Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым министрлігі Көпсалалы

 
55
6.
 
Дəдебаев  Ж.  Қазіргі  қазақ  əдебиеті. 
Лекциялар курсы.- Алматы, 2003. 
7.
 
Дəдебаев  Ж.  Өмір  шындығы  жəне 
көркемдік шешім.-Алматы,1991. 
8.
 
Егеубаев  А.  Сыр  мен  сымбат.-Алматы, 
1981. 
9.
 
Елеукенов  Ш.  Əдебиет  жəне  ұлт 
тағдыры.-Алматы, 1996. 
10.
 
Майтанов  Б.  Қазақ  романы  жəне 
психологиялық талда.-Алматы,1996. 
11.
 
Қазақ  əдебиетінің  тарихы.  3-том,  2-
кітап.-Алматы: Ғылым, 1975. 
12.
 
Қаратаев  М.,  Нұртазин  Т.,  Қирабаев  С. 
Қазақ совет əдебиеті.-Алматы, 1987. 
13.
 
Қирабаев  С.  Кеңес  дəуіріндегі  қазақ 
əдебиеті.-Алматы: Білім, 1998. 
14.
 
Қазақ  əдебиетінің  тарихы  (1956-90 
жж.). 9-том.-Алматы, 2005. 
15.
 
Қуандық 
Мəшһүр-Жүсіп. 
Қазақ 
лирикасындағы  стиль  жəне  бейнелілік.-Алматы, 
1990. 
16.
 
Жұмаділова  Н.  1960-90-жылдардағы 
қазақ романы.-Қарағанды,2003. 
 
 
 
208
11.
 
Дəрібайұлы  С.  Қияға  самғаған  қыран 
ақын.//Қазақ елі,№33, 1992. 47  
12.
 
Қуандық 
Мəшһүр-Жүсіп. 
Қазақ 
лирикасындағы стиль жəне бейнелілік. 
13.
 
Амантай  Шəріп.  Қазақ  поэзиясы  жəне 
ұлттық идея.-Алматы, 2000. 
14.
 
Алпысбаев  Қ.  Поэма  жəн  сюжет.-
Алматы, 1992. 
15.
 
Базарбаев 
М. 
Қазақ 
поэзиясы: 
көркемдік ізденіс.-Алматы, 1995. 
16.
 
Егеубаев 
А. 
Сыр 
мен 
сымбат.-
Алматы,1981. 
17.
 
Қуандық 
Мəшһүр 
Жүсіп. 
Қазақ 
лирикасындағы 
стиль 
жəне 
бейнелілік.-
Алматы,1990. 
18.
 
Нарымбетов  Ə.  Қазіргі  қазақ  поэмасы.-
Алматы,1982. 
19.
 
Нарымбетов  Ə.  Қазіргі  совет  поэмасы.-
Алматы, 1977. 
20.
 
Сейітов 
С. 
Өлең 
өлкесінде.-
Алматы,1984. 
12.    Хамидуллаев  К.  М.Мақатаевтың 
ақындық шеберлігі.-Алматы 1993. 
 
 

 
207
ғана  көңіл  аударттық.  Оның  шығармашылдық 
көкжиегі əлдеқайда кең. 
 
Негізгі
 əдебиеттер: 
1.
 
Кəрібаева  Б.  Қазіргі  қазақ  лирикасының 
поэтикасы.-Алматы,1988. 
2.
 
Кəрібаева  Б.  Қазіргі  қазақ  лирикасы.-
Қарағанды,1990. 
3.
 
Егеубаев  А.  Сыр  мен  сымбат.-Алматы, 
1981. 
4.
 
Қазақ  əдебиетінің  тарихы.  3-том,  2-
кітап.-Алматы: Ғылым, 1975. 
5.
 
Қаратаев  М.,  Нұртазин  Т.,  Қирабаев  С. 
Қазақ совет əдебиеті.-Алматы, 1987. 
6.
 
Қирабаев  С.  Кеңес  дəуіріндегі  қазақ 
əдебиеті.-Алматы: Білім, 1998. 
7.
 
Дəдебаев  Ж.  Қазіргі  қазақ  əдебиеті. 
Лекциялар курсы.- Алматы, 2003. 
8.
 
Қазақ əдебиетінің тарихы (1956-90 жж.). 
9-том.-Алматы, 2005. 
9.
 
Алпысбаев Қ. Мұқағали өрнегі.-Алматы, 
2001. 
Қосымша
 əдебиеттер: 
10.
 
Базарбаев 
М. 
Қазақ 
поэзиясы: 
көркемдік ізденістер.-Алматы,1995. 
 
56 
   Қосымша əдебиеттер: 
1.Қазақ  поэзиясындағы  дəстүр  ұласуы.-
Алматы, 1981. 
2.Ысмайылов  Е.  Ақын  жəне  революция.-
Алматы, 1983. 
3.Сыдықов  т.  Қазақ  тарихи  романы.-
Алматы,1996. 
4.Рахымжанов  Т.  Романның  көркемдік 
əлемі.-Алматы, 1994. 
5.Хамзин  М.  Қазіргі  қазақ  романы.-
Қарағанды, 2002. 
6.Нұрғалиев Р. Сырлы сөз.-Алматы, 2001. 
7.Нұрғалиев Р. Айдын.-Алматы, 1985. 
8.Нұрғалиев Р. Күретамыр.-Алматы, 1987. 
9.Нұрғалиев  Р.  Қазақ  драмасы.-Алматы, 
1979. 
10.
 
Дүйсенов  М.Ақын  мұраты.-Алматы, 
1987. 
 
№
 2 дəріс 
Сырбай
 
Мəуленовтің
 
(1922-1998) 
шығармашылығы
 
 
Жоспары
: 
1.Сырбай Мəуленов – лирик ақын.  

 
57
2.С.Мəуленов 
лирикасы
: 
тақырыбы
, 
проблематикасы
, көркемдігі. 
 
1.Сырбай 
Мəуленов 
– 
лирик 
ақын. 
С.Мəуленов 
1922 
жылы 
17 
қыркүйекте 
Қызылорда 
облысының 
Қызылжыңғыл 
ауылында  дүниеге  келді.  Қазақ  поэзиясының 
дамуына  үлес  қосқан,  тіректі  тұлғаның  бірі  – 
С.Мəуленов. 
Оның 
өлеңдері 
– 
сыршыл 
сезімімен  де,  ойымен  де,  көркемдік  бейнесімен 
де  баурап  алатын  шынайы  поэзия.  Жас 
ақындардың  көбісінің  Мағжаннан  үйренуге 
мүмкіндіктері  болмады.  Сондықтан  алдындағы 
мықты  ақындарға  қарайлады.  Солардың  бірі  – 
С.Мəуленов.  
«Өлеңім 
- 
өмірім 
менің» 
жинағына 
лирикалық туындылары енген. 
    Бұлтсыз күндей жайып тастап жанымды, 
    Ту ғып ұстап адамшылық арымды. 
    Арманым жоқ көкірегімді кең ашып, 
    Туған  елге  тарту  етсем  барымды,  -  деп 
армандаған  ақиық  ақынның  өлеңдерінде  оның 
жан сыры ашылады.  
«Алатау» өлеңінде тау бейнесін: 
    Жұлдыздарға тіреп қойып асқарын, 
 
206
жүгін  тіленеді.  Бұл  не?  Көп  ақындарда  кездесе 
бермейтін  мінез,  өзге  қылық  сияқты  ғой. 
Ақылды  ақын  түптеп  келгенде  қатардағы 
адамның  бақыты  ғана  шын  бақыт  екенін  біледі. 
Соны 
көксеп, 
соған 
қол 
созады. 
Бірақ 
Жұмекеннің  осы  бір  "майда  қоңырлығы"  көне 
заманнан  келе  жатқан  поэзия,  табиғатына 
қойылар талаппен қабыса ма деген сұрақ туады? 
Неге  қабыспасын.  Ұлының  бəрі  қарапайым. 
Дегенмен,  біз  Жұмекеңнің  талғамына,  бүгіндік 
ақыл-ойдың  биігіне  көтерілген  сұңғылалығына 
өз бағасын бере тұра, оның поэзиясын қайта бір 
шолғанда  В.  Белинскийдің  мына  бір  сөзі  бізді 
ойлантады: 
"Всякая 
поэзия 
должна 
быть 
выражением жизни, в обширном значении этого 
слова, 
обнимающего 
собою 
весь 
мир, 
физический  и  нравственный.  Чтобы  быть 
выражением жизни, поэзия прежде всего должна 
быть  поэзией.  Для  искусства  нет  никакого 
выигрыша  от  произведения,  о  котором  можно 
сказать: умно, истенно, глубоко, но прозаично". 
Бұл  -  Жұмекентану  енді  басталады  деген 
сөз.  Уақытқа  қарай  қырланып  отыратын  көп 
қырлы 
таланттың 
лирикадағы 
стильдік 
ізденісіне  орай  кейбір  көркемдік  мəселелерге 

 
205
Көрсем дейсің соны бір аштырып.  
Момындығым бүркейді мінімді көп,  
Жалынымды жасырды жуастығым.  
... Шыңым емес бұлттарым қызық саған,  
Қызықтырған сені осы тұйықтығым. 
Бұл  өлеңді  ақынның  жан  сыры  деп  қана 
емес,  ақын  ойының  нəзіктігі,  бағзы  біреудің 
қолына  түсе  бермес  шындықтың  тылсым  сыры 
деп  қабылдайсыз.  Əсіресе,  осындай  өлеңдерінің 
бағасын арттырып, оқырманын екшейтіні заңды 
ғой.  Осы  қасиеттің  бəрі  жинақтала  келе  ақын 
өлеңдеріне 
табиғи 
сипат 
береді. 
Ақын 
кемелденген  сайын  неғұрлым  табиғи  қасиет, 
талантына  неғүрлым  шынайылық  тілейді.  Ол 
асқақтықты, шабытты көбіктен емес, толқыннан 
іздейді. 
Содан  ғана  өлеңіне  өзек,  жанына  лəззат 
табады. Тағдырдан табына сұрайтыны: 
Бер, тағдыр болса сенде нəзік үндер,  
Арындасам - асаудың қазығын бер.  
Көзге түспей толқиын түнгі судай,  
Жүзіме түнгі судың əжімін бер. 
Барша  адамға  жарасар  парасат  осы  болар. 
Асқақ  сезім,  арынды  ойларға  кенде  емес  ақын, 
қара  қасқа  пенденің  тар-тар  азабын,  арқалар 
 
58 
    Бұлақтармен жазып өмір дастанын 
    Бүкіл қазақ кеудесіндей Алатау 
    Күншығыстың  көтеріп  тұр  аспанын,  - 
деп,  Алатауды  көпті  көрген  қарияға,  талай 
тарихтың куəгері болған қазаққа балайды.  
Ақын  шығармаларының  тақырып  ауқымы 
кең:  табиғат,  Отан,  туған  жер,  махаббат,  соғыс. 
Солардың  ішінде  көп  жырлағаны  –  табиғат 
тақырыбы. 
«Көктем  көрінісі»  өлеңінде  көктемдегі 
жаңбыр 
жауар 
алдындағы 
күн 
райының 
қаһарлы,  «шатынап  шарт  сынған»  мінезін 
суреттейді де: 
    Көз жасын еркелікпен төгіп алып, 
    Артынан  жас  баладай  күледі  өзі,  -  деп 
табиғаттың  құбылысын  ерке  баланың  мінезімен 
астарлап,  жылылыққа  бөлейді.  Тау,  өзен, 
жаңбыр  ұғымдары  ақындық  шабытты,  жігерді 
қайрайтын  құбылыс  ретінде  көрінген.  Теңізді 
жырласа, оған асау мінез дарытады. 
    Ашуы қайнап, ашынып, 
    Кемерге шапшып асылып. 
    Жатады теңіз кей кезде 
    Дүниені жалғыз басынып. 

 
59
Сөйтіп  бір  долданып  алған  теңіз,  енді  бір 
сəт толастап, «кешірім сұрайды бас ұрып». 
Сонымен 
бірге 
қазақтың 
біртуар 
тұлғаларына  арналған  өлеңдерінде  («Ілияс», 
«Үнсіздік»,  (М.Əуезов),  «Мəди»,  «Нұрғиса»), 
ақын-жазушыларға 
арнап 
жазған 
эпиграммаларында  сол  адамдардың  тұлғасын, 
шығармашылық мінезін жасаған. 
Эпиграммалары: 
«Сафуанға», 
«Зейноллаға», 
«Мұзафар», 
«Қалтайға», 
«Бердібек», «Асқарға» т.б. 
«Ілияс»  өлеңінде  Ілиясті  «қазақ  өлеңінің 
Құлагеріне» теңейді. 
    Құздардан құламалы қиқу салып. 
    Дауысы дауыл болып дүрілдеген. 
«Нұрғиса»  өлеңінде  өнер  тарланының 
ешкімге  тең  келмес  дара  болмысына  дендейді, 
соған лайық жыр соғады. 
    Ұйтқып соққан дауылдай күй ышқынып, 
    Тауды тауға тастайды түйістіріп, 
    Еліктерді ойнатып еркелетіп, 
    Аққуларды қояды сүйістіріп. 
    Махаббаттың мадақтап ашық күнін, 
    Күйлеріне түсірді ғашық тілін. 
    Ғасырларды шығарды сахнаға, 
 
204
мінез, бал тілмен ақын бəрібір ойға жетелеп тұр. 
Əдеміліктен  де,  сүйіспеншіліктен  де  іздейтіні  - 
терендік.  Ақыл  мен  сезім  сіңбеген  сұлулық  та 
түк  емес.  Санамен  қабылданбаған  табиғат  та 
жұтаң. Бұл пікірін қорғау үшін ол ашық айтудан 
жасқанбайды. 
Сүйдім сені, кеп жүдедім, кеп аздым,  
Ерінінде от бола ма кағаздың.  
Қағазға арнап қағаз жырды жазғалы,  
Өзім қағаз болып кете жаздадым. 
Сұр жебе дəл көзделеді. Иə, мұның бəрінен 
шығатын 
қорытынды 
өлеңнің 
сыртқы 
сипатындағы 
ақын 
енгізген 
өзіндік 
тұр, 
көркемдік  құралдарының  қай-қайсысы  болсын 
ақын 
интеллектісінің 
қалың 
қабаттарын 
ақтаруға  қызмет  етіп  жатады.  Арзан  бейне, 
жалған  сезім  жоқ.  Ақын  өзімен-өзі  сырласатын 
көптеген  өлеңдерінде  ойдың  маржаны  мен 
жаһұтын  тізуді  емес,  əсіресіз  шын  сөзін  айтуға 
тырысады. 
Көлеңкелеу көбіксіз жыр жырладым,  
Кейде ауырлау қиысып жүрді ырғағым.  
Ашылмай жүр əлі де бір бұлағым,  
Шешілмей жүр сондықтан бір жұмбағым.  
Құпиясындай кұпиям шың астының,  

 
203
жағымсыз  қылық  көрінісін  ақын  бір  өлеңінде 
шебер  шенейді.  "Некрологқа  өкпелеп,  тұрып 
кетердей  мақтаймыз",  -  дейді  де,  өлеңнің 
финалын былай аяқтайды: 
Мені бүгін бір досым мақтап жазды, 
Секірді. 
Жолдан-жолға  сұлу  сөз,  беле  ғой  бұл,  не 
тірлік. 
Шошып кеттім: 
"Мен осы елгенім жоқ па екен" - деп, 
Өйткені кей мақтаулар некролог секілді. 
Рахаттана  күлесіз.  Жеңіл  əзілге  көп  нəрсе 
сиып  тұр.  Сыншылармен  көп  одақтаса  алмай 
жүретін ақын жөнсіз мақтаудан одан əрмен үрке 
түседі.  Мұндай  жағдайда  сыр  бере  тулағаннан 
гөрі  əзілменен  жақ  аштырмай  тұралату  қандай 
тиімді.  Сонда  мағынасы  терең  күлкі  туады. 
Жүмекеңде одан да жеңіл əзілдер бар. 
Тақтай сабап жатқандай такылдадым,  
Ол менің бір жырымды жаттамады,  
Мен оны театрға шақырмадым. 
"Ол 
өлеңімді 
оқымады, 
мен 
оның 
балтырына  қарамадым",  -  дейді.  Балалардың 
сілекейін шұбыртып, тамсандыратын əйгілі аңыз 
"Мақта қыз бен мысықты" еске салады. Сол бала 
 
60 
    Ұмыттырып  араның  қашықтығын,  -  деп, 
күйшінің 
де, 
күйдің 
де 
психологиясын 
табиғаттың  тамаша  сəтімен  тереңдете  ашады. 
Күйлерінің  тарихтың  қойнауынан  тіл  тартқан 
қасиетін, құдіретін жыр жолдарына түсірген. 
«Мəди» атты Сарыарқаның ақиығы Мəдиге 
арнаған  өлеңінде  Қарқаралының  таулары  мен 
қарағайына дейін Мəдиін іздейді. 
    Қан қатып қара жерге сауыс тұрып, 
    Шулапты қарағайлар дауыс қылып. 
    Əрбір шың Мəди болып сескендіріп, 
    Қашыпты қара түнде жау ышқынып. 
«Сайынан  сайғақ  құрлы  сая  таппаған» 
Мəдидің  қайғы-мұңын  беруде  де  табиғатқа 
өзгеше мінез дарытқан. 
«Ақын  арманы»  өлеңінде  автор  диалогты 
қолданған.  Лирикалық  кейіпкер  мен  ақын 
Қасымның  арасында  сыр  шертілген.  Қасымның 
ақындық  жайлы  критерийі  өзгеше.  Ол  үшін 
ұлылықтың  да,  асқақтықтың  да  биік  өлшемі  – 
поэзия  патшасы  Абай.  Өлеңде  ол  өзінің  Абай 
биігін  ала  алмағанын  айтып  мұңайса  да,  соны 
түсінген  Қасымның  мəрттігі  де  өз  биігінде 
көрінген. 

 
61
«Міржақып»,  «Шəкəрім»  өлеңдерінде  бұл 
тұлғалардың 
трагедиялы 
тағдыры 
көрініс 
берген. 
«Шəкəрім»: 
    Шыңынан Шыңғыстаудың құлай берді, 
    Аспанның қызыл қандай күні батып. 
Астарлы ойдың астында ақын өлімі жатыр. 
    Оқтардан опырылған жартастай боп, 
    Жатты ақын батқан күннің арайында. 
Табиғат құбылысындағы қара түнек – ақын 
өмірінің соңғы сəтінің көрінісіндей. 
«Жүсіпбек»,  «Мағжан  сөзі»  өлеңдері  де  өз 
келбетімен ерекше. 
«Мағжан сөзі»: 
    Желде үн жоқ шабытты шақыратын, 
    Көлде үн жоқ толқынды сапыратын. 
    Ай, жұлдыз жоқ, періште, тұлпар да жоқ 
    Құстай ұшып далада шарқ ұратын. 
    Кезін күтіп ұзамай атылатын,  
    Шөлдей, көрдей үмітсіз жатыр ақын. 
 
3.С.Мəуленов 
лирикасы: 
тақырыбы, 
проблематикасы, көркемдігі. 
 
 
202
Қалыппын көкке қарап, біреу түртіп:  
Тағы да ұшырап па? - деп сұрады. 
Табиғатқа 
жан 
бітірудің, 
сөйлетудің 
тамаша  үлгісі.  Поэтикалық  құнары  канық  өлең. 
Тілдік  қасиетін  шығара  талдауға  төтеп  беретін 
өлең. "Тағы да ұшырып па? - деп сұрады" деген 
деталь  өз  орнын  тауып,  ойнап  тұр.  Бес  шумақ 
өлең  сізге  аспан  мен  жұлдызды  қызықтап 
жалғыз 
сөз 
айтпады. 
Тамсанбайды, 
таңырқамайды.  Өз  сезімінде  пайда  болған 
құбылысты  сыр  ғып  та,  жыр  ғьш  та  емес,  көзі 
көргендей  қалыпта  баяндап  тұр.  Жиырма 
жолдан  кейінгі  жалғыз  детальды  оқығанда 
барып түпсіз аспанға мүлде басқа көзбен, өзгеше 
көңілмен  көз  саласың.  Өлеңдегі  прозаизм  бұл 
жерде де анық сезіледі. 
Жұмекен  детальмен  түртіп  оятуға  шебер 
ақын.  Оның  көп  деталі  юмормен  тамырласып 
келеді.  Ақылдың  басты  белгісі  -  əзіл  оспақ  - 
халық  даналығының  ежелгі  серігі  ғой.  Мүмкін 
содан ба екен, Жұмекен шуақ жаздай əзілімен-ақ 
кейде  көл-көсір  ашылады.  Терең  ақылдан  да 
тебе  көрсетеді.  Мəселен,  тірісінде  қадіріне  көп 
жете  бермейтін  ақынымызды  арамыздан  кеткен 
күні-ақ  жатып-тұрып  мақтаймыз.  Осы  бір 

 
201
табиғатында 
көрініс 
табады. 
Соның 
тылсымымен ғана айғақталады. 
Егер  ақын  қуа  түссе,  сөз  ойнатудың  нелер 
өнерін көрсетер еді. Бірақ ол оны кəсіп етпейді. 
Ақындық 
лабораториясын 
"өндіріске" 
айналдырғысы жоқ. 
Келіп қалдың кимелеп, киіз боп бұлт,  
Бір-бірінді түртіңдер, мүйіз боп түрт.  
Түрткілеңдер бірінді-бірің бұлттар,  
Бір-бірінді осылай мүйіздеп құрт. 
Астарлы 
мағынасы 
сан 
қабат 
осы 
жолдардағы сөздің ойнауы, өлеңге айналып бір-
бірімен  қойындасуы  сөз  жоқ,  өнер  дəрежесінде. 
Бəлендей  ой  айтуды  кездемегенімен,  тілге 
жеңіл,  ойнақы  өлең  жұмбақ  өмірдің,  сиқыр 
өнердің  терең  иірімдеріне  тартады-ақ.  Ақын 
бейнелі  тіл  түрлерінен  кейіптеуді  көбірек 
таңдайтын  сияқты.  Бірлі-жарым  емес,  көп 
өлендеріне осы тəсілді оңтайлы сезінеді. 
Қарбалас қам жасап жатыр бəрі,  
"Шолпан" түр желкесіне əтір жағып,  
Шаптыратын "Ақ боз атты" жіберді аспан,  
Құдайы қонақтықка шақырғалы.  
Қонақ жоқ. Аспан дел-сал, тек тынады,  
Кеп күтті "Шолпан" сұлу, көп шыдады...  
 
62 
С.Мəуленов  шығармашылығына  игі  əсер 
еткен  рухани  –  көркемдік  əлеуеттер  əралуан. 
Қазақ  фольклоры  мен  ауыз  əдебиетінің,  жалпы 
туған  əдебиеттің,  орыс,  татар,  қырғыз,  өзбек, 
башқұрт  жəне  шетелдердің  фольклоры  мен 
əдебиетінің  озық  үлгілерімен  рухтас  сəттерді 
табу қиын емес. Мəселен: 
Кім көріпті судың жанып, 
Қып-қызыл боп өртенгенін. 
Кім көріпті шуыл қағып, 
Емендердің ерте өлгенін, -  
деген 
жолдарды 
оқығанда, 
əйгілі 
суырыпсалма  ақын  Иса  Байзақовтың  «Ақбөпе» 
поэмасындағы: 
Кім көрді көктің жерге құлағанын, 
Кім көрді күннің сəуле сұрағанын?! 
Кім көрді Ақбөпедей қыршын жастың 
Шомылып қанды азапқа жылағанын?, -  
деген  жолдары  еске  түседі.  Екеуінде  де 
оқырманға,  туындаушыға  тікелей  сөз  арнап, 
назарын аударуға ұмтылу, жалпылай, əрі жарлай 
тіл қату бар. Драмалық сезім кешулерін осындай 
тəсілмен əсерлі жеткізуге ұмтылу бар. 
С.Мəуленовтің  соңында  өмірдің  саналуан 
құбылыстары, 
мəселелері 
туралы 

 
63
толғаныстарының  куəсіндей  сан  бояулы,  сан 
сырлы  қыруар  жырлары  қалды.  Алғашқы  өлең 
кітабы  жарық  көрген  қырқыншы  жылдардың 
екінші  жартысынан  бастап,  көз  жұмғанға  дейін 
көптеген  жыр  жинақтарын  ұсынды.  Соғыс 
сұрапылында  қайнап  шыныққан  ақынның  жас 
кезіндегі  өлеңдерінен  бастап,  кейінгі  есейген 
кездегі 
дүниелерін 
салыстыра 
сараптап 
шыққанда,  тасқындап  қайнаған  сезім  қанша 
буырқанып,  шарасына  сыймай  аунақшып  жатса 
да,  əдептен  аспайтын,  адамгершілік  пейілді 
сақтап қорғайты, əрі табиғаттың тартуындай, əрі 
ақылдың 
нықтаған 
тəрбиесіндей 
орнықты 
сабырлылық  аңғарылады.  Тасқындап  толқыған 
толғанысты 
адамшылықтан 
адастырмайтын 
арнаға  бағыттайтын  ұстамдылық  үнемі  өшпей, 
жан жылытып, жай таптыратын қызуымен ақын 
шығармаларының 
көркемдік 
мазмұнының 
негізгі  ұстанымдарының  біріне  айналған.  Осы 
сипат 
ақынның 
өзіндік, 
рухани 
тұғырын 
танытқаны  жəне  рас.  Айталық,  сонау  жастық 
шағындағы: 
Сүйдім үнсіз қап-қараңғы аспандай, 
Сүйдім тілсіз қатып қалған тастардай. 
Сүйдім бұлттай мең-зең болып сіресіп, 
 
200
Қызықтау  мен  қуанудан  гөрі  өмірдің 
көлеңке  жағына  зергердей  үңілуге  бейім  ақын 
көңілінің  хошын  қашанда  мұңнан  іздейді. 
Өлеңнің сəтті шығуына да сол себеп. Өлеңде жік 
жоқ,  жілік  жоқ.  Бірақ,  созден  "сарай"  салуға 
ақын  дайын  екенін  көреміз.  "Қар  мен  мұзын 
қаһар  ғып  кетті  мезгіл,  қиқы-жиқы  шыңдарға 
мінгестіріп.  Өлеңге  сонша  психологиялық  астар 
беріп  тұрған  осы  екі  жолдағы  образдылықты 
немен  дəлелдейсіз?  Қолға  ұстата  салатын 
күрделі эпитет пен теңеу қайсы? Таба алмайсыз. 
Қарапайым  ғана  сөйлем.  Көп  болса  кейіптеу 
ғана  бар,  бірақ  өлеңнің  поэтикалық  астары, 
образбен  жетіп  тұрған  сурет  сыры  терең.  Ол 
кейіптеу тəсілін бөліп алып айтар едіңіз, онымен 
өлеңнің  жанды  əсерін  дəлелдей  алмайсыз. 
Өлеңге  құдірет  дарытып  тұрған  осы  дей 
алмайсыз.  Яғни,  өлеңнің  жанды  əсері  - 
органикалық  тұтастық  пен  бірлікте.  Өйткені, 
оның образдары күрделі оймен өріледі қашанда. 
Соған  лайық  сөз  таңдайды.  Оның  стиль 
өзгешелігін  де  осыдан  карастыру  керек.  Міне 
осы  жерде  оның  болмысындағы  қарапайым  да 
күрделі 
контраст 
тек 
қана 
ұлттық 
тіл 

 
199
Мезгіл  айдап  əкеткен  автобусқа  сыймай 
ғап... 
Осы бір болмыс образын сомдаудан танған 
жоқ.  Ол  психологизммен  астас  нəрсе.  Бұған 
қарап  ақын  лирикаға  етене  тəн  пейзаждық  өлең 
жазбады деуге болмайды. 
Күн кешкіріп барады, күн кешкіріп,  
Көкжиекті мүйіздеп тұрды ешкі бұлт.  
Қар мен мұзын қаһар ғып кетті мезгіл,  
Қиқы-жиқы шыңдарға мінгестіріп.  
Күн кешкіріп кетіпті-ау, күп кешкіріп,  
Көлеңке мен күн жақты күндестіріп,  
Көкжиекте маңырап жүрді ешкі-бұлт. 
Міне,  бұл  сурет  -  "нақты  сурет",  "шын 
сурет",  "жанды  сурет"  деген  анықтамаларды 
қабылдай  қоймайтын  сурет.  Ақын  жанында 
сəулеленетін образдардың күрделілігінің айғағы. 
Екінің  бірінің  есінде  бұл  елес  қала  бермейді. 
Кешкі  ұрымды  қазақ  "бейуақ"  дейді.  "Бейуақыт 
та  жатпас  болар",  "бейуақытта  іс  істеме"  деп 
жатады.  Əсіресе,  кыс  мезгіліндегі  осы  шақ 
қорғасындай ауыр тартады. Ақын мезгілдің осы 
сəтін тандауы да кездейсоқ емес. Ақын сезімінің 
қатпарларымен қабаттас келіп қалып тұр. 
 
64 
Тұрып қалған көздерінен жас тамбай. 
 
Сүйдім сені жаңбыр күткен даладай  
Сүйдім сені ұлын күткен анадай. 
Ертелі-кеш көк теңізге телміріп, 
Сүйдім сені толқын күткен жағадай, -  
деген  толғанысы  көкірегі  қарс  айрылып, 
егіліп  жылағанға  бергісіз.  Шишыршық  атып, 
жалынымен атойлап күйдіретін сезім өртемейді. 
Оның есесіне, бүкіл болмысыңды уыстап үйіріп, 
өзіңе  ырық  бермей,  жан  терңінде  телегейдей 
шымырылған,  о  шеті  мен  бұ  шеті  қанша 
құмартса  да  көзге  шалынбайтын,  көкірекпен 
ғана  болжауға  болатын  шексіз  байтақтығымен 
тəнті  етер  тебіреніс  тұнып  жатыр.  Əр  теңеу, 
образдың  табиғатын  асықпай  ұғынып  оқыған 
адамға  ғана  аңғарылар  алуан  драмлық  сырлар, 
көркемдік-мазмұндық  əлемі  қиянды  қамтыған, 
қиырға  мегзеген  образдар  жатыр.  Əрқайсысы 
бір-бір  галактикадай  сезіліп,  тұтаса  келе, 
тұңғиық əлемнің тереңіне тартады. 
Ақынның  1956  жылы  34  жасында  жазған 
«Табиғат  пен  адам»  атты  өлеңіне  назар 
аударайық: 
Сөйлетсе егер өзендерді, 

 
65
Тіл берсе егер ормандарға, 
Талай өткен кезеңдерді, 
Айтар еді бір ғаламға.  
Келтірілген  шумақтағы  ой,  сезім,  табиғат, 
болмыс  құбылыстарын  көркемдік  материал, 
мазмұн,  əрі  бейнелік  толғанысты  жеткізуге 
қажетті  құрал  ретінде  пайдалану  талабы  жыл 
өткен  сайын  нығая  береді.  Адам  мен  қоғам 
бойындағы  құбылыстарды,  ерекшеліктерді  т.б. 
ақын 
салыстыра, 
сабақтастыра 
жырлайды. 
Табиғат  əлемі  –  С.Мəуленов  үшін  сарқылмас 
эмоциялық  қуат,  қанаттандырушы  рух,  түпсіз 
бейнелілік қазына. Сол кездегі жас ақын: 
Айтар орман қолтығында 
Кімнің қашан болғандығын. 
Айтар өзен толқынында 
Кімнің қашан солғандығын. 
 
Айтар орман желмен шулап, 
Қанша рет қуарғанын. 
Айтар өзен еңіреп жылап, 
Қанша рет суалғанын, -  
деп толғанғанда, лирикалық кейіпкер неше 
алуан  процесті  тікелей  өз  басынан  кешіріп 
отырған  жоқ.  Осынша  материалды  іштей 
 
198
ақынның 
сол 
сəтін 
жоғары 
бағалайды. 
"Толқытатын  теңізді  жел  емес-ау,  тереңдік"  деп 
ақын  дұрыс  айтады.  Шын  толғаныс  қана 
шынайы  дүние  береді.  Иə,  ақын  толғаныс 
үстінде.  Біреулерге  ой  жетпей  жатқанда  ақынға 
сонша  салмақты  ой  несіне  қажет  болады  екен? 
Ақынның  еңсесін  ой  басып  қалмады  ма  екен? 
дейсіз  кей-кейде.  Бірақ,  медеу  етеріміз  -ақын 
өлеңін  жасандылыққа  жолатпайды,  жалған 
күрделендірмейді. Шын мəніндегі өнер ұшығын 
қуалайды.  Білімдар  оқушы  сол  жағына  көбірек 
ілеседі. Акылға жүгінген заманының бел баласы 
ретінде қабылдайды. 
Шынайы ақын ғана заман жемісі. Ақынның 
сол  толғаныстары  оны  баллада,  поэмаларға 
жетелейді.  Ұзақ  толғаулар  жазады.  Бірақ  оның 
стилі  бөлендей  өзгеріске  түсіп,  құбылған  жоқ. 
Бəрібір  əдемі  теңеулерге  қызыққан  жоқ.  Сол 
қиын өнердің күрмелуін іздеді. 
Қинайды  ғой,  қинайды,  өнер  шіркін 
қинайды-ақ, 
Қиындық  та  қызу  бар  -  кетеді  екен  іш 
қайнап. 
Өмір қиын ағатай, - 
Кешір мен де кешіктім, 

 
197
Əлде айтуды ойлап қана тынсақ па екен. 
Осымен осы жырды түйсек пе екен,  
Өлең де көп көпіртсек күйсеп кетер,  
Мына жадау күркеге кіре салып,  
Кір-қожалақ бір ұлын сүйсек пе екен... 
«Ауылдың кемшілігін көрмеу үшін, 
 тарс қылып екі көзді жұмсақ па екен»  
деген 
жолдары, 
қанша 
сөзге 
сараң 
тартқанымен,  ақын  бойындағы  адал  сезімнен 
тасыған күй, сезім ағыны езіне ие бермей сыртқа 
тебеді,  еріксіз  өлең  жолдарына  айналады. 
Алайда олар сабырмен ғана санаға сіңіп жатады. 
Ғажабы сол, сөзінің бірін айтып, аяғын айтқысы 
келмей  тұрған  тұйық  ақын  болмыстың  өзі  өлең 
образына  айналып,  кейде  сөзді  қажетсінбейді. 
Жырдан  гөрі  сыр  ұғасыз.  Адамды  көресіз.  Ал, 
мына өлеңде: 
Қиыны бар менде ойдың,  
Не деп айтам, кім деймін.  
Əн етуге келмейді,  
Күй шығара білмеймін. 
Əн мен күйден де өтіп кеткен ақын ойының 
орын 
таба 
алмай 
ширыққан, 
ақын 
интеллектісінің  өлеңге  симай,  зорайған  сəті.  Əн 
мен  күйге  кенде  емес  жұрт  толғаныстағы 
 
66 
сараптап-сұрыптап, 
көз 
алдынан 
өткізген 
кейіпкер 
іштей 
көріп, 
сырттай 
бақылап, 
барлайды,  байыптайды.  Қиындығы,  қасіреті 
араласқан  ауыр  сəттерді  еске  алғанда,  ақын 
күйзелсе  де,  эмоциясы  «шектен  шығып»  кетпес 
үшін салмақты сабыр «бақылап» тұрады.  
Ақын 
өмірдегі, 
жалпы 
болмыстағы 
саналуан 
жайлардың 
түп-негізін, 
трагедиялардың 
тамырын 
тапжылтпай 
тап 
басады, 
тереңнен 
таниды. 
Тіршіліктегі 
қарапайым  ғана  жайлардың  орын  алуына  себеп 
болған  не,  оның  тарихи  –  философиялық 
тиянағы  мен  себептері  қандай,  қоғамдық-
адамгершілік  маңызы  мен  астары  қаншалық 
деген  секілді  ежелден  келе  жатқан  сауалдарға 
ақын  өз  жауабын  ұсынады.  Ешкімге  ұқсамай, 
тек  С.Мəуленовтің  өзіне  ғана  тəн  сабырлықпен 
ерекшеленетін  толғаныстар  –  көпті  көрген, 
көкірегіне  түйгені  мол,  жарық  дүниедегі  барша 
құбылыстарға  селсоқ  қарай  алмайтын  сезімтал 
да  сергек  ақынның  өмірге  көзқарасының, 
болмысты қалай ұғынып-түйсінгендігінің куəсі. 
С.Мəуленов 
поэзиясының 
қуаты 
– 
ерекшелігі  де  осында:  қарапайым  көрінгенімен 
өмірдің  өзекті  шындығын  сол  өмірде  бар 

 
67
қаракетпен,  демек,  шындықтың  өз  материалы  – 
мысалы арқылы бейнелеп, күллі адамзатқа ортақ 
мəселе  көтеруінде,  толғандырарлық  түйінді 
ойды  ортаға  салуында,  шыншылдығында,  осы 
шыншылдықтың сыршылдыққа айналуында.  
Кезінде  əдеби  сында  С.Мəуленов  сыршыл 
ақын  ретінде  жоғары  бағаланды.  Шынтуайтқа 
келгенде,  толғамы  мен  толғанысын  жеткізу 
тəсілі,  сипаты  əртүрлі  көрінгенмен,  соған  орай 
мазмұны 
да 
əрқилы 
тəрізденгенімен, 
ақындардың  барлығы  да  сыршыл  екендігін 
мойындау  қажет.  Жай  өлеңнің  де  авторы  жан 
сырын  орағытып,  «əурелемей-ақ»,  бетпе-бет 
келіп, бірден ақ жүрекпен ақтарып тастамай ма, 
əлде жүрексініп, əлде қымсынып, шым-шымдап, 
суыртпақтап 
айта 
ма, 
əлде... 
пернелеп 
ишараламай ма т.т. қалай болғанда да өз ынтасы 
мен  ықыласын  тұмшалап,  тығып  тастамайды, 
қалай  дегенде  де  білдіреді.  Онсыз  ешқандай 
өнер туындысы жоқ. 
С.Мəуленов  өлеңдерінің  сыршылдығы  – 
ой-толғаныстарының  қашанда  айқындығында, 
бейнелеп  жеткізу  шеберлігінде.  Оның  бейнелеу 
əлемінің 
мозайкасы 
сала-сала 
көркемдік 
логикасы  қалай  ұғынуға  да,  қалай  жоруға  да 
 
196
мұңын 
меңзеп 
тұр. 
Немесе, 
"Тек 
анау 
шынжырлы  итімді  біреулер  жүр-ау  өшіктіріп" 
деген  де  тым  абстактылы  із-түссіз  нəрсе  емес, 
ақын  талантының  шып-шып  терін,  адал  терін 
аяқ  асты  ететіңдерге  наразылығы  өлеңге 
айналады.  Алайда  өте  бейнелі,  поэзия  тілінде 
айтылған  сөз.  Яши,  бейнелілік  заттық  ұғымнан 
кенірек сипатқа ұласып тұр. 
Күш  берген  өмір  маған  да,  Ағайын,  езің 
білесің. 
Жартысын 
жойдым 
жыр 
есіп, 
Жартысын жойдым күресіп. 
Ақынның 
жоғарыдағы 
ойының 
жалғасындай  сезіледі.  Жаман  пиғыл,  жат 
қылықпен  күресуші  ақынның  қаруы-өлеңі. 
Ешкімге  боратып  оқ  атпаған  сабырлы  ақынның 
бар қаруы - шындықтың өз шыбығы. Атын атап, 
түсін  түстемей-ақ  ол  өмір  майданында  өз 
қарсыластарын  тауып  жүреді.  Міне,  көріп 
отырмыз,  поэзияға  ақынның  салған  өрнегі-
тыныстаған  əрбір  адам  демі.  Тікелей  сезінгені. 
Ақындықты  да,  өнерге  бастар  биіктікті  де 
асқақтықтан емес, адам ізінен іздейді. 
Ауылға аяқ бассам жұмсап кетем,  
Шегіне домбырамның үн сап бөтен.  
Бірдеңе айтсақ па екен анау шалға,  

 
195
аз  сөзге  көп  мағына  сыйып  тұр  ғой.  Иə,  бұл 
жолдар  сізді  ойлантып  қана  коймайды,  керемет 
осерлендіреді.  Поэзия  құны  шынайылықпен 
өлшенбек.  Акын  өнері  осы  жағынан  да  көбірек 
ұтып  жатады,  халықтық  тіл  қайнарын  молынан 
пайдалануымен  өнер  тудыруға  болады  екен. 
Мұны  Жүмекеннің  негізгі  тенденциясы  десе  де 
болғандай. 
Махаббатқа  тым  сараң  ақын:  "Артып  баға 
əзілмен,  тілмен  көздеп,  жанады  олар  сөз  сырын 
білген кезде," дейді. Осы бір бейғам жолдардағы 
сезім  ағыны  қуатты.  Мəселе  сонда,  ол  сезімін 
ағыл-тегіл 
ақтаруды 
қаламайды. 
Интеллектуалды 
ойларына 
теңеу 
таппай 
дөңбекшиді.  Сол  доңбекшуден  келіп  өлең  туып 
қалады. Айтпағаның ол емес екенін білетін ақын 
торығады.  Қайта  қарманады.  Қорамсаққа  қайта 
қол  салады.  Ізденудің  тағы  бір  сатысына 
көтеріледі. Талғамы тағы да бір елі өседі. Сөйте-
сөйте  оны  өз  өлеңі  ғана  емес,  өзге  өлеңнің 
жаттанды  теңеулері  жалықтырады.  Жанары 
мұңға 
толып: 
"Қайғы-мұң 
деген 
ботаны 
беддеуге  тізіп  тастадым"  дегендегі  астарлы 
мағына  жүрек  сағынышына  бағышталып  тұрған 
жоқ,  ақынның  өз  мұңы-,  творчествосының 
 
68 
қолайлы  «мүмкіндік»  береді.  Көңіл  райы 
түсініксіздеу, 
бұлыңғырлау, 
буалдырлау, 
нысанасы  көмескі  сəттер  жоқ  дерлік.  Ақын 
жаны  қашанда  айқындыққа,  шындық  пен  нақты 
образдылық  дүниесіне  құштар.  Сондықтан  да 
анық  шындық  əлемі  –  мейлі  көңіл-күйі  болсын, 
мейлі  қоршаған  орта  –  болмыс  құбылыстары 
болсын,  барлығы  да  айқындығымен  жанға 
жақын сезіліп, сұлу көрінеді. 
С.Мəуленов 
жырларын 
жалпы 
қазақ 
поэзиясының 
контексінде 
алып 
қарағанда, 
бөлекше  сараланатын    сипат  –  40-жылдардың 
соңында  белгі  беріп,  1950-жылдары  екпіндей 
бастаған,  1960-жылдары  ағыл-тегіл  ақтарылған 
бейнелілік. 
Ақын 
шығармашылығына 
тəн 
өзіндік  сипаттар  сол  көркемдік  байлықты  түрлі 
тұрғыдан,  алуан  қырынан  танытады.  Қазақ 
поэзиясында 
бұған 
дейін 
қолданылмаған 
теңеулер, баламалар т.т. есепсіз мол. Ақын образ 
іздеп, 
образдылық 
іздеп, 
өзін-өзі 
қинап, 
қиналып,  əуре-сарсаңға  түспейді.  Көркемдік 
олжаның  бəрі  көз  алдында,  қол  созымда.  Күллі 
табиғат  құбылыстары  ақын  өлеңінде  өңі  өзгеше 
қызық, тартымды өрнекке айналып жүре береді. 
Көзін  ашса  болғаны,  айнала  болмыстан  кілең 

 
69
поэзия  мысалдарын  көреді.  Есепсіз,  көл-көсір 
қазынаны  кəдеге  жарататын  бейнелеу  тəсілдері 
де  сан  алуан.  Қиял  ұшқырлығы  мен  кеңдігі  – 
С.Мəуленовтің  субьективті  рухани  əлемінің  ана 
сүтімен  дарыған  ерекшелігі,  оның  өзі  өскен 
ортадағы  көркемдік  дəстүрлердің  демеуімен 
одан  əрі  өрлеп,  ақын  поэзиясындағы  бейнелілік 
байлыққа  қыруар  үлес  болып  қосылады.  Арғы-
бергі  қазақ  поэзиясын  шолғанда,  көркемдік 
əлеміндегі 
образ, 
образдылық 
байлықтан 
көркемдік 
өрнек 
жасау 
тəсілдерінің  
алуандылығы  жағынан  С.Мəуленовке  пара-пар 
ақын  табу  қиын.  Идеяға  қысым  жасалған  əйтсе 
де бейнелік ізденіске тыйым сала алмаған, оның 
есесіне материалдық қолдау айтарлықтай болған 
кеңес 
дəуіріндегі 
шығармашылық 
мол 
мүмкіндікті  ақын  тиімді  пайдаланып,  қазақ 
өлеңінің  өрісіне  өзгеше  өң,  сансыз  өрнектер 
сыйлап, 
халқымыздың 
рухани-көркемдік 
дамуында  айрықша  із  қалдырады.  Осындай 
мехнаты  мол,  мерейі  биік  шығармашылығы 
арқылы 
С.Мəуленов 
қазақтың 
классик 
ақындарының қатарына қосылды.  
С.Мəуленов  жырлары  не  еске  алу  арқылы 
немесе  «тікелей»  көру,  толғану  арқылы  өмір 
 
194
дейді.  Мұнда  да  ақын  өзінің  поэтикалық 
құралы  жайлы  сырласып  отыр.  Өлең  тағы 
да"снайперлік" дəлдігімен бағалы. 
Жүмекең  оңашаны  жақсы  көреді.  Бұл  - 
оның  ерекшелігі.  Жүмекең  қызыл  сөзді  жек 
көреді. Тұйықтық - ерекшелік деуімізге енді бір 
себеп, 
оның 
айқайсыз, 
анық 
естілетін 
өлендерінің  ішкі  қызуы,  поэзия  қуатын  сөз 
шыраймен  шығаратын,  ойға  логикалық  екпін 
түсіре, 
интонациялық 
бояумен 
қалындата 
түсетін  өлеңдерден  кем  емес.  Мəселен,  Ақын 
жолдан  ошағына  қайтқаңда  өзгеше  аңсап, 
асығатын  екі  ынтығы  бар.  Бірі  -  ұлы,  екіншісі- 
домбырасы. 
Кекіліңнен сипамас бұрын сонда мен сенің,  
Сипап көрем кос ішегін домбырамның  
Кеш, ұлым, - 
дейді.  Халқына  деген  үлкен  махаббаттын 
сыртқа  шығару  үшін  ақын  ат  сабылтып  тың 
тіркес  іздемейді.  Осы  момақан  екі  жолдағы 
өнерге  деген  шексіз  құрметі,  сол  арқылы 
халқына 
деген 
ұлы 
махаббатты 
ақын 
риторикалық  сұраусыз,  контраст,  қайталаусыз, 
тағы  басқа  тəсілдерсіз-ақ  жеткізе  алып  тұр. 
Қарапайым  тілмен-ақ  астарлы  бейнелілік  туып, 

 
193
Ұйқас деген мылтықты 
Жойдық десе, сыны – шын. 
Теңеу деген қылышым. 
Барын жойған тойменен, 
Солдатқа мен бара-бар. 
Əйтеуір сол ой деген 
Гранатым ғана бар. 
Ақын əділін айтып отыр. 
Мұны  теңеу  мен  метафора,  ұйқастан 
ақынның  безінуі  деп  ұқпау  керек.  Трафареттен 
шығу  жолындағы  шарқ  ұрған  ізденісі  деп 
бағалаған  жөн.  «Айдай  сəулем,  күндей  сəулем» 
деген  теңеумен  бүгінгі  оқырманмен  поэзияда 
ұғыса  аласың  ба?  Ақын  осындай  теңеулерге 
деген  ойын  оқырманмен  бөлісіп  отыр.  Ойының 
растығына  сендіре  білудің  өзі  -  өнер.  Сөзіне 
сенген  ақынды  ғана  оқырман  іздейді,  оқиды. 
Сондықтан  Жұмекен  поэзиясы  –  құралдары 
жаңа,  сөз  уытын  уақытпен  ұштайтын  ұшқыр 
поэзия. Тағы бірде ақын: 
Нүкте қазықты сіңіріп,  
Байладым асау ой басын, 
Айқайынан сыбыры, 
Мықты екен деп ойласын, - 
 
70 
шындығымен,  табиғат  əлемімен  сабақтасып 
жатады.  Дерексіз  əлемдегі  дəйексіз  ажар, 
кескіндерді 
індетіп 
іздеуге, 
талпынып 
таңбалауға 
құшырлана 
қоймайды. 
Ақын 
азаматтық  шығармашылық  зор  жауапкершілікті 
мойындап: 
Өлеңім - өмірбаяным, 
Өткен күнім бар мұнда. 
Қолымды ашық қоямын, 
Халықтың бүкіл алдында!- 
дейді  келешек  күннің  де  биік  талабын 
ескеріп. 
Расында  да  алпыс  жылға  жуық  созылған 
ұзақ  шығармашылық  жолында  дүниеге  келген 
туындыларын  толайым  шолғанда,  кеңес  елінің 
өмірідегі  ең  іргелі,  бүкіл  халықтық,  жалпы 
мемлекеттік мəн-маңызы алабөтен өзгерістердің 
көпшілігін 
көру 
қиын 
емес. 
С.Мəуленов 
шығармаларында  майдан  өмірі  өрнектелуі, 
əрине заңды. 
Күлге айналған көк ормандар, 
Оққа ұшып өлген жандар. 
Жау бомбасы көмген жолдар, 
Бейуақытта сөнген жандар. 
 

 
71
Жанған отта жас сəбилер, 
Тұтқын болған сұлу қыздар. 
Қалған тұнып əн мен күйлер, 
Ерте сынған сыбызғылар. 
 
Бəрін білем, бəрін білем, 
Бəрі де айқын тұр есімде. 
Жалау еттім жанымды мен, 
Соғыспенен күресуге,-  
деп,  тебіренген  ақын  сұрапыл  соғыс,  сұр 
аспан,  сол  күндер  əлі  ойында  екенін  қашанда 
қайталаудан  бір  танған  емес.  Сондықтан  да 
оның 
əу 
бастағы 
туған 
жер, 
жастық 
толғауларының  ізін  ала  үздіксіз  лекіген,  майдан 
өмірі  туралы  толассыз  толқындаған  жырлары 
сұрапыл  трагедияларды  қамтыған,  сұмдық 
шындықты  қаусырған  өзіндік  көркемдік  əлемге 
айналды.  
Соғыс  –  түптеп  келгенде,  ең  алдымен, 
саясатшылардың,  мемлекет  басшыларының  өз 
еліне,  содан  кейін  күллі  адамзаттың  мүддесіне, 
уыздай  ұйыған  тыныштығына,  жалпы  жер 
шарына  қарсы  жасалған  қылмыс  екені  даусыз. 
Соғыс  атаулының  қай-қайсысының  да  тұтануы 
мен  өршуіне  пенделік  өзімшілдіктен  бастау 
 
192
ретінде  де,  адам  ретінде  де  өзін-өзі  ашады. 
Үнсіздік, биязылық пен сыпайылық оның мінезі 
ғана  емес,  жаратылыс  ерекшелігін,  стильдік 
соқпағын  салатын  тəсіліне  айналады.  Өлеңнін 
ғана үрдісін қуаламай, əзіл-оспақ, шымшымадан 
сөз  сабақтай  отырып,  халықтық  нəр,  қуат 
жинайды  өз  поэзиясына  халықтық  характер 
танытады. Ендеше, ол сізге көбіне əн айтпайды, 
əңгіме  айтады.  Ертегі-жыр,  шежіре  айтады. 
Айтып отырған балаң жігіт емес, халқының бар 
қасиетін  бойына  бүккен  қарт.  Ешбір  əсіресіз, 
қоспасыз  сөйлейді.  Сөздің  иін  қандырып, 
бояуын  əбден  қаптырып  айтады.  Əрбір  сөзін 
марқадай  пісіріп  алдыңызға  өоргізедіө.  Ақын 
ойын  шашау  шығармай  жиып  алу  үшін  миға 
салмақ саласыз. Сөйтіп, ақын қазақ лирикасында 
бұрын  етек  ала  қоймаған  прозашылдық  сипат 
ала  келді.  Бұл  тəсіл  бүгінгі  күрделі  өмірдің 
сауалдарын  поэзия  отына  үнемі  орап  айту 
мүмкін  емес  дегенді  андатады.  Дегенде  де, 
Р.Рождественский, 
Е.Евтушенко, 
О.Сүлейменовтердің 
«ойлы» 
жырларымен 
Жұмекен  жырларының  мінез-құлқы  шындықты, 
өмір  шындығын  қабылдау  мəнерімен  жеткізу 
тəсілі ұштас жатыр. 

 
191
үрдісі. Халқымыздың «Қауып айтпа, тауып айт» 
деген даналық сөзі бар. Əсіресе, поэзияға тауып 
айту  қажет-ақ.  Дегенде  де,  көркемөнердің  оның 
ішінде 
көркемсөздің 
астарлы 
мағынасы, 
құбылмалы əсері - халықтық тілдік жанрдың зор 
поэтикалық  мүмкіндігі  үнемі  оған  сия  да 
бермейді. 
Поэзияның  өнерлік  сипатын  белгілейтін 
басты 
өлшем 
- 
ұлттық 
нəр-нақышымен 
байланысты 
екені 
белгілі. 
Үлкен 
сыншы 
В.Г.Белинский  «Ұлттық  маңызды  айқынырақ 
ажырату  үшін  салтанатты  шерулерге,  ғылымға, 
ғұламалар  жазған  кітаптарға  үңілу  жеткіліксіз», 
дейді. Əрбір ұлттың қарапайым тірлігіне көбірек 
үңілу керек, жоғарғысы да керек, бірақ соңғысы 
көбірек мағлұмат береді, - дейді. 
Тағы  да  ол  кісі:  «Тайна  национальности 
каждого  народа  заключается  не  в  его  одежде  и 
кухне,  а  в  его  так  сказать  манере  понимать 
вещи» 
- 
деген 
сөзін 
қосады. 
Ақын 
Ж.Нəжімеденов творчествосына сыншының əлгі 
айтқан пікірі сəйкес келетіндей. Ол шын мəнінде 
мінбеден емес, ошақ қасы, от басынан танытқан 
қабағы  мен  күбірлеп  қана  сөйлеген  сөзімен-ак 
өлендеріне  ұлттық  сипат  дарытады.  Ақын 
 
72 
алатын 
шовинистік, 
нəсілшілдік, 
ұлыдержавалық  озбырлық,  ашкөздік  себептер. 
Ендеше  оның  салған  лаңы  мен  қайғы-қасіретін 
айтып,  ашыну,  тебірену  аз.  Оған  қарсы  қайрат 
қылмайынша,  бас  игіш,  көнбіс,  жуас  гуманизм 
аяқ астында қашанда таптала бермек.  
С.Мəуленов  өлеңдері  –  ел  өмірінің, 
ақынның  рухани  ізденістерінің  шежіресі.  Сол 
шежіре арқылы тұтас буынның, тұтас халықтың 
өміріндегі  өзгерістер,  адам,  қоғам  мүддесі 
танылады. 
Қалса болды халқымызға 
Қартаймайтын жас өлеңдер 
Қалса болды артымызда 
Қартаймайтын жас емендер... 
 
Бəрі кетер, бəрі де өтер, 
Қыста көшкен бұлттай. 
Кетпес зая – бекер, 
Қайталанар жаңғырықтай. 
 
Шулар жасыл жапырақтар 
Əн секілді жеткен бізге. 
Гүл көтерер топырақтар, 
Шулар толқын көк теңізде, -  

 
73
дегендей,  өткен  күндер  шежіресі  -  ақын 
өткен  бел-белестерді  бедерлеудегі  асып-төгіліп 
жатқан, қисапсыз бейнелілік байлық-əлбетте, ең 
алдымен кемел шеберліктің нəтижесі. 
Осы  тұрғыдан  қарағанда,  С.Мəуленовтің 
ақындық 
шеберлігі 
қайран 
қалдырады. 
Көркемдік 
палитра, 
бояулардың, 
бейнелеу 
тəсілдерінің, поэтикалық мазмұнның алуандығы 
мен 
молдығы, 
сан 
тұрғыдан 
самсап, 
сапырылыса,  жарыса  араласуы,  «кез  келген» 
болмыс  мысалында  өлең  өрнектерінің  өніп-
өркендеп  жатуы  -  əбден  толысқан  айтулы 
дарынның  хас  шеберлігінің  айғағы.  Мəселен, 
ақын  жырларында  бояулардың  қалай  құбылып, 
қалай «сөйлейтініне» зер салайық. 
Ақын  шығармаларында  көп  көрінетін, 
көзге  шалынатын  поэтикалық  бояу  –  көк  түс. 
Қазақ  ұғымында  көк  түс  көңіл  күйіне  қарай  əр 
түрлі  реңкте  танылғанымен,  көбіне  ұнамды 
мағынада 
қолданылатыны 
белгілі. 
С.Мəуленовтің  жырларында  көк  бояу  жиі 
ұшырасады.  «Көк  аспан»  тіркесі  жиі  кездессе, 
көк  көйлек  пен  көк  сағым  алыста  қалған  қимас 
күндерді, көзге ыстық, көңіл төрінен орын алған 
көріністерді  немесе  мөлдір  мұңды  сəттерді  еске 
 
190
пользоваться.  Например,  после  односложного 
слова  идет  строка,  и  она  должна  подставить 
почву, 
чтобы 
«взорвалось» 
трех-
четырехсложное  слово,  завершающее  рифму,  - 
дейді.  Бұл  жай  ұқсастық,  үйрену,  үлгі  ету  емес, 
поэзияның 
жалпы 
заңдылығы, 
уақыт 
ортақтығына  орай  туған  үндестік  деп  білген 
абзал. 
Нəжімеденов  -  өлендерінің  бастауы  – 
ойлылық. 
Сондықтан 
лирикалық 
толғаныстарының  тұнығы  жай  əуен  емес, 
симфониямен  тектес  жатыр.  Бұл  жағынан  ол 
жанрды  кемелдендіріп  отыр,  Полифондық  сапа 
енгізіп  отыр.  Бұл  жаңалықты  көбіміз  қабылдай 
қоймаймыз. 
Қиын 
түсінілетініне 
маңдай 
соғамыз.  Басы  ашық  жай  –  Нəжімеденов 
поэзиясы 
кездейсоқтықтан 
аман, 
жалған 
жасандылықтан сау. Дəстүрі - халықтық дəстүр. 
Ол  үнемі  уақыттың  жалауымен  жана  да 
бермейді. 
Онердің 
табиғи 
зандылықтарын 
мұрындық  ете  отырып,  уақыт  таңбасын  салуға 
тайталасатын  кездері  көп  болады.  Сондықтан 
Ж.Нəжімеденовтің 
өзіндік 
стилі 
қалып 
тасқанақын. 
Бұл 
жағынан 
талғампаздық, 
нəрлілік – Ж.Нəжімеденовтің өлеңдерінің негізгі 

 
189
теретіндей.  Керекті  тетіктерін  тап  басып  ойға 
опа беретін ұйқас туғызады. Міне, осы кезде ол 
сөзді 
тандайды. 
Тағы 
да 
ол 
əдеттегіше 
экспрессивтік  мəнді  создерді  емес,  қатардағы 
қарапайым  сөзді  алып  өз  орындарына  шебер 
қиюластырады. Я, көп мəселе сол тетікті білуде. 
Білуде  емес-ау  сезінуде,  сөз  төркінін  танып, 
танытуда.  Мəселен,  ешбір  əдеби,  бейнелі  сөзге 
иек  артпайтын  бірақ,  тым  байырғы  «ояр»  сөзі 
бұл  жерде  тілге  талғампаздықпен  танданылып 
тұр.  Шумақтағы  барлык  ырғаққа  негіз  болып, 
ата сөздей өлеңнің өзегіне айналады. 
Сөзді  осылай  мағынасына  қарай  шағу 
қазіргі  қазақ  лирикасында  өте-мөте  Жұмекенге 
тəн.  Бұл  тəсіл  50-жылдары  орыс  поэзиясында 
көрінген 
нышан 
еді. 
В.Вознесенский, 
Е.Евтушенко, 
Р.Рождественскийлер 
сəтті 
қолданған тəсіл. 
Латыш  ақыны  Ояр  Вациетис  осы  тəсілді 
өзінің  көбірек  қолданатынын  айтады.  «У  меня 
рванный  ритм,  как  раз  требует  таких  рифм, 
чтобы  сжать  строчки,  точно  пружину.  Это  как 
бетховенские  четыре  удара.  И  тут  опять  важно 
чутье  языка.  Многие,  в  том  числе  и  поэты  не 
чувствуют  такую  рифму.  Ею  тоже  надо  уметь 
 
74 
алғанда,  көлеңдеп  көз  тартады.  Осындай  жиі 
қолданылатын «көк жалын» кейде эпитет, кейде 
образ  үлгісіне  пайдаланылып,  алмағайып  қиын 
шақтардың  арпалысын,  ауырпалығын  айнытпай 
əкеледі. 
«Көкті»  көбіне  бояу,  түс  ретінде,  кейде 
«аспанның»  орнына  қолданады.  Əрине,  эпитет, 
анықтауыш 
ретінде 
қолдануға 
қолайлырақ 
болғандықтан,  əр  өлеңде,  əр  сəтте  түрлі 
мағыналық 
рең 
өзіндік 
өңімен, 
өзгеше 
сипатымен  көрінеді.  Осы  көк  түстің  өзі 
болмыстың  құбылысы  мен  көңілдің  толқуына 
қарай 
өзгеріп, 
бірде 
айқын 
анықталып, 
«көкпенбек 
шыңның» 
шымқай 
бояуын 
қоюландырса,  енді  бірде  нілі  сұйылып  немесе 
басқа 
ашық 
түспен 
араласып, 
басқаша 
байқалатынына  көкала  бұлт,  көкала  бас,  көкала 
егін,  көкала  теңіз,  көкала  толқын,  көкала  түтін, 
көкала  үйрек,  көкала  үйір  тіркестері  куə. 
Қайтадан  біршама  қоюы  ұлғайғанда,  «көкшіл 
нуға» 
айналады 
да, 
«көкшіл-жасыл» 
бояуларымен  қауымдасып,  көк  жасыл  киген 
көктемді, 
көк 
жасыл 
өлкенің 
келбетін 
кестелейді.  

 
75
Нілдің  уыты  ұлғайғанада,  көк  түстің 
шымқайланатыны  сонша,  алқара  көк,  алқаракөк 
айдын  айбынданып  аңғарылады.  Алқоңыр, 
алқызыл  секілді  алқаракөк  те  ұлттық  ұғымға 
жылы, жақын сезіледі. 
Суреткер  көк  түске  жан  бітіру,  көріктей 
түсу  үшін  қосымша  анықтауыштарды  қосарлап 
немесе  қатарластырып,  шебер  пайдаланады. 
Мəселен  көк  мауыты  бұлт  дегенде,  бұлттың 
қалындығын  шамалау  қиын  емес.  Ал  көк 
жібектей көктен үлбіреген нəзікті түйсінеміз. 
Көңілі  көтерінкі,  құйқылжыған  сəттерде 
көк те көгілдір, ауа да, терек те көгілдір. Ал, көл 
көгілдірде  болғанда,  көктемнің  көзі  де  көгілдір, 
көлдер  көгорайлы.  Тамылжыған  нəзік  бояулар 
балбырап, үлбіреп сезіледі. 
Аспанды  көкке  балап,  керілген  көк, 
теңселген  көк,  зеңгір  көк  деп,  бірде  бояу 
арқылы,  бірде  процесс,  динамика  арқылы 
таныса,  жұлын  көк  дегенді  алғаш  кездестірдік. 
Көк  жұлын  деп  айту  дағдылы,  бірақ  жұлын  көк 
деп,  көктің  анықтауышын  мүлде  басқаша 
қолданған. Сол сияқты көк буалдар деп жазу  да 
сирек. 
 
188
өзінің  стильдік  даралығымен  де,  ойдың  басқа 
арнадағы 
саралылығымен 
де 
қатты 
ерекшеленеді. 
Жұмекен  де  терең  философиялық  астарды 
қарапайым  тілмен  жеткізуге  ұмтылады.  Сол 
үшін де ерікті ұйқасқа барып отыр. (Мұны нағыз 
ақ  өлең  үлгісі  деп  ұқпау  керек).  Ал  өлендегі 
поэтикалық  тіл  құнары  сөз  жоқ,  халық 
əдебиетінен  жұққан.  Əдеттегіше,  ол  мысқыл-
шымшыма  тəсілді  өлеңнің  сүйегіне  сіңіреді. 
Сөйтіп  барып  өлеңді  құрғақ  дидактикадан 
арашалайды.  Тағаны  берік,  бойы  мықты  поэзия 
жолдарына  айналдырады.  Қадырдан  басты 
айырмашылығы  осында  ма  дейміз.  Поэзия 
тілінің  шартты  заңдылығы  сақталмай,  тармақ, 
буын-бунақ  сандарының  əр  түрлілігі  Мұхтарға 
да  тəн  еді  ғой.  Алайда Жұмекең  поэзиясындағы 
мінез  бөлек.  Ақын  қашанда  үнсіздікті  ұнатады. 
Сөзді 
сөзге, 
дыбысты 
дыбысқа 
соғып 
эстетикалық əсер жасауға құмар емес. Бұл жерде 
талғам  ғана  емес,  болмыстың  үлкен  ролі  болу 
керек.  Ақын  болмысындағы  биязылық  мінез 
өлеңге ауысқандай. 
Ақын  сөз  теріп,  буын  санап  отырған  жоқ. 
Ойын  шашып  жіберіп,  саз  пернеден  нота 

 
187
философиялық  ой,  қара  бұйра  топырақ  иісі 
аңқып тұрған табиғи философия. 
Табиғат 
пейзажы 
уақыт 
пейзажына 
айналып  кеткен,  ұлы  Дала  табиғаты  –  тарихқа 
айналып кеткен. 
 
2.Ж.Нəжімеденов 
лирикасының 
философиялық тереңдігі. 
Ж.Нəжімеденов. 
Тіл 
құнарын 
өзінше 
пайдалануға  күш 
салған  ақындарымыздың 
бірегейі  –  Жұмекен  Нəжімеденов  те  ерікті 
ұйқасқа бой алдырады. 
Мынау ойдың тəттісі-ай қанар ма адам, 
Тым тəттілік таңдайды ояр болар. 
Үміт деген əдемі көбелек қой, 
Қай жерінде гүл өссе соған қонар. 
Мынау ойдың ащысы-ай, 
Болар, 
Болар, 
Тым ащылық қайтесің, обал болар. 
Күдік деген Сауысқан, 
Ал Сауысқан, 
Қай жерінде жара бар соған қонар. 
Əрине, 
алдыңғы 
сөз 
еткен 
Қадыр, 
Мұхтарларға қарағанда бұл ерікті ұйқас олардан 
 
76 
Көк  түсті  эпитет  ретінде  қолданғанда, 
əдеттегіден  өзгеше,  тосын,  біртүрлі  қызық 
мағыналы суреттің негізгі белгісін танытады: 
Қоя тұршы өзгені, 
Қызық жаңбыр сөздері. 
Көк жапырақ ішінен 
Жаутандайды көздері. 
 
Көк тамшылар қағады, 
Терезені жиі ұрып, 
Жапыраққа қонады 
Құс секілді құйылып. 
Осы  мысалдағы  көк  тамшылар  бұрын 
көрінбеген.  Тамшы  таңсық  болмаса  да,  бояу 
таңсық.  Көк  жапырақтардың  ішінен  көздері 
жаутандаған  соң,  сенбеске  лаж  жоқ.  Əдемі, 
ісерлі  сурет  табиғат  көрінісі  тіршілігінің  бұған 
дейін  байқалмаған  жанды  процесіне  айлған. 
Жаңбырдың 
қызық 
сөздеріне 
бəлендей 
қызықпасақ  та,  жаудыраған  тамшы  көздер  тəнті 
етуінін  сыры  –  эпитет  –  бояудың  тосындығы 
мен  сонылығында,  əдемілігі  мен  əсерлі  сəттің 
димакалығында,  жанды  тіршілікке  ұласуында, 
бейнелік байлықтың тұнып, шүпілдеп тұруында. 

 
77
Сезімтал,  суреткер  автор  кино  кадры 
секілді  көз  алдынан  өтіп  жатқан  көріністі  одан 
əрі  əрілеп,  бір  «кадрдың»  ішіндегі  алуан 
қимылдардың,  сəттердің  əрқайсысын  əсемдік 
пен  қимылға  толы  жеке-жеке  «кадрларға» 
аналдырып  жіберген,  бұл  мүмкіндікті  берген  – 
образдылық  құдіреті.  Шын  мəніндегі  ақындық 
қуат  интеллектуалдық  терендікке,  интуициялық 
алғырлыққа 
тəуелді. 
Образдылық 
нəзік 
интуиция 
арөылы 
танылады, 
ажарланады. 
С.Мəуленов  шығармаларында  ақ,  боз,  көгілдір, 
қара,  қызыл,  сары,  қоңыр  т.б.  түстер  кқркемдік 
контексте  бірін  бірі  толықтырып,  бірі  мен  бірі 
жарыса 
жарасып 
немесе 
əр 
бояу 
өз 
автономиясымен  өз  əлінше,  өз  бетінше,  өзіне 
қана  тəн  «тірлік»  етіп  жатады.  Мысал  үшін 
мына өлеңге зер салайық: 
Көгілдір өзен, 
Көгілдір тал-қарағай, 
Көгілдір таулар, 
Көгілдір аспан шарадай. 
Көгілдір жұлдыз, 
Көгілдір күндіз, 
Көгілдір дүние жағалай. 
Көгілдір көкте 
 
186
«Асын  ішіп,  аяғын  тепкен»,  «бесікті  отын 
қылған» 
дəуірдегі 
адамның 
бойындағы 
рухсыздану апатын ащы үнмен жеткізе алған. 
Дала  төсіндегі  небір  дүрбелеңді  айта  келе, 
көркі 
көз 
тартқан 
тауларды 
тарихтың 
жазбаларына, 
талай 
аласапырандардың 
куəгеріне 
теңейді. 
Халқымыздың 
өз 
жамандығымыздың  құрбаны  болған  арыстарын, 
асылдарын еске алып, жаны ауырады. 
    Барлық жүйрік бір туды, бір-ақ өлді, 
    Бір-бір ауыз əрқайсы мұра берді; 
    Дала саған болады көңіл айтса, 
    Ажалы үшін кешегі «Құлагердің». 
    Сарқынды, сап ойларын ішіндегі, 
    Тұрған шақта ел енді түсінгелі... 
    Дала саған болады көңіл айтса, 
    Кешегі өткен Мұқаңдар үшінде бір. 
    Кеткен орнын бəрі де қоңырайтса... 
    Тарих-ата толтырар оны қайтсе, 
    Дала саған болады көңіл айтса, 
    Дала саған болады көңіл айтса.  
Далаға 
қатысты 
өлеңдерінде 
көбіне 
көңілсіз сарын аңғарылады. 
Жалпы 
Ж.Нəжімеденов 
творчествосындағы 
ең 
басты 
доминант-

 
185
Ж.Нəжімеденовтің 
өлеңдерінде 
ұлы 
халқымыздың 
ұлылығы, 
құнды 
қасиеттері 
философиялық астармен беріледі. 
    Талай майдан, қан төгіс тұсында да, 
    Не көп болса – жер көп, ел қысылмаған. 
    Бəрін беріп, даланы сақтап қалған, 
    Ерлігіне мақтану үшін бабам. 
    ... 
    Сенім үшін семсерін ауыстырып. 
    Серті үшін бесіктегі қызын берген, - дей 
келе  ұлттық  рухтың  өзгешелігін,  ренжітіп  алса 
«ат шапан, айып төлер» мінезін, «сыйлағанының 
құлы  болып,  атынан  түсіп,  шапанын  шешіп 
берер» мəрттігін əдемі образбен жеткізеді. Тұтас 
шығармада бірден көзге ілінетіні - дала бейнесі, 
кең дала тарихы. 
«Кеңдік»  өлеңінде  жауын  да,  досын  да 
сыйғызған кең даласын жырлай келе, 
    Дастарқаны көңіліндей толы ортаға. 
    Кінə тақты талайлар. 
    тағар тағы 
    Кір жаулығын əжемнің жамандапты  
    Қымызына  қызып  ап  Сарыарқаның,  - 
дейді. 
 
78 
Көгілді түсті ағады ай. 
 
Көгілдір жолдар 
Көтерілген көк белдерге, 
Көгілдірлер шомылады, 
Көгілдір тартқан көлдерге. 
Көгілдір бір нұр 
Ойнайды менің кеудемде, 
Көгілдір көктем келген бе! 
Қоршаған 
дүниені 
көгілдір 
үлбірмен 
көмкере  көтеріп,  көк  пен  жердің  арасында 
қалқытып,  аялап  тұрғандай  сезіледі.  Барлық 
тармақтарындағы барлық алғашқы бунақтардың 
(«ойнайды»  мен  «көтерілгеннен»  басқасын) 
«көгілдір»  сөзінен  басталуы  əрі  бұл  сөзді  кілең 
жіңішке  дауысты  дыбыстар  мен  ұяң,  үнді 
дауыссыздардан  құрауы  əуезділікті  айрықша 
күшейтумен  қабат  нəзік,  тұнық  тазалық  пен 
əсемдік  əлемінің  өзгеше  үлгісін  жасағандай. 
Суреткер 
ақын 
бір 
ғана 
бояумен 
қазақ 
лирикасында бұған дейін көзге түспеген суретті 
қиялдың  қалауымен,  қанаттануымен,  сезімнің 
қаламымен 
естен 
кетпестей 
тамылжытып 
бедерлеген. 

 
79
Бір қызығы – қазақ өлеңін оқығанда, бұған 
дейін  байқала  қоймаған  тағы  бір  айшықтын 
аңғарылуы. 
Иероглиф 
жазуын 
қолданатын 
халықтарда  суретке  зор  мəн  беріледі.  Мəселен, 
жапон 
поэзиясында 
иероглифпен 
жазудың 
əсерінен  сөздер  əріп  ретінде  қатар-қатар  немесе 
бірінің  астына  бірі  жазылғанда,  белгілі  бір 
өзіндік  суретті  конструкцияны  көзге  елестетеді. 
С.Мəуленов  өлеңіне  осындай  көзбен  қарағанда 
«ə»  жəне  «г»  əріпінің  оншақты  жол  сайын 
бірінің  астына  бірі  тізілуі  өрнек  сияқтанып, 
назар  аудары.  Сол  сияқты  «і»  əрпінің  үлбір 
сызық  секілді  тіке  тартылуы  да  тартымды 
көрінеді. 
Ақын  айналасына  зер  салғанда,  бірден 
бояуларды  аңғарады.  Оның  көзіне  түскен,  «бір 
жығылып, бір түрегеліп, шулаған орман» дауыл 
үрлеген  жалы  күдірейген  жасыл  арыстандай, 
жаңбыр  жасыл,  кеш  қоңыр,  қоңыр  төбе 
қоңырайып тұр,  қап-қара  көмірдей  қап-қара  түн 
толқиды,  қара  мақпал  топырақ  қара  толқындай, 
қара  орманның  іші  қап-қара  дауыл,  жел  қара, 
қап-қара  түндей  көл  бетін  қапсырған  бұлттар  – 
аюлар,  көңілі  қап-қара  бұлттай;  құм  қызыл, 
галстук  қызыл,  батар  күннің  бояуын  алып 
 
184
бойында итжығысқа түскен қаншама қайшылық 
бар. 
«Мезгіл  əуендері»,  «Ұлым,  саған  айтам», 
«Қызғалдақ  туралы  баллада»  атты  кітаптардан 
өлеңдерден осы құбылыс аңғарылып отырады. 
    Жауыздық пен арамзалық бүгінде 
    Əр есіктің түбінде, 
    Аузын аңдып əр іннің 
    Əр елдің бір сылдыратып бұтасын 
    Аш мысық боп дүниені кезіп жүр. 
«Қожа Ахмет Яссауи мешіті» өлеңінде: 
    Тас байлауы – байлауындай жұмбақтың, 
    Шеше алмайтын секілді ме оны ешкім? 
    Үнсіз жырды қалдым мен де тыңдап бір, 
    Бірақ... түк те түсіне алар емеспін. 
    Ұлылық деп осыны айтса – көнем де, 
    Сұлулық деп осыны айтса – сыятын. 
    Қарап тұрып жеті ғасыр төменге. 
    Сүйсінуге ғана жетті қуатым. 
     «Өзіңе» 
    Білсең егер қастерлей, 
    Қастерлей гөр даланы. 
 
*** 
    Тауларынан жат жердің. 
    Өз жерінде таңдап шығар қыр артық. 

 
183
    Алып-алып көп үмітті көп күннен 
    Деп кетем бе, түк бітірмей өттім мен? 
 
    Жоқ, өткем жоқ, өтпегенде қалды нем! 
    25-те өттім елдің алдымен. 
    Туған едім ең соңынан бұл жұрттың, 
    Ең соңынан соғар ма екем санды мен. 
 
    Осы ойлармен атты, əнеки, таң дағы 
    Тағы бір күн келе жатыр жанғалы... 
    Мен өткем жоқ, өтеді екен жылдар тек 
    Бірақ менде қалады екен салмағы. 
Өзін-өзі  жаныштап,  тергеген  ақын  уақыт 
алдындағы өзінің миссиясын ауырлатып тұр. 
Ж.Нəжімеденовтің 
«Келін», 
соғыс 
тақырыбындағы  «Көзсіз  батыр»,  «Қанды  сүт», 
«Соңғы махаббат» поэмалары бар. 
«Күй кітабы» - күйдің мазмұнын мақамдап, 
баяндап  беретін  өлеңдер  жиынтығы  емес,  күй 
рухының  поэтикалық  галереясы.  Əр  өлеңнің 
бойында  тартысқа  толы  тұтас  бір  дəуір  бар, 
заман үні бар. 
Ж.Нəжімеденовтің 
өлеңдерінде 
адам 
бойындағы қайшылықтар көрніп отырады. Адам 
мен  адам  арасын  былай  қойғанда,  бір  адамның 
 
80 
қалған  су  қызыл,  толқын  қызыл,  гүл  қызыл, 
көйлек қызыл 
Қызыл кеш – қызыл іңірлер, 
Қызыл тас – қызыл қорғандай. 
Қызыл үй – қызыл түбірлер, 
Бресте жанған ормандар... 
Немесе 
қарағаштардан 
ұшатын 
жапырақтар  сары,  сары  құс  –  сары  жапырақ. 
Келестің  ағашы  да,  суы  да  сары,  құм,  бел  де 
сарғайып жатыр. 
Сары жапырақ – күздің күні сары алтын, 
Сары жапырақ – күздің оты жанатын. 
Сары жапырақ – күздің құсы, жел жұтып, 
Орта жолда тастап кеткен қанатын. 
 
Сары жапырақ - өткен жазды сағыну, 
Сары жапырақ – кеткен қазды сағыну. 
Сары жапырақ – сағыныштың белгісі, 
Сары жапырақ – үміт күтіп сарылу. 
 
Сары жапырақ – жар көтерген орамал... 
Бұған бурыл, бозша, ақшыл, жирен, күрең, 
ала құла, ала, көк-ала, сұрғылт, қошқыл, күлгін, 
теңбіл,  т.б.  бояулардың  түсімен  белгіленген 

 
81
құбылыстарды  қосқанда,  ақынның  көркемдік 
əлемінің байлығы тəнті етеді. 
Енді  бірде  лирикалық кейіпкер  боз  далалы 
боз 
таңға 
бозторғай 
болып 
шаншылады, 
көретіні: 
Аппақ жон, шоқ-шоқ қайындар 
Ерттеулі ақ боз аттардай. 
Боз көделі адырлар 
Боз сақалды қарттардай. 
немесе: 
Бурыл көде, боз қыраттар, 
Боз қыратта қозы-лақтар. 
Бозша көлдің төбесінде 
Жүзеді жай бозғылт бұлттар. 
немесе боз бұлттан бозарып бұлдыраған ай 
боз  даланың  буалдыр  тозаңындай.  Бозша  қыс 
боз  қырау  бүркенген,  боз  бұтақтардың  жай 
созған саусағы боз, кірпігіне найзадай боз қырау 
тұрған боз орман – қария... 
Ақын  кейде  біркелкі  бояумен-ақ  əлпештеп 
əсерлендірсе,  кейде  суреттің  немесе  сезімнің 
айқын таңбаланып танылуы үшін түрлі түстерді 
тоғыстырады,  салыстырады,  сабақтастырады, 
т.т. 
 
182
«Балауса»,  «Гүл  туралы  баллада»,  «Менің 
топырағым»,  «Ұрпағым,  саған  айтам»,  «Қасірет 
пен  қайсарлық»  жыр  жинақтары,  «Даңқ  пен 
дақпырт»  романы  көпшілікке  танымал.  Ол  - 
бірден  ұғыла  қоймайды,  өйткені  ашынғанын  да 
айқайламай  жеткізетін,  қатпар-қыртыстардан 
тұратын  күрделі  ақын.  Оның  дүниетанымы, 
көркем-эстетикалық 
концепциясы, 
образды 
ойлау жүйесі өзгеше. 
Ол  қазақ  өлеңіне  контрасты  бояулар, 
драмалық тартыстар алып келді. 
    Ақ бұлақ көрпесін ысырып, 
    Көк тасқа ұйқтады жалаңаш. 
 
    Ұрды шапақ қара бұлтты қан қылып. 
    Кесті сəуле жапырақты пышақпен. 
Бұлар  тек  табиғат  драмасының  көрінісі 
ғана емес, бұл адам жанының драмасы. Өйткені 
ақын табиғаттың сұлулығына сұқтанғаннан гөрі, 
оның ішкі арпалысына үңіліп тұр. 
Ж. 
Нəжімеденов 
өлеңдерінде 
философиялық ой бар. 
«Өз көзіммен»: 
    Əлі жүрмін. Түк бітірген жоқпын мен, 
    Іш қазанын жалайды ыза от тілімен. 

 
181
17.
 
Қуандық 
Мəшһүр 
Жүсіп. 
Қазақ 
лирикасындағы 
стиль 
жəне 
бейнелілік.-
Алматы,1990. 
18.
 
Нарымбетов  Ə.  Қазіргі  қазақ  поэмасы.-
Алматы,1982. 
19.
 
Нарымбетов  Ə.  Қазіргі  совет  поэмасы.-
Алматы, 1977. 
20.
 
Сейітов 
С. 
Өлең 
өлкесінде.-
Алматы,1984. 
21.
 
Хамидуллаев 
К. 
М.Мақатаевтың 
ақындық шеберлігі.-Алматы 1993.  
 

жүктеу/скачать 0,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: