Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым министрлігі Көпсалалы

 
143
Т.Тоқбергеновтің  «Тоғыз  тарау»  (1974),  «Үш 
тоғыс» 
(1977), 
«Қос 
қағыс» 
(1981), 
Р.Нұрғалиевтің  «Күретамыр»  (1973),  «Айдын» 
(1985),  «Телағыс»  (1986),  Қ.Ергөбековтің  «Жан 
жылуы» 
(1981), 
«Баянғұмыр» 
(1991), 
Б.Майтановтың 
«Көркемдік 
нəрі» 
(1983), 
Б.Ибраимовтың  «Көркемдіккөкжиегі»  (1981), 
«Ой  мен  сөз»  (1985)  атты  жинақтары  идеялық-
көркемдік 
ізденістерімен 
бағаланады. 
Жас 
сыншылар  да  əдеби  үрдіске  белсене  араласты. 
Бұлардан  басқа  сыншы  жастардан  бұл  кезеңде 
М.Серғалиевтің, 
А.Егеубаевтың, 
Т.Мəмесейітовтің, 
С.Досановтың, 
Ж.Дəдебаевтың,  Т.Сыдықовтың,  Ə.Нағметовтің, 
Қ.Керейқұловтың 
кітаптары 
басылды. 
Əдебиетке  биік  өлшеммен  қарау,  белгілі  бір 
жанрдың 
маңында 
мамандану 
жастар 
бойындағы жақсы өнеге болып көрінді. 
 
Негізгі
 əдебиеттер: 
1.
 
Мүтəлиева 
Р. 
З.Қабдоловтың 
жазушылық шеберлігі. – Алматы: Өлке, 1997. 
2.
 
 Мүтəлиева  Р.  З.Қабдолов  жазушы 
М.Əуезов жайында.// Ақиқат, 1997, №4. 
 
120
1.Бердібаев Р.Қазақ романы.-Алматы,1975. 
2.Бердібаев Р. Биік парыз.- Алматы, 1980. 
3.Базарбаев 
М. 
Қазақ 
поэзиясындағы 
көркемдік ізденістер.-Алматы, 1995. 
4.Дəдебаев  Ж.  Қазіргі  қазақ  əдебиеті. 
Лекциялар курсы.- Алматы, 2003. 
5.Дəдебаев  Ж.  Өмір  шындығы  жəне 
көркемдік шешім.-Алматы,1991. 
6.Елеукенов 
Ш. 
Əдебиет 
жəне 
ұлт 
тағдыры.-Алматы, 1996. 
7.Майтанов 
Б. 
Қазақ 
романы 
жəне 
психологиялық талда.-Алматы,1996. 
8.Қазақ əдебиетінің тарихы. 3-том, 2-кітап.-
Алматы: Ғылым, 1975. 
9.Қаратаев  М.,  Нұртазин  Т.,  Қирабаев  С. 
Қазақ совет əдебиеті.-Алматы, 1987. 
10.
 
Қирабаев  С.  Кеңес  дəуіріндегі  қазақ 
əдебиеті.-Алматы: Білім, 1998. 
11.
 
Қазақ  əдебиетінің  тарихы  (1956-90 
жж.). 9-том.-Алматы, 2005. 
12.
 
Жұмаділова  Н.  1960-90-жылдардағы 
қазақ романы.-Қарағанды,2003. 
 
    Қосымша əдебиеттер: 

 
121
13.
 
Ысмайылов 
Е. 
Ақын 
жəне 
революция.-Алматы, 1983. 
14.
 
Рахымжанов  Т.  Романның  көркемдік 
əлемі.-Алматы, 1994. 
15.
 
Хамзин  М.  Қазіргі  қазақ  романы.-
Қарағанды, 2002. 
№
 4 дəріс 
 Зейнолла Қабдоловтың 
шығармашылығы
. 
Жоспары
: 
1.
 
З
.Қабдоловтың 
романдарындағы
 
жұмысшылар
 образы. 
2.
 
З
.Қабдолов 
– 
ғалым
. 
Ғылыми
 
еңбектеріндегі
 əдебиеттану мəселелері. 
 
1.З.Қабдоловтың 
романдарындағы 
жұмысшылар  образы.  Қабдолов  өнерінің  басы  - 
өлең,  облыста  айтыскер  ақын  ретінде  танылды, 
университетте  М.Əуезов,  І.Кеңесбаев  сияқты 
қазақ  тілі  мен  əдебиетінің  білгірлерінен  сабақ 
алды,  шығармашылыққа  араласты.  Соғыстан 
кейінгі  қазақ  əдебиетіне  қосылған  жаңа  лектің 
алдыңғы тобаны кірді. 
 
142
Сейтовтің  «Өмір  өрнектері»  (1969),  «Тоғысқан 
толқындар»  (1974),  «Өлең  өлкесінде»  (1974), 
Ə.Жəмішевтің  «Кезең  кестелері»  (1984),  «Биік 
мəртебе»  (1974)  атты  сын  кітаптары  өз 
дəуіріндегі  əдеби  процесте  елеулі  окиға  болды. 
Оларда 
қазақ 
əдебиеті 
дамуының 
негізгі 
мəселелері  сөз  болды.  Жеке  жазушылардың 
шығармашылық  еңбегі,  басты  шығармалары, 
əдеби үрдістің даму бағыты, жанрлардың дамуы, 
туысқан  халықтар  əдебиетінің  байланысы  т.б. 
жайлар  əдеби  сын  тұрғысынан  бағаланды.  Аға 
сыншылар  дəстүрін  жалғастырып,  бір  топ 
талантты  жас  сыншылар  тобы  əдебиетке  келді. 
Олардың ішінен С.Əшімбаевты, З.Серікқалиевті, 
Т.Тоқбергеновті,  Р.Нұрғалиевті,  Б.Майтановты, 
Қ.Ергөбековті,  Б.Ибраимовты,  Т.Жұртбаевты, 
Т.Шапаевты 
атауға 
болады. 
Олар 
сын 
жанрындағы  белсенді  қызметімен  жəне  əдеби 
дайындығының  молдығымен  көзге  түсті.  Осы 
дəуір  ішінде  əрқайсысы  бірнеше  кітабын 
жариялады.  Олардың  арасында  С.Əшімбаевтың 
«Сын  мұраты»  (1974),  «Талантқа  тағзым» 
(1982), 
«Парасатқа 
құштарлық» 
(1985), 
З.Серікқалиевтің  «Ойлар,  толғаныстар»  (1967), 
«Жылдар сазы» (1971), «Ақыл таразысы» (1976), 

 
141
Жазушылар 
одағының 
арнаулы 
пленумы 
өткізілді. Одақ жанындағы сын кеңесі жұмысын 
жандандырып,  əдебиеттің  өзекті  мəселелерін 
жиі 
талқылау 
дағдысына 
көшті. 
Сыншы 
кітаптары  көптеп  басыла  бастады.  Күнделікті 
баспасөзде  сын  еңбектерге  көңіл  аударылды. 
Жыл  сайын  шығып  тұратын  «Уақыт  жəне 
қаламгер» 
атты 
сын 
еңбектер 
жи-нағы 
қалыптасты.  Ең  бастысы  сын  еңбектердің 
көркемдік-теориялық 
дəрежесін 
көтеруге, 
олардың  əдебиет  тəжірибесін  жинақтап,  халық 
арасында 
кең 
насихаттап 
отыруына 
жол 
ашылды. 
Осы 
тұста 
жарық 
көрген 
М.Қаратаевтың  «Эпостан  эпопеяға»  (1968), 
«Əдебиет  жəне  эстетика»  (1970),  «Революция 
рухымен»  (1979),  «Ізденіс  іздері»  (1984),  С. 
Кирабаевтың  «Өнер  өрісі»  (1968),  «Əдебиет 
жəне  дəуір  талабы»  (1976),  «Шындық  жəне 
шеберлік»  (1983),  «Талантқа  құрмет»  (1988), 
Р.Бердібаевтың 
«Дəстүр 
тағлымы» 
(1976), 
«Ғасырлар  толғауы»  (1977),  «Заман  сазы» 
(1985),  З.Қабдоловтың  «Жебе»  (1977),  «Арна» 
(1988),  Ш.Елеукеновтің  «Замандас  парасаты» 
(1977),  Н.Ғабдуллиннің  «Уақыт  сыры»  (1981), 
К.Нұрмахановтың  «Дəстүрлі  достық»  (1973),  С. 
 
122
Зейнолла  Қабдолов  –  көрнекті  əдебиет 
зерттеуші 
ғалым. 
Онымен 
бір 
шамада 
əдебиеттану  əлеміне  біро  топ  дарынды  жастар 
келіп  қосылды.  Олардың  ішінде  З.Ахметов, 
С.Қирабаев, 
Р.Бердібаев,Н.Ғабдуллин, 
Т.Кəкішев 
т.б. 
З.Қабдоловтың 
«Ұшқын», 
«Жалын»  деген  романдары,  «Адам»,  «Сыр», 
«Көзқарас»,  «Менің  Əуезовым»  шығармалары 
көпшілікке танымал. 
З.Қабдолов  –  филология  ғылымдарының 
докторы, 
профессор, 
академик. 
Ғылыми 
зерттеулерінің  салмақтысы  –  «Сөз  өнері» 
монографиясы. 
Қазақ  əдебиетінде  мұнайшылар  тақырыбы 
беріде  пайда  болды.  Бұл  тақырыпта  ең  алғаш 
көсемсөз, 
очерктер 
жариялаған 
– 
Сабыр 
Шарипов. 
З.Қабдоловтың 
бұл 
дилогиясы 
І.Есенберлиннің  «Маңғыстау  майданы»  (1978) 
романымен 
тақырыптас. 
І.Есенберлин 
романынан партиялық сана салқыны еседі. Онда 
қазақ  байларын  кейінгі  ұрпақтарымен  қоса 
жексұрын,  өмірге  икемсіз  етіп  көрсеткен. 
З.Қабдоловтың 
«Ұшқын» 
романы 
повесть 
қалпында-ақ  оқырмандар  мен  əдебиет  сынынан 
тəп-тəуір  баға  алды.  Өйткені,  ол  тың  сүрлеумен 

 
123
жүрді. 
«Өмір 
ұшқыны» 
повесі 
туралы 
С.Қирабаев:  «Бұл  повесть  əдебиетімізге  өзінше 
қалам  ұстап,  өзінше  үн  қата  алатын  жаңа  бір 
талантты  автордың  келбетін  айқын  көрсете 
алады»,  -  деп  жазды.  «Ұшқын»  романының  бас 
қаһарманы  –  Тайман,  бірден  оның  ұстамды 
қалпы,  сабырлы  мінез-құлқы,  адамдық  қасиеті 
оқырман  жүрегін  жаулап  алады.  Тайманға  əкесі 
Дəурен 
тікелей 
ықпал 
етеді: 
еңбекке, 
төзімділікке  баулиды.  Дəурен  -  тек  мұнайшы 
ғана емес, өмірде көргені мол адам.  
Дəуренннің 
«Қазақ 
солдатын» 
оқып 
отырып айтқан сөзінен оның майдангер екендігі, 
«Қазақ  солдатындағы»  Қайырғалиен  майданда 
бірге 
болғандығы, 
өмірді 
көріп-білуге 
құштарлығы, оқумен де айналысатыны көрінеді. 
Қаһармандық қалыпқа салып, қатырып тастамай 
əр қырынан, əр сырынан көрсете білген. 
Автор  Тайман  бейнесін  психологиялық 
талдау арқылы жасаған. Психологизмнің барлық 
компоненттерін 
характер 
даралау 
жолына 
жұмсаған.  Романда  эпизодтық  кейіпкерлер  бар. 
Олар  –  Мағрипа,  Алмас.  Автордың  «Жалын» 
романының 
тақырыбы 
– 
мұнайшылардың, 
геолог-барлаушылардың 
жаңа 
буынының 
 
140
«Көзқарас»  кітаптарының  сипаты  ғылыми: 
теориялық  мəселеге  барсын,  жеке  жанрды 
зерттесін,  бір  шығарманы  талдасы,  автордың 
ғылыми стилі айқын көрініп тұрады. 
З.Қабдоловтың 
«Əдебиет 
теориясының 
негіздері» атты кітабында сөз өнерінің табиғаты, 
даму заңдылықтары, негізгі жанрлардың сипаты, 
образ  жасау  тəсілдері,  көркемдік  құралдары, 
əдеби  əдіс,  стиль  мəселелері  сөз  болады. 
Сонымен  бірге  «Жанр  сыры»,  «Жебе»,  «Арна», 
«Көзқарас»  кітаптарының  сипаты  ғылыми: 
теориялық  мəселеге  барсын,  жеке  жанрды 
зерттесін,  бір  шығарманы  талдасы,  автордың 
ғылыми стилі айқын көрініп тұрады. 
Бұл дəуір қазақтың əдеби-көркем сыны мен 
əдебиеттану  ғылымының  кең  канат  жайып 
өркендеген  мезгілі  болды.  1972  жылы  КОКП 
Орталық 
Комитетінің 
«Əдеби-көркем 
сын 
туралы»  қаулысы  шықты.  Партия  сынды 
өркендету,  оның  қырағылығын  арттыру  арқылы 
əдебиетті 
бақылауда 
ұстап 
отыруға 
тырысқанмен,  жалпы  алғанда,  бұл  қаулы 
сынның 
өркендеуіне 
қажет 
бірсыпыра 
ұйымдастыру  жұмыстарына  негіз  салды.  Əдеби 
сынның  дамуы  мен  проблемаларына  арналған 

 
139
жақаттастары 
сөзі, 
жүріс-тұрысы, 
ақыл-
парасаты, мінез-құлқы, білім-білігі өз ортасынан 
озған, болашақта халқының намысын жыртатын, 
сабырлы,  салқынқанды,  күні  ертең  бас  болуға 
жарап  қалған  азаматы  өсіп  келе  жатқанын 
көреді.  Сөйтіп,  «Абайдан  соң»  дилогиясында 
К.Оразалин 
тарихи-ғұмырнамалық 
деректер 
негізінде  кемел  қауымның  ұрпағы  қалай  кемел 
боп  туып,  қалыптасуының  бастау-бұлағын, 
сарқылмас  құнарын  көркем  кестелей  алған. 
Дегенмен,  романда  бір  мəлім  еткен  жайларға 
айналсоқтап, 
оралып 
соғып 
отыру 
жиі 
ұшырасады,  кейіпкерлерін  көбіне  дастархан 
басында  табыстыруы  да  сəтті  шықпаған.  Роман 
сюжеті  баяу  дамып,  əр  нəрсені  шиырлап, 
шығарманың 
композициялық 
бүтіндігі 
сақталмайды. 
2.З.Қабдолов 
– 
ғалым. 
Ғылыми 
еңбектеріндегі əдебиеттану мəселелері. 
З.Қабдоловтың 
«Əдебиет 
теориясының 
негіздері» атты кітабында сөз өнерінің табиғаты, 
даму заңдылықтары, негізгі жанрлардың сипаты, 
образ  жасау  тəсілдері,  көркемдік  құралдары, 
əдеби  əдіс,  стиль  мəселелері  сөз  болады. 
Сонымен  бірге  «Жанр  сыры»,  «Жебе»,  «Арна», 
 
124
ізденістері мен табыстары. Оқиға Ембі мұнайлы 
өңірінде, 
ішінара 
Маңғыстау 
мұнай-газ 
алқабында  өтеді.  Бірінші  кітапта  ұшқын  атқан 
жастар  енді  өмірді  жалынға  айналдырады. 
«Ұшқын» 
романындағы 
кейіпкерлер 
енді 
«Жалын» 
романында 
мұнай 
үшін 
күрес 
майданында  кездестіреміз.  Романның  мұраты  – 
айрықша  маңызды,  жастардың  ғылым-білімді, 
бар  қайратын  халық  қажетіне  жұмсап,  жастық 
жігері  еңбекке  қайрап,  таудай  талаппен  жалын 
атуы, ата-баба қонысын қайта түлету. 
Бас  қаһарман  -  өзімізге  таныс  Қабен, 
мəреге жетіп, үлкен іс үшін қара басының қамын 
құрбан  еткен  Қабен.  Оның  ел  үшін  маздап,  жер 
үшін  жануына  бастаушы  болған  –  Сардар 
Сұлтанов. 
Сардар  Сұлтанов  –  Ембіге  жарты  ғасыр 
ғұмырын  жұмсаған  қарт  мұнайшы.  Ембі  – 
Сардардың  жүрегі,  Сардар  –  Ембінің  тірегі. 
Болаттай  берік  адам.  Сегіз  ұлы  мен  қызынан, 
əйелінен 
айрылған 
қасіретті 
жан. 
Бірақ 
ауыртпалықты  қасқая  тұрып,  қарсы  алуға 
үйренген. Қайғыны ақылға, қиындықты қажырға 
жеңдіреді  Тауқыметіне  жұбанышы  –  Ембі, 
дертіне  шипасы  –  еңбегі.  Оған  мансапқорлық 

 
125
жат.  Бұ  да  сыршыл  шегіністер  арқылы  беріліп 
отыратын  ерекшелік.  Оқырман  Сардар  өмірінің 
соңғы  күндерін  біліп  қана  үлгереді.  Бұл  – 
ұрпақтар ауысымының белгісі. 
Осы арада мынаны ескере кетейік. Кезінде 
жазушыға  орыс  ұлты  өкілдерінің  шығармада 
тым 
аздығы 
немесе 
олардың 
шешуші 
кейіпкерлер 
еместігін 
қалайша 
мін 
етіп 
көрсетпеген? 
Таң 
қаласыз! 
Шындығында, 
Қазақстанда  өнерлі  кəсіп  тұтқасының  басым 
көпшілігі қазақтар үшін қол жеткісіз биік болды. 
Бұл  теңсіздік  осы  күнге  дейін  созылуда.  Ал, 
мұнай  кəсіпшілігінде  жағдай  мүлдем  басқаша 
еді.  Онда  Ембіні  қатарға  қосып,  дүниеге  белгілі 
мұнай  көзіне  айналдырушылар  –  қазақтар. 
Жазушы  осы  шындықты  бекіте  түсті.  Сөйтіп, 
«қазақы» кəсіп жайында «қазақы» роман жазды. 
Шығарма  совет  өкіметі  кезінде  жазылса  да, 
қазақ  болмысын,  қасиетін  тарихи  ақиқат 
шеңберінде көрсетті. 
Шығармадағы  орыс  өкілі  –  қарапайым 
мұнайшы  Алексей  Алексеев.  Ол  –  қазақтанып 
кеткен  орыс.  Автор  мұнда  Сардар  образына 
ұлттық  мүддені  сыйғызған.  Оның  өң  бойынан 
қазаққа  тəн  тектілік,  киелілік  байқалып  тұрады. 
 
138
кешуге  тырысады.  Дəм-түзы  жарасқан,  ықылас-
пейілі,  арман-мұңы  араласқан  Ділдə,  Əйгерім, 
Еркежан  сынды  Абай  əйелдерімен  араласып, 
олардың 
бала-немерелерімен 
табысып, 
солардың 
қуанышы 
мен 
қайғысына 
ортақтасады, арманын бөліседі. Ол «Өнер, білім 
бар  жұрттарды»  жағаламай,  ел  арасының 
таусылып 
болмайтын 
дау-шарынан, 
көз 
жасынан мал жинап, қулық сауған надан əкелері 
Оразбайдың  орнын  басқан  Мұсабай,  Тəкежан-
Əзімбайдың  орнын  басқан  Шөпіш,  осылармен 
жағаласа жүріп, азаматтық келбеті толысып келе 
жатқан  Базаралының  Тəукесін  тани  түседі. 
Аталар өмірден озып,  əкелер солардың артынан 
көшіп,  енді  немерелері  ат  жалын  тартып  мініп, 
рухы  осалдары  күнделікті  тамағын  тауып 
жеудің  үсақ  айла-амалдарына  ауысса,  рухы 
беріктері  замана  аңысын  аңдап,  жұрт  көшінің 
қамын  жей  бастағанының  куəсі  болады.  Роман 
кейіпкерлері қиян-кескі күрес үстінде танылады. 
Ең  бастысы,  мұңда  болашақ  ұлы  жазушының 
өскен  ортасы,  тəлім-тəрбие  алған  құнарлы 
топырақ  суреттеліп,  болар  баланың  болашағын 
болжауға 
мүмкіндік 
береді. 
Ауылдастары, 
былайғы 
аралас-құралас 
болған 
қанаттас-

 
137
қылған өрескел жайларды, түлкі бүлтаңы, жымы 
мол  айдаһар  заманның  сырын  ойына  тоқып 
өседі.  Алда  айларға,  жылдарға  созылатын 
қаһарлы қыс тұрғанын сезіп шошынады. Сөйтіп, 
«Абайдан  соң»  романның  бірінші  кітабынан 
оқырман  ұлы  Абай  фəниден  көшкеннен  кейінгі 
оның 
ұрпақтарының 
Əуез 
жəне 
оның 
балаларының  күрделі  тағдырын  баяндайтын 
реалистік шежірені оқып таниды. 
«Абайдан 
соң» 
романының 
екінші 
кітабының  (1972)  оқиғалары  алдыңғы  кітаппен 
жалғасады. 
Кейіпкерлері 
де 
көп 
өзгере 
қоймайды.  Көп  жайлар  романның  қаһарманына 
айнала  бастаған  Мұхтар  Əуезов  төңірегіңде 
өрбиді.  17-18  жас  мөлшеріндегі  жас  Семей 
қаласында  оқып  жүргенін  Шыңғыстауға,  туған 
ауылына  келіп,  жазғы  демалысын  өткізгенін,  ел 
аралап,  халықтың  тұрмыс-тіршілігін,  қоғамдық-
əлеуметтік  құбылыстардың  ықпалын,  рухани 
құнарын  барлап,  уақыт  сырын  бағып  жүргенін 
көреміз.  Абайға,  Абайдың  өміріне,  ақыл-
парасатына  ғашық,  оның  күрескерлік  тұлғасын 
пір  түтып  жүрген  бозбала  Мұхтар  сол  енді 
қайтып 
қайталанбайтын 
феномен 
(қайталанбайтын  құбылыс)  түлғамен  бірге  өмір 
 
126
Кейіпкер  Азаматтың  Сардар  туралы:  «Əй, 
арыстан  еді-ау,  жарықтық!  Əй  өзіде  ер  еді-ау, 
несін  айтасын!»  -  деп  тамсануы  Махамбеттің 
Исатай туралы жүрекжарды сөздеріне ұқсайды. 
Ал  сол  Сардар  ықпалымен  диссертация 
қорғаудан  бас  тартқан  Қабен  астанада  қалмай, 
Мұнайлыға  келеді.  Басшы  қызмет  іздемей, 
қарапайым  жұмысшы  мамандығын  таңдайды. 
Қаламын  бұрғыға  айырбыастайды.  Қабен  біреу 
емес, ондай кейіпкерлер əдебиетте көп. Жазушы 
Қабденді 
көбінесе 
Жанардың 
көзімен 
сипаттайды.  «Ұзын  бойлы  қара  сұр  жігіт.  Дене 
бітімі тік, бет пішімі ашаң, сұлу. Сұлу болғанда 
əдеттегі  нəзік,  көзге  ұрып  тұратын  жылтырақ 
келбет  емес,  əлдебір  қайсар,  қатал  кескін.  Бұл 
рең  өзгелер  көңілін  уылжыған  жұмсақ,  жылы 
шырайымен  емес,  қылыш  жүзіндей  суық 
айбынымен, сұсымен аударады». 
Мұны  портрет  дейсіз  бе,  келбет  дейсіз  бе, 
мінез-құлық  дейсіз  бе,  жан-дүние  дейсіз  бе? 
Бəріне  де  жауап  болуға  сай.  Қабен  болмысында 
адамның ішкі дүниесінің айрықша бір арпалысы 
бар. Ол тыныш өмір сүре алмайды, аласапыран, 
қиямет-қайым, 
қуану-қайғыруды 
басынан 
кешеді. 

 
127
Қазақ 
əдебиетінде 
эссе, 
Қабдоловша 
айтқанда, сыр осы кезеңде еркін көріне бастады. 
«Сыр»  жинағы  бес  толғаныстан  тұрады.  Бір 
сөзбен  айтқанда,  оның тақырыбы  да,  мұраты  да 
–  адам.  «Қайнар»  сыр-əңгімесінде  жазушы 
Ембіге, 
ұшырған 
ұясына, 
байлық 
пен 
болашақтың  қайнар  көзіне  бұрылады.  «Менің 
елім»  -  күн  санап  күш  жинап  келе  жатқан 
Қазақстан 
туралы 
шалқу. 
Тақырыбы 
да, 
қаһарманы  да  –  ел,  жер,  Қазақстан.  «Жамал»  - 
ерекше  шығарма.  Кешегі  соғысты  сөз  қылады. 
Қабдолов  мұнда  аналар  тағдырын,  олардың 
көрген  қиыншылықтарын  жазады.  «Көзқарас» 
кітабында  да  туған  жер,  ел  туралы  жазады. 
«Феномен»  -  Халел  Досмухамедовті  азамат 
тұлға ретінде еске алады. 
З.Қабдоловтың 
«Ұшқын», 
«Жалын» 
романдарында 
характер 
даралаудың 
түрлі 
тəсілдері 
кезедеседі. 
Мысалы, 
«Ұшқында» 
оқиғаны  ұсақ  көріністік  тақырыпшаларға  бөліп-
бөліп,  сатылай  өрушілік  бар.  Ə.Сəрсенбаев 
роман туралы былай дейді: «Бізді осы романның 
жазылу  түрі  де,  автордың  адам  мінездерін 
даралаудағы 
əдістері 
де, 
динамикалық 
шымырлығы  да  қызықтырады.  Тағы  да  ғажабы, 
 
136
жесір  дауы  деген  былықтардың  батпағына 
батырып,  өзара  кек  алысудың  ең  бір  қарғысты 
жолына  жібереді.  Əпербақаны  көп  жақты 
барымтаға  бастап,  қарымтамен  атыстырып-
шабыстырып,  онсыз  да  алақұйын  заманның 
қытымыр 
əуе-райынан 
сүрініп 
отырған 
көкжасық  елді  есеңгіреткеніне  мəз.  Тақас 
Мұсабай  бітеулеу  ожар  жігіттің  мойнына 
старшындықтың қарғыбауын тағып беріп, соның 
қолымен қып-қызыл шоқты көсейді. Жал біткен 
жаман аттай осқырынып, көзінің еті өскен Ағзам 
тісін  көрсетуді  əуелі  өз  үйірінен  бастайды.  Елді 
құдай  сөзіне  ұйытқан  абыз  Əуезге  шабынып, 
имандылық,  ақыл-парасат,  өнер  киесі  қонған 
Абай  ауылындағы  сығырайған  шырақтарды 
өшіріп, киелі мен қасиеттіні табанға таптап, қара 
күш,  қара  ниеттің  уысына  тізгін  мен  ноқтаны 
берік  ұстатуға  барады.  Демек,  Абай  заманының 
тартысы  онан  əрі  ушығып,  жар  басына  кеп 
қонады.  Кəмен  Оразалин  осы  тартыстарды 
асықпай, 
аптықпай, 
аста-төк 
өмір 
материалдарының 
ішінен 
сұрыптап 
алып, 
байыппен  ширатып,  арқауын  берік  өреді. 
Болашақ  ұлы  ойшыл  Мұқтар  сол  қасиетсіз 
қылықтарды,  мəнсіз  тартыстарды,  елді  ығыр 

 
135
жолға,  ата-бабасы  тарихына  сұңғылалығын, 
оның  бүгінгі  ұрпағы  тыныс-тіршілігіне  де  жете 
таныс, 
мұхтартанудың 
білгірі 
екенін 
байыптаймыз.  Роман  ұлы  Абайдан  кейінгі 
кезеңнің  саяси-əлеуметтік  ахуалын  таратудан 
басталады.  Кешегі  жұртты  уысында  ұстаған 
Мұсабайлар 
əлі 
жаңа 
заманның 
лебінен 
мақұрым.  Жергілікті  халық  жаңа  үкімет  ашқан 
таптық 
күрес 
майданына 
ескінің 
бəрін 
сындырып,  жойып,  кедейлерді  «молда  мен 
байларды 
қамшылап, 
қойдай 
қуғызған» 
қатыгездігі мен қаныпезерлігіне əлі бойы үйрене 
қойған жоқ-ты. Сондықтан жергілікті қауымның 
саяси  енжар,  бойкүйез,  үркек  етекбастылығын 
Мұсабай  қумүйіз  алаңсыз  пайдаланып,  жер 
дауын,  жесір  дауын  өршітіп,  билік  құрады. 
Мансабымнан айрыламын деп те ойламайды. Ел 

жүктеу/скачать 0,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: