштей  күйзелсе  де,  Біркімбайдың  да 
дəуір салтынан аса алмауы, жаңа сананың адамы 
Шырынның 
іс-əрекетіндегі, 
ой-санасындағы 
еркіндік  –  бəрі  де  өзіндік  өмірі  бар  адамдардың 
тағдыры.  Осы  кейіпкерлердің  жан-дүниесінен, 
санасынан,  мінезінен  халқымыздың  ұлттық 
қасиеттері  аңғарылып  отырады.  Шырынның 
қандай  еркін  өссе  де,  ата  салтын  ұмытпай, 
Елеусізге  қатысты  жағдайда  əдеп  сақтауы  – 
ұлттық 
сананың, 
ұлттық 
психологияның 
көрінісі. 
 Біркімбай  қарт  ата  дəстүрімен  сəйгүлік 
аттардың тұқымын өсірумен айналысады. Бұрын 
жүйрік  атқа  жеке  басының  қамы  үшін,  өз 
мерейінің  үстемдігі  үшін  ғана  қызықса,  енді 
болашақ  үшін  бар  күшін  салады.  Романда 
қаһармандардың  өзгерген,  түлеген  ішкі  рухани 
болмыстарына үңіле келе, автор қоғамдағы адам 
дамуының диалектикасына өзінше үңіле алған. 

 
33
 Ауылдың  еңбек  адамдарының  өміріне 
арналған  туындыларда  көркемдік  тереңдікпен 
қатар  ауыл  мəселесін  жалаң  суреттеп  кететін 
жағдайлар да аз емес.   
 Жазушылардың 
шығармашылық 
нысанында  болған  мəселелердің  қатарында  тың 
игеру    тақырыбы  да  бар.  С.Жүнісовтің 
«Жапандағы  жалғыз  үй»  (1966),  З.Шашкиннің 
«Сенім»(1966) 
романдарындағы 
инженер 
Райхан, агроном Нұрлан образдары өз халқының 
жанашырлары, 
адал 
азамат, 
іскер 
маман 
деңгейінде  шыққан.  Тың  игерудің  көлеңкелі 
тұстарына, 
əсіресе, 
қазақтың 
мал 
өрісін 
тарылтқанына,  қамқорлықпен  қарамаса,  жердің 
де  тозатынына  мəн  беріп,  ой  тастау  түрінде 
болса да жеткізе алған. 
 ХХ  ғасырдың  басында  өткен  тарихи  
оқиғалар  –  1916  жылғы  ұлт-азаттық  қозғалыс, 
Қазан 
төңкерісі, 
азамат 
соғысы 
көркем 
əдебиетімізде  қызыл  империяның  таптаурын 
танымымен 
зерттеліп 
келгендігі 
белгілі. 
Жазушыларымыз  ертелі  –  кеш  тарихымыздың 
осы тұсына айналып соғып отырды да, адамтану 
мəселесінен  гөрі  кеңес  дəуірінің  құдіретін  паш 
ету,  асыра  мадақтау  үрдісі  белең  алды.  Өйткені 
 
230
  Тура  осы  ой  желегі  «Бура»  əңгімесіне  де 
арқау  болған.  Бура  да  Кербұғы  тағдырлас, 
Кербұғының  дəл  осындай  халіне  адам  кінəлі 
болса,  Қара  Бураны  Бұқтырманың  арғы  бетіне 
айдап  жіберген  де  адамдар.  Ауылдан  түңілген 
Қара  Бура  оны  «талақ  тастап»  қашып  шығады. 
Осы екі əңгіменің тірелер жері, түпкі ой қазығы: 
«Ер  боп  туған  жазған  ер  боп  өлмес».  Автордың 
концепциясының  негізінде  азып  бара  жатқан 
азамат  пен  тозып  бара  жатқан  табиғаттың 
апатынан  сақтандыру,  қандай  құбылысқа  да 
саналы көзбен қарау қажеттігі жатыр. 
«Қамшыгер»  -  халық  тарихының  бір 
қырын,  бір  үзік  оқиғасын  тиек  еткен  əңгіме. 
Қамшыгер  деген  ұғымның  өзі  лексикамыздан 
шығып  қалған  архаизм.  Жаугершілік  заманда 
барымта  үстінде  бабаларымыздың  осындай 
аманат  өнері,  өмір  үшін  айқаста  қамшыны 
қарудай  жұмсағанын  бүгінгі  ұрпақ  көп  біле 
бермейді. 
Бұл əңгіме ел санасынан өшіп бара жатқан 
дəстүрді тірілткен. Қаламгер Садақбайдың ауыр 
тағдырын, 
жапан 
далада 
өмір 
кешкен 
жалғыздығын, өзін мерт еткен барымта сапарын 
суреттеу арқылы аз бояумен-ақ көзге елестетеді. 

 
229
Адам-Табиғат,  хайуанат  дүниесі  арасындағы 
байланысты  суреттейтін  əңгімелерінде  таныла 
түседі.  Əлемде  тұнып  тұрған  экологиялық  апат, 
адамдардың  ашкөздігінің  құрбанына  айналған 
дала  еркелері  мен  тұрмысымыздан  алшақтап, 
өгейлене  бастаған  үй  жануарының  бүгінгі  халі 
«Кербұғы» мен «Бурада» көркем баяндалған. 
«Кербұғы»  - бұл өмірдің өкініші, алдамшы 
екенін,  топ  бастаған  серкелік  те,  бойда  күшің, 
қажыр-қайратың барда еленбес еркелік те, билік 
те,  байлық  та  қолдың  кірі  секілді  көшпелі, 
тұрақсыз  дегенге  меңзейді.  Кеше  сен  біреуді 
орға  жығып,  орнын  алсаң,  ол  күн  саған  да 
келмей  қоймайды  деген  өмір  заңдылығын  паш 
етеді.  Кербұғы  көзімен  берілетін  дүниеде  екі 
аяқтыдан  –  адамнан  асқан  қатыгез,  қаскөй  жоқ. 
Тау  етегінде  мамыражай  тірлік  кешкен  ата-баба 
ұрпағын қыспаққа қамап, табиғат берген ерекше 
сұлулығынан  ауыратын  да  сол  тойымсыз 
адамдар.    Бойы  дел-сал  тартып,  ештеңеге 
қауқары  жоқ  Кербұғыға  Жасбұғымен  ақтық 
айқаста алапат күш берген сол пенделерге деген 
жылдар  бойы  сірлене  жиналған  кегі,  кесапатты 
ашу, өмір бақи өшпейтін өткір өшпенділік еді.  
 
34 
көркем 
туындының 
маңыздылығын 
осы 
белгісіне қарап өлшеді.  
  Бүгінгі 
күні 
қазақ 
тарихының 
осы 
оқиғалары  жайында  сан-қилы  пікірлер  айтылып 
жүр.  Тіпті  қара  күйе  жағу  нышандары  да 
байқалады.  Бірақ  халықтың,  қоғамның  өткеніне 
тым  үстірт,  сыңаржақты  қарау,  бəрін  теріске 
шығару 
ұлтымыздың 
көсегесін 
көгертпесі 
айқын.  Сондықтан  бұл  тақырыпта  жазылған 
көркем  туындыларды  талдау  кезінде  жаңаша 
пайымдауды  сол  дəуірдің  қоғамдық  –  саяси, 
əлеуметтік-мəдени  дамуының  ерекшеліктерін 
зерделеумен  сабақтастырған  абзал.  Өйткені 
өткенге  дұрыс  баға  бермей,  болашаққа  қадам 
баспақ жоқ. 
 Бұл 
тақырыптың 
көркем 
əдебиетте 
игерілуінің  өзіндік  тарихы  бар.  С.Сейфулиннің 
«Тар  жол  тайғақ  кешу»  ғұмырнамалық  романы, 
І.Жансүгіровтің  «Жолдастар»,  С.Мұқановтың 
«Ботагөз», 
«Теміртас», 
«Өмір 
мектебі», 
З.Шашкиннің  «Тоқаш  Бокин»,  Ғ.Мұстафиннің 
«Көз 
көрген» 
ғұмырнамалық 
романы, 
«Дауылдан  кейін»,  Ғ.Мүсіреповтің  «Оянған 
өлке»,  «Жат  қолында»  т.б.  романдары  тарихи 
оқиғаны  тап  тартысы  аясында  қарастырғанмен, 

 
35
өткен ғасырдың басындағы аласапыран дəуірдің 
панорамасын жасап , тарихтан шежіре шертеді. 
 
2. 
Əбділда 
Тəжібаевтың 
(1909-1998) 
шығармашылығы. 
Лирика, поэма, драматургия, публицистика 
жанрында  қалам  тербеді.  Саяси  тақырыптармен 
алғаш 
қаламын 
ұштаған 
ақын. 
Кейін 
философиялық тереңдігі бар шығармалар жазды. 
Сыршыл  лирикада  да  өз  бағын  сынады. 
„Тараспен  əңгіме“,  „Елден  сəлем“,  „Күзет  əні“, 
„Ат  үстінде“,  „Қойшы  жыры“,  „Келіншекпен 
кеңес“,  „Достық  жыры“  т.б.  өлеңдерінде  ақын 
сезім 
иірімдеріне 
бойлайды. 
«Сырдария», 
«Ақындық»  т.б  «Сүйінбайдың  домбырасы» 
толғауы,  «Төрттағандар»  туындыларында  терең 
ой, 
философиялық 
жинақтауларға 
барады. 
Поэма  жанрында  „Олқылық“,  „Екі  жиһан“, 
„Құтқару“, „Толғау“ поэмаларын жазды. 
«Портреттер», 
«Ашықтар», 
«Қайран 
шешем»,  «Көбік  шашқан»,  «Оркестр»,  «Абыл», 
«Күй  атасы»,  «Майра»  поэмаларындағы  өнер 
адамдарының  образын  жасады.  Аңыз-ертегілер 
негізінде  жазылған  поэмалары: 
«Толағай», 
«Жомарттың  кілемі».  Драматургия  :саласында 
 
228
болғанын, 
жетпісінші 
жылдары-ақ 
ашық 
көтерді. Оған дəлел – Бархан тағдыры.  
Мысалы,  «Өліарадағы»  тозып  бара  жатқан 
туған  жер-  ананың  қасіреті  Қойшының  жүрегін 
тілгілейді.  Оған  қарсы  күресуге  дəрмені  жоқ  ол 
тек  іштей  езіледі.  Сөйте  тұра  осы  қалпында  да 
ол  өзіне  туған  жерден  ыстық,  одан  қымбат 
мекен  жоқ  деп  біледі.  Көз  алдына  өткен  күндер 
елесі  келеді.  Бəрі  де  бояусыз,  қаз  қалпында 
беріледі. Дауылды күнгі үрейлі оқиғалар, қойшы 
əйелінің  далада  босануы,  жел  ұшырған  киіз 
үйдің  орнында  киіз  арасында  дірдек  қағып, 
қорқыныштан  есі  шыққан  сəбилер  жан  ұшыра 
қайда  барарын  білмей,  жандалбаса  күй  кешкен 
Қойшы,  ыққан  қой  бəрі  де  қоғамымыздың  емі 
жоқ ауыр дерті болғаны жасырын емес. Ащы да 
болса  шындықты  бар  суретімен  жеткізген 
жазушының жан-айқайы естілгендей. 
Осы  идеяның  жалғасын  «Қасқыр  ұлыған 
түнде»  шығармасынан  көреміз.  Жол  бойынан 
жырақта отырған қойшы ауылы бір жұлдызынан 
айырылады.  Мəпелеп,  аялап  отырған  қызы  кең 
далада қасқырға жем болады. 
Оралханның  философиялық  ойларының 
терең іздері жануарлар жайлы шығармаларында 

 
227
əрдайым  жоғары  бағаланып  келеді.  Сонау 
ертеректегі  «Қайдасың,  қасқа  құлынымнан» 
бастап 
кешегі 
«Сайтан 
көпіріне» 
дейінгі 
аралықты  жарық  көрген  шығармаларының 
барлығы  да  ең  əділ,  əрі  ықпалды  төреші 
оқырман  көңілінен  өздерінің  лайықты  орнын 
тауып, ыстық ілтипатқа бөленген болатын. 
Жалын 
баспасы 
шығарған 
«Ұйқым 
келмейді»  атты  жинағы  -  қаламгердің  соңғы 
уақыттағы 
өмір 
туралы 
толғаныс, 
пайымдаулардың  жемісі.  Жинаққа  «Қасқыр 
ұлыған  түнде»,  «Жасын»,  «Кербұғы»,  «Бура» 
əңгімелері енген. 
Бөкеевтің  əңгіме-повестеріне  зер  сала 
қараған 
адам 
ондағы 
кейіпкерлердің 
бар 
болмысын,  құлаш-қайғысымен,  арман-үмітімен, 
қат-қабат  күйінде  берілетінін  байқар  еді. 
Əсіресе, 
соңғы 
жылдардағы 
əдебиеттерде 
бүгінгі  ауыл  өмірі,  малшы  жағдайы  туралы 
ұрандаған, 
əсіресе, 
қызыл 
бояулар 
мен 
романтикаға 
бой 
алдырған 
шығармалар 
көбейген  тұстың  өзінде  жазушы  сабырлылық 
танытып,  шығарманың  жаны  шыншылдығында 
екенін, малшы өмірінің социалистік қоғамда қор 
 
36 
«Майра»  драмасын,  «Жалғаз  ағаш  орман  емес» 
пьесасын  жазды.  Пьесадағы  əнші  Майраның 
образы 
схематизмге 
ұрынды, 
саясаттың 
ықпалымен 
жазылды. 
«Біз 
де 
қазақпыз» 
поэтикалық драмасы бар.  
«Оркестр» поэмасы 
Поэмада өнер құдіреті жыр етілген. Ішінде 
ширыққан 
сюжет 
болмаса 
да, 
поэманың 
поэтикалық тілі бай. 
Туындыда  екі  түрлі  сарындағы  күй  – 
бұлбұл  күйі  мен  аққу  күйінің  поэтикалық 
образын  жасаған.  Бұрын  əдебиет  сыныда  бұл 
поэма  таптық  таныммен  қабылданып  келді. 
Шаттық күйі – бай үйінде, мұңды күй қараша – 
кедейдің  үйінде  ойналуы  екі  түрлі  таптың 
əлеуметтік  жігіне  сай  орындалғандығы  деп 
түсіндіріліп  келді.  Автор  бұл  жерде  таптықтан 
гөрі  өнер  адамы  -  өнер  -  өнер  сүйер  халық 
арасындағы  тамырласқан  бітімді  аңғартқысы 
келген  секілді.  Бəйбіше  үйінде  Еспембет 
орындаған  бұлбұл  күйінің  мазмұнын  əсерлі 
ұйқастармен, сөз өрнектерімен берген. 
    Күйші де жұмып көзін, терге батып 
    Орманға тыңдаушысын аралатып, 
    Ұшырып домбырасын қанат байлап 

 
37
    Бұлбұлдай жібереді əн сайратып. 
 
    Ұшады сонда бұлбұл қанат қаққан, 
    Сайраған, тамылжыған, таңырқатқан. 
    Таңдайды қара орманнан əдемі гүл 
    Іздейді дамыл таппай шартараптан – дей 
келе,  күй  əуенінің  əдемі  суретін  салған.  Бұл 
əуенде  дамыл  жоқ,  сезім  кернеген  əуен, 
махаббатқа  бөленген  əуен.  Сондықтан  да 
əуенмен қоса бəйбіше ғана емес, үй сыртындағы 
қара халық та ұйып қалған. Өнер құдіретін тани 
білген  бəйбішенің    бейнесі  осал  шықпаған. 
Бұрын  оны  «бай»  деген  ұғымға  сыйдырып, 
таптық  сипат  беріп  келді.  Ал  образдың 
құндылығы  өнерге  деген  сүйіспеншілігімен 
өлшеніп тұр. 
«Аққу» күйінде мұңды əуен басым. Күйдің 
дүниеге келу тарихы да ұтымды шыққан: аштық 
өмірдің 
зардабы, 
мерген 
бала, 
тұрмыс 
тауқыметін  тартқан  анасы  мен  қарындасы,  өлім 
жазасы  бұйырмаған  қос  аққу  –  сюжетті  құрап 
тұрған оқиғалар. 
Бұлбұл күйі домбырада орындалса, «Аққу» 
күйі,  мерген  баланың  зары  қобыз  тіліне  түскен. 
Қойшы  бала  сыбызғысының  үні,  домбырадағы 
 
226
мінезіндегі» Бархан,  «Мұзтаудағы» Ақтан,  «Қар 
қызындағы»  тракторшы  үш  жігіт  –  Нұржан, 
Бақытжан, 
Аманжан, 
«Сайтан 
көпірдегі» 
жылқышы  Аспан,  «Бəрі  де  майдандағы»  Ақан 
мен  Алма  –  бəрі-бəрі  күнделікті  өзіміз  көріп, 
араласып жүрген замандастарымыз. 
Бөкеевтің 
биік 
пафосына 
жазылған 
шығармаларының  кейіпкерлері  де  -  парасатты 
адамдар.  Олардың  бойында  отансүйгіштік, 
қажет  сəтте  басын  құрбандыққа  шалудан 
тайынбайтын, өжеттік пен ерлік сияқты қастерлі 
қасиеттер  өте  мол.  Олардың  қасында  жүрген 
адамдардың  бей-жай,  оқшау,  оңаша,  немкетті 
жүруі жүректерінде жақсылық шырағын жағып, 
жарық  сəулесі  жанындағы  адамдарға  түсіруге 
құштар  кісілер.  Яғни  өзгелердің  жан-дүниесін 
ізгілік алауымен жылытатын игі ниетті жандар. 
«Оралхан 
туындыларында 
публицистикалық 
қуатты 
серпін 
нəзік 
лирикалық 
сырмен 
астасып, 
замандастарымыздың 
тұлғалы 
образын 
сомдауы, 
толғағы 
жеткен 
көкейкесті 
мəселелерді алға тартуды мұрат етеді. 
Задында  Оралхан  қаламынан  туған  əңгіме, 
повестердің  қай-қайсысы  əдеби  сын  тарапынан 

 
225
көтерген  қаламгер.  Бұл  қазіргі  қазақ  əдебиетіне 
Бөкеев  əкелген  жаңалық.  Оның  жазушылық 
дарыны 
дараланған, 
өзіндік 
қолтаңбасын, 
өзіндік  суреткерлік  өрнегін  танытқан  да  осы 
жаңашылдық  өрнекті  тауып,  қалыптастыру 
екендігін  ерекше  атап  айтамыз.  Екіншіден, 
Оралханның 
реалистік-романтикалық 
шығармаларының  пафосына  лайықты  стилі  бар. 
Ал,  бұл  –  Бөкеевтің  толысқан  талант,  қырымды 
қаламгер 
екендігінің 
айғағы. 
Үшіншіден, 
жазушы  шығармасында  шартты  сюжеттер: 
символикалық  сипаттағы  кейіпкерлер  көптеп 
кездеседі.  Ал  соңғы  жылдары  əлем  əдебиетінде 
үрдісті  өріс  алғалы  бұл  тəсіл  -  өмір  шындығын 
өнер  шындығына  айналдырар  өте  тегеурінді 
құрал.  Бұл  орайда    шығармалары 
əлем 
оқушыларын 
аузына 
қаратқан 
Габриель 
Маркестің,  Ш.Айтматовтың  осы  бағыттағы 
жазғандарын атап өтуге болады. 
Қаламгер  таланты  сол  өз  замандастарын, 
солардың қилы-қилы тағдырын жазу арқылы сан 
қырынан танытып отыр. 
Қаламгердің  кейіпкерлері  –  «Қайдасың, 
қасқа 
құлынымдағы» 
Орал, 
«Өліарадағы» 
Қойшы, 
«Елең-алаңдағы» 
Зарлық, 
«Құм 
 
38 
бұлбұл  үні,  қобыздағы  аққу  күйі  –  бəрі  бірігіп 
оркестрдің  екпінді,  шартарапты  əуенге  бөлеген 
шаттық  күйіне  айналады.  Оркестр  күйінің 
даусына  жаңа  мазмұн  берген.  Ол  қазақ 
даласының 
өзгерген, 
жаңарған 
өлкесінің 
тынысын,  дамыған  өркениеттің  аяқ  алысын 
параллельді  жырлау  арқылы  өзінің  көркем 
шешімін тапқан. 
Еспембет  шал  –  І.Жансүгіровтің  «Күйші» 
поэмасындағы Молықбаймен деңгейлес образ. 
«Абыл»  поэмасына  қазақ  пен  түрікпеннің 
арасындағы  жаугершілік  заманда  өмір  сүрген 
Абыл  деген  күйшінің  тұтқындағы  өмірі  негіз 
болған.  Тұтқындағы  Абылдың  күйі  ойналған 
кезде,  қос  ішекті  домбыраның  құдіретімен 
айналаны  əуенге  бөлеген  күй  тұтқынның 
босатылуына  себепші  болады.  Өнер  тілі  –  бар 
халыққа, өнер сүйген адамзат баласының бəріне 
ортақ.  Өнер  тілі  аударуды  қажет  етпейді,  ол 
адам түсінігіне жат емес. Автордың діттегені де 
-  өнердің  сарқылмас  қазына  екендігі,  оның 
құдіретін  паш  ету.  Абыл  күйінің  əсерін 
романтикалық  сарында  жеткізу  үшін  қоршаған 
орта  –  табиғат  аясында  алады.  Табиғат  бесігін 

 
39
күйге  бөлейді.  Тау  да,  тас  та,  шөп  те,  шөңге  де 
күйге келеді. 
Жел дағы жер бауырлап шөгіп алды, 
Күбірлеп күймен бірге демін алды, 
Тұтқынды кейде желпіп, кейде сүйіп, 
Күңіренген іштен шерін төгіп алды. 
 
Теңіз де толқынданбай тына қалды, 
Жай ғана желден бір сөз сұрап алды. 
Айдында айдай жүзген жалғыз аққу, 
Сұңқылдап шыдай алмай жылап алды. 
Күй  құдіреті  «тауда  қыран  сілкінді», 
«жолбарыстың 
ыңырсуы», 
«аш 
бөрідей 
арсалаңдап»  сынды  көркем  детальдар  арқылы 
ашылған. 
Жауласқан  екі  елді  біріктірген  құдіретті 
күш  ретінде  суреттелген  күй  –  жай  бір  əуеннен 
биік тұрған ұғым. 
Поэманың  композициялық  бітімі  ерекше. 
Ол  адамның  жан  əлемінің  ішкі  сипатын  ашуға 
бейімделген. 
Ə.Тəжібаев 
«Күй 
атасы» 
поэмасы 
1938жылы жазылды. 
Поэма  Құрманғазы  өмірін  арқау  етеді. 
Нұрпейіс  үйіне  түскен  Құрманғазының  өнеріне 
 
224
Өзіндік 
жазу 
мəнері, 
əлеуметтік 
мəселелерді өзінше игеруі, оған лайықты көркем 
образ  сомдауы  тұрғысынан  келгенде  жаңашыл 
өрнектерімен 
назар 
аудартып, 
соны 
ізденістерімен  көзге  түскен  қаламгеріміздің  бірі 
– дарынды жазушы Оралхан Бөкеев. 
Ең  алғашқы  «Шұғыла»  атты  тырнақалды 
əңгімесі  1966  жылы  «Жұлдыз»  журналында 
жарық  көргеннен  бастап  соңғы  күніне  дейін 
Оралхан  қаламынан  жиырмаға  тарта  повесть, 
бір 
роман, 
онға 
тарта 
пьесалар 
мен 
киносценарийлер, 
елуден 
астам 
əңгімелер 
дүниеге  келді.  Бұлардың  сыртында  өмірдің 
қайнаған  ортасында  болып,  сырт  көз  куəгер 
емес,  суреткерлік  зердемен  ден  қоя  жазған 
очерктері  мен  публицистикалық  еңбектері  өз 
алдына бір арна құрайды. 
Əрине,  мəселенің  мəні  санда  емес  сапада. 
О.Бөкейдің  қаламынан  туған  дүниелердің  бəрі 
де осының айғағы. 
Оралхан 
шығармашылығындағы 
соны 
дəстүр, 
жаңашылдық 
өрнек 
қандай 
қасиеттерімен  дараланады?  Біріншіден,  жазушы 
- 
фольклордағы 
эпикалық-романтикалық 
дəстүрді бүгінгі реалистік-романтикалық биігіне 

 
223
бейнесі  жиі  кездеседі.  Оған  дəлел,  «Жасын» 
əңгімесіндегі  Қиялханның  түсіне  үнемі  енетін 
жарық  дүниедегі  ең  таза,  ең  адал,  ең  сұлу 
«періште»  -  қызыл  көйлекті  қыздың  бейнесі. 
«Қар  қызындағы»  Нұржанның  түсінде  «жарқ 
етіп  жоғалған  арман  адамы»,  «Атаукере» 
повесіндегі  қол  жетпес,  алыс  армандай  болған 
салт атты, ақ жаулықты қыздың бейнесі, «Жетім 
ботадағы» 
теңіз 
үстіндегі 
алтын 
жолмен 
аяңдаған Ақбота. 
Бөкеевтің  кейіпкерлері  –  жан  дүниелері 
бай, рухани биік, бостандық сүйгіш, арманшыл, 
қиялшыл 
адамдар. 
Оларды 
бір-бірімен 
жалғастыратын  ортақ  қасиет  –  қиын-қыстау 
жағдай  туса  да,  жаны  мен  арының  ақтығын 
сақтап,  адамдық  қасиетін  жоғалтпауы,  рухтың 
берік  болуы.  Оларды  толғандыратын  ортақ 
ойлар  –  адам  болмысының  құпиялылығы  мен 
жұмбақтығы, 
рухтың 
мəңгілік 
мəселелері, 
рухани құндылықтар. 
Оралхан 
шығармалары 
романтикалық 
прозаның үздік үлгісін көрсетеді. 
 
2.О.Бөкейдің  повестеріндегі  символдық 
образдар, мифтік желі. 
 
40 
тəнті  болған  жұрттың,  өнер  сүйер  халықтың 
психологиясы  ашылған.  Құрманғазы  қонақ 
болған  кештегі  даланың  салтанатты  өмірі  бар 
бояуымен  көрінген.  Махамбет  жырлары  да 
поэманың  композициясына  ұтымды  кіріккен. 
Қарт  күйші  Құрманғазының  күйін  тыңдап 
отырған  Динаның  іштей  аласұрып,  күй  əлеміне 
енуі  терең  психологизммен  берілген.  Осы 
тұстағы  ішкі  монологтың  көркемдік  мəні  зор. 
Монолог Динаның өнерге деген сүйіспеншілігін, 
сезімталдығын,  ішкі  сезімінің  иірімдерін  ашуда 
көркемдік-эстетикалық мəнді иелене алған. 
Автордың  «Қайран  шешем»,  «Сарыарқа», 
«Көбік шашқан» күйлерінің əуенін поэзия тіліне 
түсіруіндегі  ақындық  қуаттың  күшін  ерекше 
атап өткен орынды. Күй мазмұнын ашуда күшті 
ойнақы ұйқастарға салған. 
    Деген сөз «Қайран шешем» бебеу қақты,  
    Ызалы үн қос ішектен шықты қатты 
    Сындырып темір бұғау кісен ашып. 
    «Адайды» арындатты, дауылдатты. 
 
    Өзендей «Сарыарқаны» сарқыратты, 
   «Ақбайды» безілдетті қалтыратты. 
    Күңіреніп «Көбік шашқан» үйге сыймай, 

 
41
    Телміріп тыңдаушылар қатып қапты. 
Дина 
орындаған 
осы 
күйден 
соң, 
Құрманғазы  оған  батасын  береді.  Оның  батасы 
толғау  түрінде  көрінген.  Өзінің  дүрбелеңмен 
өткен  ғұмырында  болған  жайдан  хабар  бере 
келе,  күйдің  де  күні  туатынын  айтып,  сол 
күйлерін  болашаққа  жеткізер  Дина  екенін 
түсінген күйші домбырасын оған сыйға береді. 
Ə.Тəжібаевтың «Майра» поэмасы 
1960-жылдардағы 
қазақ  драматургиясы 
бұрынғы  коммунистік  бағытынан  айныған  жоқ 
еді.  Белгілі  идеологиялық  қалып  дамыды: 
коммунистердің 
жетекші 
ролін 
көрсету, 
«ұлтшылдарды» 
əшкерелеу, 
тап 
күресін 
бейнелеу  сияқты  қасаң  қағидалар  тұғырдан 
түспеді. 
Əнші 
Майра 
туралы 
пьеса 
жазған 
Ə.Тəжібаев  та  өзінің  бүкіл  ақындық  қуатын 
большевиктерді 
мақтауға, 
алашордаларды 
даттауға  жұмсаған.  Өнер  адамының  басында 
болатын 
жəйттерді 
суреттеудің 
орнына, 
Майраны  большевиктер  жағына  шығарып, 
солармен  пікірлес  Мұрат  деген  төңкерісшіге 
ғашық 
етеді. 
Пьесада 
«алашордашыл 
ұлтшылдар»  қаныпезер,  адам  өлтіргіш  жендет 
 
222
жеткізе  білді.  Осындағы,  яғни  «Атаукере» 
повесіндегі  қызыл  жаулықты  қыз  –  байлықтың, 
баршылықтың  символы  ретінде  алынып,  сол 
байлықтан  Ерік  трагедияға  ұшырайды.  Яғни 
Ерік  сонаға  айналу  арқылы  байлыққа  көміліп, 
мəңгілік  сапарға  аттанады.  Осы  жерде  Еріктің 
сонаға  айналып  кетуі  -  романтикалық  құбылыс 
та, ал ештеңеге қанағат етпей, байлыққа бөленіп 
өлуі  -  ол  реалистік  сарындағы  автор  шеберлігі. 
Яғни,  романтика  мен  реализмнің  қатар  келуін 
нанымды  түрде  жеткізе  білген.  Автордың 
айтайын  деп  отырғаны  -  Ерік  образы  арқылы 
қанағат  деген  ұғымды  көтеріп  отыр.  Сонымен 
бірге  Америкадан  əкелінген  аралардың  буданы 
да  философиялық  жүк  көтеріп  тұр.  Яғни,  қазақ 
халқының  ұлттық  сана-сезімінің  уланып  бара 
жатқанын,  еліктеушіліктің  етек  алып  бара 
жатқанын сөз етеді. 
Оралханның  кейіпкерлері  табиғаттың  таза 
идеалын, 
үйлесім 
мен 
рухани 
еркіндікті 
табиғаттың 
өзінен 
іздейді. 
Жазушы 
шығармашылығындағы  сюжет,  оқиғаның  даму 
динамикасы  тек  сыртқы  жамылғы  сияқты,  ал 
негізгі мəселе -  идеалға деген құштарлық, идеал 
аңсау.  Автор  туындыларында  жұмбақ  қыз 

 
221
бетінде  алтын  жолмен  мəңгілікке  сапар  шегіп 
кете  барады.  Ол  -  технократияның  құбылысы. 
Сонымен  бірге  ұлттық  дəстүрдің  де  жойылып 
бара жатқанын көрсеткісі келген. 
Сыншы 
Е.Əмірхан: 
«Жазушы 
шығармашылығындағы  «Қар  қызы»,  «Жетім 
бота»  т.б.  моральдық-эстетикалық  символдар  – 
адам 
жанынан 
«цивилизацияны» 
 
сығып 
тастаған сұлулық», - деп бағалады. 
Осындай 
ертегіге 
белгісіз 
жұмбақ 
оқиғаларға  сендіру  үшін  шеберлік  талап  етілері 
даусыз.  «Атаукере»  повесінде  суреткер  терең 
философиялық 
тұжырымдарын 
оқырман 
көңіліне  жеткізу  үшін  адамдар  өмірін  қатар 
суреттеп  бейнелейді.  Автор  повесті  «Атаукере» 
немесе  «Қауіпті  будан»  деп  атаған.  Жазушы 
адамдар  мен  аралар  өмірінің  ұқсастығына  назар 
аудартады. 
Повестегі  Еріктің  жан  дүниесін  жаулап 
алған  ерекше  бір  көрініс  –  Қатын  суының  арғы 
бетінен  көрінер  қызыл  жаулықты  жұмбақ  қыз. 
Шығарма  қызылға  ынтығып  қызыққан  Еріктің 
трагедиясымен 
аяқталады. 
Оралхан 
өз 
шығармаларында  халқымыздың  бастан  өткен 
қасіретті  құбылыстарды  есебін  тауып  астарлай 
 
42 
ретінде  көрсетілген.  Майраның  əншілігі,  оның 
өнердегі  өмірі  пьесаға  фон  ретінде  алынған  да, 
автор  негізінен  төңкеріс  заманындағы  тап 
күресін  суреттеуге  бой  ұрған.  Партия  басқарған 
əдебиеттің  басқаша  болуы  мүмкін  емес  еді. 
Жазушылар 
жоғарыдан 
көрсетілген 
үкім 
бойынша  жазып,  өз  бетімен  еркін  жазуға 
мүмкіншілігі  болмады.  Партияға  қарсы  шығу 
жазушылықпен қоштасумен бірдей еді. 
Сондықтан  да  драматургияның  басым 
көпшілігі  сол  күндер  тақырыбына  арналған  еді. 
Бірақ  олар  өз  заманының  қайшылығын  көрсете 
алмағандықтан, 
амалсыз 
жазылған 
дүние 
болғандықтан, 
тез 
сахнадан 
шығатын. 
«Майрада»  кеңес  өкіметі  зеңбіректің  көмегімен 
сырттан  əкелінген  əлдебір  саяси  күш  ретінде 
көрінген.  Дүрбіт  бейнесі  арқылы  ұлтшылдарды 
большевизмнің 
жауы 
ғана 
емес, 
жалпы 
халықтың  дұшпаны  етіп  суреттеген.  Сондықтан 
да  Дүрбітті  идеялық  күрескер  емес,  кəдімгі 
қылмысты  адам  ретінде  бейнелеген.  Дүрбіттің 
аузынан саяси сөз шықпайды, оның айтатыны – 
не  сатып  алу,  не  өлтіру.  Стамбулдан  оқып 
келген  дін  адамынан  гөрі,  түрмеден  шыққан 
адамға  көбірек  ұқсайды.  Бұл  сол  кездегі 

 
43
идеологиялық  қалыптың  бір  түрі  еді.  Еш 
уақытта  алашордашы-ұлтшылдардың  не  үшін, 
кім  үшін  күрескенін  айту  болған  емес,  олардың 
не  істеп,  не  қойғанын  көпшілікке  білдіру  жоқ, 
тек қаралай беру басым болды.  
Жалпы  таза  драмалық  шығарма  ретінде 
алғанда,  «Майрада»  классикалық  пьесаға  тəн 
атрибуттардың  бəрі  бар:  шегіне  жеткен  тартыс, 
өмір  мен  өлім  айқасы,  аққан  қан  т.б.  Өкінішке 
орай, 
қазіргі 
уақыттың 
биігінен 
алғанда 
автордың Дүрбітін қабылдау қиын. 
«Майра»  поэмасы  қазақтың  жезтаңдай 
əншісі Майра Уəлиқызына арналған. Онда қазақ 
елінің ұлттық ерекшелігін, этнографиясын, салт-
дəстүрін  бейнелеу  мол  кезігеді.  Той,  айтыс, 
жəрмеңке,  ас  т.б.  суреттер  бар.  Ереймен  қазасы 
үстіндегі  Майраның  жоқтауы  ұлттық  рухты 
танытатын эпизод. 
Портреттік 
баяндау 
бар. 
Мысалы: 
Майраның сыртқы портреті. 
    Бойы тік, солқылдаған белі талдай, 
    Кең маңдай ақ күміспен қаптағандай. 
    Ерні үлбіреген қызыл шешек, 
    Жалт еткен жанарынан нұр тамғандай. 
 
220
əуен,  əлде  ұлыған  қасқырдың  үні  естіледі.  Үн  – 
үміт, үн – тіршіліктің белгісі. Қақаған суықтағы 
адасқан 
адамның 
санасындағы 
тіршілік 
жанталасты,  ой  азабын  түсінуге  де,  сезінуге  де 
болады. Бірақ ондағы жан күйзелісті дəл сол үш 
жігіттей сезіну үшін сол жерде сол азапты бірге 
кешу  керек.  Автордың  көркемдік  танымы 
абстрактілі  категория  ретінде  «Қар  қызы» 
образы  -  «күш  жігер,  рухани  пір»  беруші 
символ.  «Қар  қызында»  қияли  дүние  елесі 
болғанымен,  шығарманың  реалистік  сипаты 
басым. 
Кешегі 
қоғамдағы 
күрделі 
құбылыстарды  жан  жүрегімен  сезініп,  терең 
танып,  қатпарлы  тынысын  сезінуге  сергек 
жандардың  бірі  қаламгер  О.Бөкеевтің  терең 
философиялық,  психологиялық  толғанысымен 
жазылған шығармаларының бірі – «Жетім бота». 
Осы  повестегі  бас  кейіпкер  Тастанның  қиялы 
ерекше.  Оны  үлкен  ойға  қалдырған,  өміріне 
өзгеріс  енгізген,  адам  күші  мен  табиғат 
тылсымын  қанды  шайқасқа  жібермей  қоршап, 
қорғап  жүрген  -  жетім  бота  жетелеген  жұмбақ 
қыз. 
Шығарма 
соңында 
сол 
жетім 
бота 
жетелеген  Ақбота  Тастанның  көз  алдында  теңіз 

 
219
1978  жылы  «Жалын»  баспасынан  жарық 
көрген  «Əн  салады  шағылдар»  атты  жинағына 
үш  повесть  жинақталған.  Олар  «Қар  қызы», 
«Мынау  аппақ  дүние»,  «Құм  мінезі».  Үшеуі  үш 
түрлі дүние болғанымен, олардың идеясы ортақ. 
Онда да Оралхан шығармаларына жақын мəселе 
-  тазалық,  адам,  адамгершілік  деген  нəрселер. 
Осы  аталған  үш  повесте  тек  Оралхан  ған 
жырлай 
алатын 
лирикалық 
толғау, 
романтикалық  сарын,  поэзиялық  əуен  барын 
көреміз. 
Мысалы,  «Қар  қызы»  повесінде  адамның 
ақтық  ажал  алдындағы  сəтте  кімнің  кім 
екендігін  танытар,  психологиялық  түс,  шешуші 
сəт 
əңгіме 
болады. 
Оқиғада 
«ДТ-53» 
тракторымен  қыстың  қақаған  боранында  ығып 
адасқан  Нұржан,  Нұр,  Жан  секілді  жігіттердің 
бастан кешірген қиындықтары сөз болады. 
Автор  үш  жігіттің  өмір  үшін  жанталасын, 
өлімге, аппақ қар  «ажал-арыстан»  болып келген 
дүниеге  қарсы  қойып  суреттейді.  Айдалада  үш 
адам. 
Өлім 
деген 
осы. 
Бірақ 
оларды 
жанталастырып  тұрған  бір-ақ  нəрсе,  Ол  –  Үміт. 
Ол  Айыртаудың  ар  жағынан  да...  тағы  да 
сыңғырлата    салған  қыздың  əніндей  жұмбақты 
 
44 
Поэма  ұлттық  поэзияның  қорында  бар, 
ғасырлар  бойы  қалыптасқан  көркем  дəстүр 
шеңберінен көп шыға бермейді. 
Майра  –  поэманың  негізгі  қаһарманы. 
Автор оның сыртқы портретінің, жан дүниесінің 
сұлулығын əнге қосқан. 
Майра монологы: 
    Сезімді əнге айналған, жырға айналған 
    Түйдім де жүрегіме тастай бердім. 
 
    Қанымда бұрқыраған боран ойнап, 
    Тіліме махаббаттың жыры оралды. 
Қазақтың  өнерлі,  əнші  қызы  Майра  ауыр 
тағдырдың  басы  бой  көрсетеді.  (Екі  жастың 
махаббатына  суық  сөздер  араласады).  Қажы 
атаның  ұлы  Ереймен  Майраға  ғашық  еді. 
Əкесінің  айттырған  қызын  алудан  бас  тартады. 
Əкесі  етікшінің  қызын  мейсінбейді.  Сөйтіп 
Ереймен 
дертке 
шалдығады.Поэмада 
Ерейменнің ыстық сезімі оның Майраға хатында 
көрінеді. 
Майра 
Жасыбайға 
келгенде 
Ереймен 
қайтыс болған екен. 
    Ақ отаудың есігі жабылыпты, 
    Қара құрым ақ отау тағыныпты. 

 
45
    Махаббаттың болыпты өзі құрбан 
    Майдандасып жеңе алмай тағылықты. 
Поэмада  автор  Майра  образын  монологтар 
арқылы 
ашады. 
Майра 
өзінің 
басындағы 
қайғысын  астарлы  түрде  құстардың  бейнесі 
арқылы жеткізеді. 
    Ақ сұңқар көрдім жаралы, 
    Қанаты қанға малынған, 
    Қирапты темір топшысы, 
    Қаз ілем деп жүріп қалыңнан. 
Бұл  –  Ерейменнен  айрылған  Майраның 
жан 
азасы. 
Поэмада 
ерекше 
серпінімен 
жырланған  –  Қоянды  –  жəрмеңкесі.Ол  бар 
салтанатымен,  əнші-күйші,  серісімен,  ақыны, 
балуанымен көрініс берген. Автор ақындық күш 
қуатын  осы  эпизодқа  салған.  Сөз  асылы  да  осы 
тұста  байқалады.  Иса,  Əміре,  Қажымұқан 
бейнелері  қысқа  да  болса  өз  табиғатымен 
ашылған. 
Сол  жəрмеңкеде  өзін  күймеден  көтеріп 
түсіріп алған жігітке сырттай өз мұңын шағады. 
    Көтер де қыран құстай əкет мені, 
    Күшіңді тамашалап тұрсын елің. 
    Əлсіздің төсегінде жылағанша, 
    Болайын тас жайлаған бүркіт жемі. 
 
218
Ақтанның 
Табиғатпен 
бірге, 
тұтасып 
кететіндігінің куəсі. 
Қаламгердің қай шығармасын алып қарасақ 
та 
ішкі 
монолог, 
ағылған 
ой, 
сезім 
құбылыстарына,  табиғаттың  адамдарға  əсеріне 
толы.  Ақтанның  күнделікті  тіршілігін  табиғат-
ананың  құбылыстарымен  нанымды  суреттей 
алғандығынан  автор  шеберлігінің  бір  қырын 
байқау  қиын  емес.  Мысалы,  «Тұман  буып  тұр... 
Ақтан елік ішікке бүркеніп қайта қисайды. Тағы 
да  ойға  батты»  деген  эпизодтардан  Ақтанның 
үнемі 
ұшы-қыры 
жоқ 
қиял, 
ой 
үстінде 
жүретіндігін,  бір  нəрсені,  рухани  үмітті  талап 
ететіндей  бір  қажеттілігін  көреміз.  Дүниеде  ең 
қиын  нəрсе  сөйлесіп,  шер  тарқатар  адамның 
жоқтығы.  Осыны  Ақтан  өз  басынан  кешіреді. 
Міне,  Ақтанның  күндегі  тіршілігі  –  осы  ой  қуу, 
əкесі туралы ойлау, осының барлығы Ақтанның 
ішкі монологына, жалғыздығына əкеліп соғады. 
Əдетте ертегіге, адалдыққа сенетін адамдар 
сезімтал,  ойшыл,  қиялшыл  келетініне  ешкім 
дауласпас.  Ақыры  Ақтан  өзінің  адамдық 
қасиетін  жоғары  ұстап,  тəкаппар  түрде  күресе 
білді. 

 
217
Ақтан  Зарлықтың  ішкі  рухани  жалғасы  секілді. 
Тау 
бөктеріндегі 
Аршалы 
ауылы 
бұрын 
мыңдаған  түтіні  бар  үлкен  ауыл  еді.  Алайда, 
қайсібір  жылы  «ұсақ  ауылдарды  біріктіріп, 
орталық құрамыз» деген сыбыс естілісімен бүкіл 
ауыл  тайлы-таяғымен  екі-ақ  күнде  көшіп  кетеді 
де,  осы  Ақтан  ғана  «Аршалыға»  қорықшы 
болып қалып қояды. 
Сөйтіп,  бір  ауылда  мылқау  шешесі  екеуі 
ғана қалды. Ақтанның кісікиік тірлігі міне содан 
бері  басталды.  Қасында  не  жары,  не  сырлас 
досы  жоқ,  небір  шүйіркелесетін  шешесінің  тілі 
жоқ.  Жападан  жалғыз  қалған  Ақтан  кісікиік 
болмай кім болсын? Ол ойланбай, ол толғанбай, 
тау  мен  таспен  тілдеспегенде  кім  тілдессін?  Өз 
бетімен  өзіндік  ісін  тындырып  жүре  берсе, 
малдан  қандай  айырмашылығы  бар?  Міне, 
рухани дертке ұшырады деген осы емей немене? 
Ендеше,  Ақтан  тау  мен  тасқа  ақтарылмай,  кім 
ақтарылады?  Ақтанның  жарылқаушысы  да, 
жанашыры да - Табиғат-Ана. Күн-табиғат күлсе, 
күліп,  жаңбыр  жауса  көңілі  де  жылап,  есіне 
қайдағылар  түсіп,  қабырғасы  қайысары  да  - 
қоспасыз  шындық.  Бұл  біз  көріп  отырған 
 
46 
 
    Апар да бір құз тасқа қондыр мені, 
    Мұзға сал, дауылға түс, тоңдыр мені, 
    Жалғыз-ақ, жүрегіңді маған беріп, 
    Жалынды құшағыңмен сендір мені,- 
деп  өзін  бірде  бұлбұлға,  бірде  бозторғайға 
теңейді. 
Мойынқұм 
əншісі 
Саттар 
сал 
мен 
Майраның  айтысында  олардың  мінез  қырлары 
көрінген.  Саттар  Майраға  тоқалдыққа  ти  деп 
қолқа  салады,  оған  көнбей,  бетін  қайтарған 
Майраның  өткенін  бетіне  басып,  ауыр-ауыр  сөз 
айтады. 
Майра: 
    Қара құс мақтанса да қыран емес, 
    Тұғырдан  дəмеленбе  бүркіт  қонар,  - 
дейді де, сөзбен есесін жібермейді. 
Поэманың  соңында  Майраның  дүниеден 
өтер  сəті  келтірілген.  Дерт  шалған  Майра 
көңілінде  бірде  өмірге  деген  өкпесі  жылт  етсе 
де,  оның  өнерге  деген  құштарлығы  басым 
көрінеді.  Кеудесін  кернеген  əн  құдіретін  өз 
өмірінен де биік қояды. 
Ə.Тəжібаевтің «Майра» драмасы. 

 
47
Бұл драма - негізгі аты шулы əнші, атақты 
композитор,  Сарыарқаның  сүйіктісі  болған 
Майра  Уəлиқызы  жайлы  шығарма.  Бұл  орайда 
Ахмет  Жұбанов,  Александр  Затаевич,  жазушы 
Сапарғали  Бегалин  Майра  басындағы  семьялық 
ауыр  жағдайларды  жасырмай,  оның  моральдық 
тазалығын  дəл  фактілер,  шын  деректер  арқылы 
əділ  тұжырымдап  айтқан.  Өзінен  бұрынғы 
зерттеушілер  еңбегіндегі  құнарлы  ойларды, 
бағалы  байламдарды  бек  ескере  отырып, 
Ə.Тəжібаев 
Майра 
өмірінің 
драмалық 
шығармаға  өзек  болатын  ұтымды  кезеңін  сəтті 
таңдап алған. 
Аңғарып  қараған  кісі  Майра  ғұмырынан 
талай  ауыр  соққылардың,  қайғылы  халдерінің 
ізін көреді. Алғаш тұрмыс құруының өзінде көп 
жылаулы  күй  кешіп,  Баянауылдың  керазу, 
алапаты  алты  алашқа  тегіс  жайылған  Шорман 
ауылына  келін  болып  түседі.  Сұлу,  жас 
қалпымен  тоқалдық  күн  кешудің  небір  сорақы 
сұмдықтары,  ескі  дəстүрдің  басқа  соғып,  аяққа 
тепкен  қатал  заңдары,  күйеуі  Зəржан  өлімінен 
кейін  туған  қаласына,  төркініне  кетіп  қалу  – 
драмаға арқау болған. 
 
216
Айта  кету  керек,  Оралхан  кейіпкерлерінің 
дені  қызық  тағдырлы,  жалғызілікті,  кісікиік, 
қиялшыл болып келетінін байқаймыз. Соның бір 
дəлелі  –  Зарлық.  Оның  атының  өзі  анықтап 
тұрғандай,  аз  ғана  ғұмырының  өзі  зарға-мұңға 
толы  жас  Зарлық.  Зарлықтың  бойындағы  тек 
өзіне  ғана  тəн  ерекшеліктерін  де  көру  қиын 
емес.  Мысалы,  бала  боп  көп  ойнамайтынын, 
əлімжеттік  жасаған  жандарға  қаны  қас,  оңаша 
өсуі  Зарлықтың  бір  оңаша  қылығы  десек 
болады.  Əділетсіздіктің  əміріне  төтеп  беріп, 
оңаша  күн  кешті.  Жалғыздықтың  жапан  түзін 
кешті.  Жалғыздықтағы  жалғыз  серігі  –  ой.  Ол 
осы əділетсіздік туралы ойласа есіне Бөстекбаев 
түседі. Тазалық, адалдық деген үлкен мəселелер 
Зарлықтың  есінен  кетпейді.  Сондықтан  ол    өзі 
өмір сүріп отырған қоғамнан түңіліп, əділдіктің, 
адамдықтың  сара  жолын  іздеуге  қалаға  келеді. 
Бірақ  Зарлықпен  бірге  біздің  жүрегімізде 
айықпас  дерт,  мұң,  қайғылы  саз  қалды.  Міне, 
автордың  айтайын  деп  отырғаны  да  осы,  яғни 
тағдырдың,  өкініштің  өзегіңді  өртеп  мұңға 
айналуы. 
Осыдан  кейін  1975  жылы  «Жазушы» 
баспасынан жарық көрген  «Мұзтау» повесіндегі 

 
215
кезең  ұрпағы  танылғанмен,  олар  автордың 
бақылауында. 
«Қайдасың,  қасқа  құлынымнан»  кейін 
жарық  көрген  «Елең-алаң»  повесіндегі  Зарлық 
Оралдың  заңды  жалғасы  іспетті.  Жас  та  болса 
зерек,  өз  ортасына,  айналасындағы  адамдарға 
ойлана  көз  жіберетін  Зарлық  -  адал,  əділ, 
тазалықтан арылмаған жас бала. Жас та болса ол 
жан-жағына  сын  көзбен  қараудан  жалықпайды. 
Өмірдің  тауқыметін  жастайынан  көрген  Зарлық 
жамандық пен жақсылық, адалдық пен арамдық 
деген  мəселелерді  ерте  айырды.  Шығармада 
əділетсіздіктің  де  айнасын  көруімізге  болады. 
Мысалы, 
өз 
ортасынан 
озық 
ойлы 
жас 
Зарлықтың  мектептен  шығып  қалуы  да  мұғалім 
Бөстекбаевтың 
білімсіздігін 
бетіне 
басқандағының 
нəтижесі 
еді. 
Зарлық 
Бөстекбаевтың  əділетсіздігіне  төзе  алмайды. 
Жастайынан  қолынан  кітап  түспейтін  кітаби 
өмірге  сенген  Зарлық  өмірдегі  күреске  əлсіздік 
танытты.  Ол  рухани  дағдарысқа  ұшырады.  Ол 
сонда  да  жақсылық  пен  жамандық  жайлы 
ойлаудан  жалықпады.  Ақыры  ой,  қайғы  оны 
айықпас дертке ұшыратты.  
 
48 
Пьесаның  алғашқы  көріністерінде  осы 
аталмыш  оқиғалардың  зардабы,  күйік  қасіреті 
алға  тартылады.  Момын  тірлігі бар  етікші  Уəли 
(Майраның  əкесі)  ордалы  жерге  құда  болғанды 
өзінше  бу  қылатын.  Ол  үйіне  қайтып  келген 
Майраның  бағы  күйіп,  бақыты  өртенді  деп 
санамайды.  Əйелі  мен  Уəли  екеуі  өзара 
қақтығысып  қалады.  Бетіне  түгі  шығып,  қаны 
қарайып, 
кекпен 
қайнап 
келген 
Тайман 
Майраны  қуа  жетеді.  Мəмлеге  тоқтар  сыңайы 
жоқ,  пұлы  төленген  дүниенің  құнын,  ақысын 
іздеген  бітіспес  даугердей.  Өз  дегені  болмаса 
мұндағы 
жұрттың 
қазан-ошағын 
шағып, 
шаңырағын  ортасына  түсіріп,  мал-мүлкін,  ата-
қонысын  түгел  өртеп  кетпек.  Майра  сыпайы, 
ибалы,  ретті  сөзін  қысылмай-қымтырылмай, 
мірдің оғындай етіп айтады. 
Драматург  бір-біріне  əлеуметтік  жағынан, 
психологиялық  жағынан  контраст,  кереғар 
орайларда 
алынған 
кейіпкерлер 
сөздерін 
даралауды 
жақсы 
құнттаған. 
Салғаннан 
Тайманның  ұр  да  жық,  сал  сойылдығы 
айқайлып,  өрекпін  келген  кескінінен  танылса, 
Майраның  мақамында  ақындық  айшықтар, 
кестелі өрнектер, толқынды ырғақтар бар. 

 
49
Майра:  Түн  де  жым-жырт,  жұрт  та  жым-
жырт.  Жалғыз  ғана  əн  толатын  əлемге..  Кейде 
асқақтап  аспанға,  батқан  күн  мен  туар  айды 
іздейді.  Сондай  кезде  биік  əннің  от  қанатын 
көруші ем. Сыйынушы ем сол əнге. 
Тайман:  О,  жасаған,  адам  əнге  сыйына  ма 
екен? 
Майра:  (ойын  бөлмей)  Кейде  сол  əн  көк 
бетінен жерге қайтып құлайтын, қанатын сынған 
жия 
алмай, 
солқыл 
қағып 
жылайтын. 
Тыңдаушылар  күрсінетін  уһілеп.  Сондай  кезде 
жаралы əннің дерті батып жаныма, тоқтай алмай 
өксуші ем. 
Дүрбіт  Майраны  қолына  түсіреді.  (Баттал 
байлап əкеп береді) Сол кезде Майра: 
    Қап-қара түнек айналам, 
    Қасымда мырзам – ғашығым, 
    Қолымды берік байлаған 
    Барады алып жасырын 
    Сөз бе екен енді тұтқындық, 
    Қорқытпа мені мың сұмдық 
    Ойымды күйлі шертуге 
    Əкете берсін ұрылар 
    Бұғаулап аяқ-қолымды 
    Жанымда жалын – жырым бар 
 
214
кейіпкердің ойымен тұтасып кететін шығармасы 
«Қайдасың,  қасқа  құлыным»  деп  атауға  толық 
дəлел бар. Аталған повесте оқиға бала Оралдың 
атынан баяндалады. Сол Оралдың адам, табиғат, 
адам  бойындағы  адами  қасиеттер,  адамгершілік 
деген  мəселелерге  өзіндік  көзқарасы  мен 
дүниетанымы  автор  ұстанған  позицияға  пара-
пар.  Ендеше  кейіпкердің  ішкі  монологпен 
берілген ойы шығармада кемел жатыр. Сонымен 
бірге  Орал  кейде  бүкіл  билікті  қолына  алған  
əкесі  Бөкешке  де  кеңшілік  жасап  -  ішкі 
монологына  да  ерік  беріп  қояды.  Ішкі  ой 
кезектесіп  беріліп  отырады.  Жас  бала  Оралдың 
ойында  көбіне  туған  жерге  деген  махаббаты, 
сүйіспеншілігі  басым  болып  тұрса,  ал  əкесінің 
ойында  өз  өмірін,  жастық  шақтың  қызықтарын 
еске  ала  отырып,  баласы  Оралға  сол  өткен 
кезеңді  əңгімелеу  арқылы  үлгі  етіп,  тəрбие 
берудің тұратынын  аңғару қиын емес.  
Бұл  алма  кезек  беріліп  отырған  ішкі 
монолог  автордың  мақсатына  сай  жүзеге 
асырылып,  санадағы  іс-əрекет  үнемі  бақылауда 
болады.  Демек,  кейіпкер  тасасында  автор 
тұлғасы  байқалып  отырады.  Шығармада  екі 
түрлі сана, екі түрлі əлемді қабылдау жүйесі, екі 

 
213
Оралхан  шығармасында  ой  мен  сезімді 
қабат  өріп,  қатар  тоғыстырып  отырды.  Əсіресе  
мөлдір,  тұнық  сезімнің  сыры  бар.  Сол  сезімнің 
пернесін  дөп  басып,  оқырман  назарын  өзінің 
өрнекті 
ойымен 
баурай 
алған. 
Оралхан 
ерекшелігін  айтпай  кету  мүмкін  емес.  Адам 
бойындағы 
мөлдір 
сезім, 
күңгірт 
түйсік, 
секемшіл  сезік  лүпілге  толы  жүрек  сезімі 
Оралхан шығармашылығында тұнып тұр. 
Жазушының  ой  тастауы  мен  сөз  саптауы 
ерекше.  Олай  дейтініміз  «Қамшыгер»,  «Үркер», 
«Кербұғы», 
«Жұлдыз 
жауған 
түндер-ай» 
əңгімелерінде соны байқатты. 
Оралханның  1973  жылдың  аяғы  мен  1974 
жылдың 
басында 
жарық 
көрген 
кітабы 
«Қайдасың,  қасқа  құлынымда»  ой  қуалаған 
сезімтал,  сергек  жастың  қалам  тартысын, 
дағдылы ерекшелігін көреміз. 
Оралхан  шығармаларынан  белгілі  бір 
сюжетке  құрылған  тұтастықты,  оқиғаның  сан-
сапырылысқандығын 
іздеп 
керегі 
жоқ. 
Керісінше,  кейіпкердің  ішкі    монологқа  толы 
толғанысы  арқылы  біз  суреткердің  бағытын 
көреміз. 
Суреткердің 
диалогтан 
гөрі 
монологтың  басым  болып,  автордың  ойы 
 
50 
    Жыламай күтем өлімді. 
Дəулетті оқыған жігіт Дүрбіттің аяқ алысы 
дала  бөрісі  Тайманның  айқай-шуынан  бөлек,  əр 
қияға із тастаған жымысқылықпен екі жақты да 
разы  еткен.  Дүрбіт  Мұратпен  де  тіл  табысса 
жүріп,  астынан  қияды.  Тайманның  осал  жерін 
пайдаланып Мұратқа қарсы жұмсайды. 
Пьесада  көркемдік  шешім  бар.  Дүрбітті 
Айбарша  атып  өлтіреді.  Тайман  елінен  безеді, 
Мұрат  пен  Майраның  арасындағы  қарым-
қатынас өрби түседі. 
«Майраның 
өз 
тұсындағы 
қазақ 
қыздарынан дараланып, оқшау көрінетіні туған-
өскен ортасының, тəлім-тəрбие алған мектебінің 
бөлекше 
жағдайлары, 
орыс-татардың 
прогресшіл  мəдениетімен  етене  араласқан, 
ойын-сауықтың,  əн-күйдің  ордасы  болған  Ертіс 
бойымен 
сабақтасып 
жатыр» 
- 
дейді 
Р.Нұрғалиев («Айдын»). 
Пьесадағы оқиғалар өтетін орындар Майра 
тірлік  кешкен  уақыт  тынысын  аңғартады. 
Серуенге  шығуды  сылтаурап,  əдейі  капитан 
Мұраттың 
кемесін 
жалдап 
алған 
Дүрбіт 
қарсыластарын  қанды  қақпанның  үстіне  бірақ 
апарып түсірмек. 

 
51
Қас  дұшпанын  өлтіріп,  каторгага  барып 
қайтқан  Мұраттың  ендігі  ақыл-ой,  күш-қайраты 
күрес  жолына  бағышталған.  Мүсіркегендей 
кекесін 
кейіптегі 
Дүрбіт 
Мұраттың 
большевиктермен 
байланысын 
білетіндігін, 
əйтсе  де  ержігіттің  басын  ажалға  қимайтындай 
сыңай ұқтырады. Майраны сүйетінін аңғартады. 
Екінші  жерде  қымызшының  қызы  есіл 
Айбарша  зар  илеп,  көзінен  жас  төгеді.  Ақ 
тілеумен  оң  сапарға  аттанам  ба  деп  етегінен 
ұстаған Дүрбіт оны кеудеден итеріп тастап кете 
барады.  Ыстық  ықылас,  жылы  шырай,  қымбат 
сыйлық – мұның баршасы қызылшыл мырзаның 
тояттағанша  ғана  жасайтын  айла-шарғысы 
екен.Алғашында  Айбарша  бақытын  күйдіріп 
отырған  Майра  ма  деп  қызғаныш  білдіріп, 
арандап  қалады,  артынан  түсіне  келе,  Дүрбітке 
оқ 
атады. 
Майрамен 
сырлас 
болып 
кетеді.Бақтияр  Айбаршаны  сүйеді  бірақ  араққа 
салынып  кеткен.  Қазақ  даласына  аранын  ашып 
кіре бастаған капитализмнің бұрын сахара естіп 
білмеген  сұмдығының  бірі  –  маскүнемдік  еді. 
Бақтияр 
осы 
кесапаттың 
алғашқы 
құрбандарының 
қатарында. 
Сау 
кезіндегі 
сөздерінде  ашу-ыза,  кек  бар.  Ішіп  кетуінің  өзі 
 
212
Т.Тоқбергенов:  «Жас  жазушының  сөз  саптауы, 
ой  тастауы  бөлек.  Өзгеге  көп  ұқсай  бермейді. 
Өздігімен  өзгеше  болып  келеді  екен»,-  десе 
М.Серғалиев:  «Оралханның  алғашқы  əңгімесіне 
тосырқай  қараушылар  болған.  Бірақ  уақыттың 
сынына  түскеннен  кейін  Бөкеев  стилінің 
қалыптасқанына  көзіміз  жетті»,-  дейді.  Стиль 
дегеніміз  –  творчестволық  даралық.  Ендеше, 
жазушы  стилі  -  өзінше  бір  өрнек.  Аталған  қос 
пікір  Оралханның  қазақ  əдебиеті  прозасына 
өзіндік  өрнекпен,  бейнелі  бедермен  келгендігін 
айшықтап тұрғандай. 
Қаламгердің  əуелгі  кітабы  «Қамшыгер» 
1970  жылы  жарық  көрді.  Содан  он  жыл  өткен 
соң  «Үркер»,  «Қайдасың,  қасқа  құлыным», 
«Мұзтау»,  «Əн  салады  шағылдар»  кітаптары 
дүниеге 
келді. 
Сонымен 
бірге 
«Молодая 
гвардия»  баспасынан  «След  молнии»  жинағы 
орыс тілінде шықты. 
Оралханның  «Қамшыгер»  мен  «Үркерін» 
жəне  1972  жылы  «Жұлдыз»  журналында 
жарияланған  «Кербұғысын»  оқыған  оқырман 
мұны 
ешқандай 
дау-дамайсыз 
мойындауы 
мүмкін. 

 
211
О.Бөкей  -  өр  Алтайдың  аясында  туып, 
өзінің  сүйікті  оқырмандарына  жаңаша  көркем 
сипатпен келген қажырлы қаламгер.  О.Бөкейдің 
шығармашылығынан  алуан  мінезді  адамдардың 
бейнесін,  Алтайдың  жаңбыр  иісін,  топырақ 
дəмін,  адамгершілік,  адами  қасиет,  тазалық, 
сұлулық, табиғат мəселелерін аңғару қиын емес. 
Жазушы  шығармасынан  бірде  романтикалық 
құштарлықты,  бірде  публицистік  жалын  отты, 
енді 
бірде 
қан-сөлі 
сорғалаған 
реалистік 
шындықты  сеземіз.  Бұл,  əрине,  Оралханға  тəн 
ой-қиялының  шырқау  шыңы,  сөз  қуатының 
молдығы деп білеміз. 
Осы тұрғыда Оралханның əңгіме-повестері 
жайлы  ой  қозғап,  пікір  білдірген,  сыни 
мақалалар  аз  болмады.  Атап  айтсақ,  сыншылар 
Т.Тоқбергеновтің  «Қос  қағыс»,  С.Қирабаевтың 
«О.Бөкеевтің 
повестері 
туралы» 
атты 
мақалаларында 
О.Бөкей 
шығармашылығы  
кеңінен 
сөз 
болған 
болатын-ды. 
Бұл 
мақалалардың  баспа  бетін  көруі  -  О.Бөкей 
шығармаларының  өз  оқырмандарын  дел-сал 
қалдырмағандығының, ұлттық рухани өмірімізге 
үлкен  бір  өзгеріс  əкелгендігінің  бірден-бір 
дəлелі.  Жазушының  ерекшелігі  туралы  сыншы 
 
52 
əділетсіздікке,  жауыздыққа  қарсылығы  секілді. 
Əзілде,  қалжыңда  бұрып  айтса  да,  əрқашан 
астарлы зіл, мысқыл жатады. 
Тайманға  Бақтияр:  Кəсібім  –  кəрінің 
моласын  қазам.  Қорықпаңыз,  кəрі  кетсе,  жас 
келеді  дүниеге:  ол  жас  өзімен  бірге  жақсылық 
ала  келеді.  Сіз  де,  мырза,  жақында  орын 
босатасыз. 
Айбаршаға  айтады:  Қолымды  қақтың, 
жолымды  жаптың  ғой.  Иə,  сөйттің  сөйте  бер, 
Айбарша,  кете  бер.  Ал  менің  екі  көзім  ізіңде 
болады. Іше жүрем, баға жүрем ізіңді. Сен қайта 
оралғанша ішемін. 
Кемедегі 
серуен 
аяғы 
сергелдеңге 
айналады. 
Бір 
жағы 
Майра, 
Мұрат, 
Александров, екінші жағы – Дүрбіт, Таймандар. 
Сойқанды  содыр  қазақ  рəсімінде  жоқ 
сұмдыққа 
басады. 
Жастарының 
қолынан 
келмесе,  анау  Майраны,  келінімді  өзім  қатын 
қыламын  деп  салады.  Бұл  аз  көрінсе,  Майраны 
көзін бақырайтып тұрып тірідей саудаға салады.  
Тайман:  Кəне,  кім  бар,  кеше  қалыңмалын 
төлеген  Майраның  қайын  атасы  Тайман  бүгін 
сол  келінін  өз  пұлына  қайта  сатады.  Кəне,  кім 
бар? Ақшаны санап бер де, қас сұлуды құш. 

 
53
Дүрбіт  бар  екен  мұндай  саудаға.  Пұлы 
даяр.  Осы  кезде  ана  жүрегін  дұшпан  оғы  тесіп 
өтіп,  қайнаған  кек  қарғыс  боп  ақтарылады. 
«Адам  емес,  төрт  аяқты  хайуанның  сорлысы 
бол. Ботаң өліп, боздап өт, лағың өліп, маңырап 
өт,  қойға  айналсаң,  қасқыр  жесін  қозыңды,  ал 
қасқыр болсаң, өз күшігіңді өзің же, үйің күйсін 
тіріде. Молаң жансын өлгенде». 
Бұл  –  басында  қателесіп,  артынан  есін 
жиған ананың зар, қарғысы. 
Мұрат  –  күрескер  ретінде  алынған,  ісіне 
мығым, əділдік, теңдік үшін күреседі. 
«Бірақ  Мұраттың  іс-əрекеті  үнемі  биік 
деңгейден,  қалаған  жерден  шыға  бермейді. 
Соның 
салдарынан 
оның 
психологиялық 
құбылыстары, 
мінездік 
ерекшеліктері, 
характерлік сипаты айқын дараланбаған» - дейді 
Р.Нұрғалиев. 
Пьесаның  соңғы  актісіндегі  тартыстың 
аумағын  драматург  əдейі,  шағындап,  оның 
есесіне 
кернеудің 
күшейе 
түсуіне 
мəн 
берген.Тобынан  жырылып,  ен  далада,  қақаған 
аязда,  қараңғы  түнде  ғана  жалғыз  ұлып  қалған 
көкбөрінің  жағдайына  түскен  Дүрбіттің  ұзақ 
монологында драматизм бар. 
 
210
қиын да қызықты журналистика саласына төселе 
бастайды.  Ол  алғаш  аудандық  газеттерде,  содан 
кейініректе 
облыстық, 
республикалық 
«Лениншіл  жас»  (бүгінгі  «Жас  Алаш»)  газеті, 
баспа 
беттерінде 
мақалалар 
жазып, 
өзін 
танытады.  О.Бөкей  –  қолына  қалам  ұстағаннан-
ақ  өз  замандастарының  мұңы  мен  қуанышын 
шынайы түрде суреттеуге тер төккен қаламгер. 
О.Бөкей 
шығармашылығына 
қатысты 
С.Қирабаевтың, 
Ы.Ыбрайымовтың, 
М.Қаратаевтың, 
Т.Тоқбергеновтің, 
Л.Терекопянның, 
Т.Мəмесейітовтің, 
Е.Əмірханның, 
А.Сейдімбековтің, 
М.Серғалиевтің,  Ө.Көзбековтің  т.б.  еңбектерін 
атап өткен орынды. 
О.Бөкей 
шығармаларындағы 
адам, 
адамгершілік  мəселелері,  эстетикалық  мұрат 
жəне  көркемдік  құрылымы,  стильдік  даралығы, 
шығармаларындағы  табиғат  пен  адам  мəселесі, 
символикалық  сарын,  сөз  қуатын  қолданудағы 
ерекшелігі 
ғалымдардың 
еңбектерінде 
əр 
қырынан 
сөз 
болды. 
Осы 
аталған 
категорияларды  зерделеу  арқылы  жазушының 
əдебиетте  алатын  орны  мен  мəні,  жаңашыл 
сипаты анықталды.  

 
209

жүктеу/скачать 0,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: