Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Семей мемлекеттік педагогикалық институты

1. 
   Әбу Насыр әл-Фарабидың «Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат»
   
2. 
   Қазақ әдебиетінің алғашқы ағартушылық кезең Әбу Насыр әл-Фараби –энциклопедист-ғалым, философ, математик, музыка теоретигі, әдебиет зерттеушісі, ақын.
   

1. 
   Әбу Насыр әл-Фарабидың «Өлең өнерінің қағидалары туралы трактатында» не жөнінде жазылған?
   
2. 
   Қазақ әдебиетінің алғашқы ағартушылық кезеңі деп неліктен аталып отыр?
   
3. 
   Осы екі сұраққа байланысты жазбаша жауап жазып жіберіңіз.
   

1. 
   Әлихан Бөкейханның өмір жолы
   
2. 
   Әдебиет айдынына салған өшпес ізі
   
3. 
   ӘЛИХАН БӨКЕЙХАН ЖӘНЕ БІРТҰТАС АЛАШ ИДЕЯСЫ
   

Қазақ қауымын жаңарту қозғалысының басында тұрған Әлиханның қызметiн бiрыңғай саясатпен шектеуге болмайды. Алаштық кезеңнiң күллi зәрулiгiн сезiнген ол: “Бiлгендi қылам дегенге жұрт керегi қойып жатыр ма? …Мен сыншы (руханият жанашыры деп те түсiнiңiз – Д.Қ.) фарызын өткеруге құл болдым”, – деп жазды. Бұл – бiр. Екiншi, А.Байтұрсынұлы сынды мәдениет серкелері өмiр сахнасына шығу үшiн оларға мұрындық болар тыңнан түрен салған қаламгерлер керек едi.

Ә.Бөкейханның әдебиет туралы әзiрше табылған алғашқы еңбегiнiң бiрi – “Қазақ жыры “Қобыландыдағы” әйелдер” атты зерттеу мақаласы. Ол 1899 жылы “Туркестанские ведомости” (Ташкент) газетiнiң үш нөмiрiнде жарияланған. Бұл еңбегiнiң мақсатын автор былай көрсетедi: “Екi сенiм тоғысында мәжуси қазақ әйелi кiм едi, ол қайтiп мұсылман болды, әйелге деген мұсылман қазақ пен  мәжуси қазақтардың көзқарастары қалай едi?» – деген қызықты сұраққа “Қобыландыдан” артық ешқандай жыр жауап бере алмайды. …Бiз осыны қарастыруды жөн көрдiк”.

Қаламгер Аналық, Құртқа, Көкiлан (Көктен) кемпiр, Қарлығаш, Қарлыға бейнелерiндегi ерте дәуiрдiң таным тамтықтарын, тарихи шындық жұқанасын зерделейдi. Бұдан Әлихан жырдан таза тарихи шындық iздеп отыр деген ой тумауы керек. Қаламгер теориялық тұрғыдан фольклор жiтi сараланбаған кезеңде бiлiмдi адам ретiнде оның танымдық астарына үңiледi.

Қаламгерлiк ныспысына “Қыр баласы” деген атауды қалаған автор қазақ даласы-алаш менталитетi-ұлт өнерi байланысын да қисынды түсiндiредi: “Көрiктi болмаса да кең жазиралы, бөтеннiң қолы жетпейтiн қазақ даласы перзенттерiнiң бойындағы бұлалықты, саф ұлттық сипатты, халықтық даралық қасиеттi ұзақ уақыт сақтап келдi. Дала-ана өзгенiң ықпалынан қорғағандықтан, қазақтар дәстүрiн, мiнез-құлқын, өмiр сүру салтын сол күйiнде сақтады. …Ұлт ұйысты. “Алаш” деген ұранға тiк тұрып, бауырына көмекке келдi. …Қазақтың осы ерекше және қызық өмiрi айнаға түскендей, бай һәм сан салалы ауызша поэзиясынан көрiндi”.

Ә.Бөкейханның әдебиет хақындағы алғашқы күрделi мақаласынан-ақ ғылыми даярлығы бар екенi байқалады. Мұны бiз автордың өз бетiнше құнттап жинаған бiлiмi деп есептеймiз. Көлемi әжептәуiр бұл зерттеу көркемөнер мен тарих байланысын зерделеудiң бағдарын аңғартады. Қаламгер шын тарихтың эпикалық санада жаңғыруын байыптайды. Мақаланың ой астарынан қазақ тарихын жоқ деме, қазақ поэзиясын осал деме, эпикалық сананы тұрлаусыз деме деген автор пiкiрiн ұғамыз.

1914 жылы Қазанда “Үмiт” баспасынан Қостанай уезi, Қарабалық болысының қазағы Бiржан Толымбайұлының жырлауын Махмұдсұлтан Тұяқбайұлы қағазға түсiрген “Қарақыпшақ Қобыланды батыр” жыры нұсқасына Ә.Бөкейхан 1915 жылы “Қазақ” газетiнiң бетiнде пiкiр бiлдiредi. Бұл мақаладағы автор идеясы еңбектiң эпиграфынан көрiнедi. Оған қаламгер Абайдың “Өлең – сөздiң патшасы, сөз сарасы” деп басталатын өлеңiнiң алғашқы шумағы мен екiншi шумағының екi тармағын лайықтап алыпты. Яғни, Әлихан жыршы Бiржан айтқан “Қобыландының” көркемдiгiн сараптауды ойлаған. Сөйте тұра, қаламгердiң аталған жырды саралау тәсiлi “тыңнан жол салғандай”. Автор алғаш тарихи Қобыланды кiм болуы мүмкiн және жырдағы оқиғалар қай дәуiрлердiң елесi деген сұраққа Шәкәрiм, З.У.Тоған, Шоқан еңбектерiне сүйене отырып жауап iздейдi. Қаламгер өмiрдегi Қобыландыдан гөрi жырдың негiзiн құраған тарихи дәуiрлердi iздеген тәрiздi. Аталған мақаласынан Әлиханның тарихи шарттылықты түсiнгенiн байқау қиынға соқпайды (“Қазақ тарихына файдалы сөз “Қобыландыда” аз көрiнедi”).

Ә.Бөкейхан “Қалқаман-Мамыр” жанрын “тарихи хроника” деп анықтайды. Қаламгер пiкiрiнше, оқиға өмiрден алынған, ел аузында жүрiп, Шәкәрiмнiң жырына арқау болған. Ендеше бiрiншi шарт – шығармада Қалқаман-Мамыр заманындағы “қазақ жұртының салты,  қазақ мiнезi, қазақтың iс-қылығы” көрiнуi керек (алдыңғы мақаласындағы оймен сабақтас). Әлихан “көп бергеннен көп сұралады” дей отырып, аталған мәселе бойынша Шәкәрiмнiң “жақыннан қайырып, ойдағыдай толымды қылып жазбағанын” сынайды. Әрине, жанашырлықпен сынайды.

Қаламгер Шәкәрiм жырының маңызын, көкейкестiлiгiн жоққа шығармайды. Бiрақ жалпы әдебиеттiң келешек өрiсi мен өресi үшiн елеулi ескертпелер жасайды. Бiрiншi ескертпе: шығарма оқиға болып жатқан дәуiрдiң тынысын көрсетуi керек, кейiпкерлер сол шақтың ұғым-түсiнiгiмен сөйлеуi қажет. Екiншi ескертпе: шығармадағы оқиғалар дамуы, ситуация, бейнелер сипаты өмiрге жақын болуы шарт. Әлиханмен сырлас, алашымен мұңдас Шәкәрiм қажы әдебиеттегi көкейкестi мәселелердi қамтыған аталған мақалаға түсiнiстiкпен қарады.

Ә.Бөкейхан жаңа сападағы көркемдiгi мен ағартушылығы тең авторлық әдебиеттiң тезiрек өркендеуiн қалады. Бұл – әлемнiң бар ұлт-азаттық қозғалысы тұсында руханиятта байқалатын құбылыс. Осы шақта елдi ояту, ағарту, дұрыс бағытқа салу – басты мақсат болады. Рухани жүйенiң бәрi осыған жұмылады. “Қазақ” оқырмандарына арналған бiр мақаласында Әлиханның: “Жұрт надан, газета оқушы жоқ болса, бұған Шекспир, Толстой да түк амал қыла алмайды. …Адам шеберлiгi араласып iс қылмаса, таудай алтын - өлi бiр қазына”,-деп жазуы – бұл ойымызға дәлел.

Әлиханның шынайы тұрпатты авторлық әдебиетке айрықша үмiт артуы 1905 жылы жарияланған Абайға арналған мұнақып-мақаласынан (“Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы”) бастау алады. Бұл еңбек орыс тiлiнде жазылған. Жалпы Әлиханның Абай мұрасына қатысты қызметiн өзiнiң мақалаларынан бiлемiз. Кәкiтай қазасына байланысты мақаласында ол: “Абайдың тәржiме халiн (өмiрбаян – Д.Қ.) жазған – Кәкiтай. …1904-iншi жылы “Абай марқұмның өлеңiн  кiтап қылып басыңдар” деп,  балаларына хат жаздым. 1905-iншi жылдың әпрел аяғында Кәкiтай Абайдың жазба кiтабын алып, Омбыдағы маған келдi” деп жазады. Бұл деректi Әлихан мұрасын зерттеуші Сұлтанхан Жүсіп: “1906 жылы 9 қаңтарда Әлихан нақақтан тұтқындалып, Павлодар түрмесiне жабылған кезеңде, оның портфелiнен Абай өлеңдерi көшiрмесiнiң қолжазбасы шыққан”,-деп дамытады. Сонда Абайды тану мен танытуға деген ықылас алғаш Ә.Бөкейхан тарапынан байқалған. Бiздiңше, бұл еңбегiнде Әлихан абайтануға қатысты бiрқатар негiзгi мәселелердi анықтаған. Ең алғаш, ақынның шығармашылық бастауы фольклормен сабақтасып жатқанын көрсеткен. Зерттеушiнiң ендiгi бiр табысы – ақын дүниетанымына әсер еткен негiзгi күштiң бiрiн байыптауы. Бұл ретте Әлихан Ресей арқылы келген әлеуметтiк-ағартушылық ойды айрықша атайды.

    Әлихан Бөкейханның жаңа әдебиеттi жүйелеуге күш-жiгер жұмсаған еңбегi 1914 жылы жазған “Роман деген не?” атты мақаласынан көрiнедi. Мақала, сөз жоқ, қазақ романының туу дәуiрiнде игi iске ұйытқы болу үшiн жазылды. Әйтсе де мәселенi былай қойған дұрыс секiлдi: бұл еңбек қазақ қауымына не бердi және қазақ әдебиетiне не бердi? Ендi санамалаймыз: бiрiншi, қазақ үшiн жаңа әдебиет түрi (жанры) – романның не екенi, қашаннан бары, халыққа қандай олжа әперетiнi жазылды (еуропалық әдебиеттiң әлiппесi); екiншi, руханият пен өмiрге жаңаша қарау, оны бар қайшылығымен түсiну романның әлеуметтiк-тәрбиелiк қуатына сәйкес сөз болды; үшiншi, жаңа әдебиет – рухани күштiң жаңа тынысы есебiнде сараланды; төртiншi, әлеуетке ие дәстүрлi әдебиеттен – нәр, еуропалық әдебиеттен - үлгi алған жаңа әдебиеттiң мәнi, мақсаты және бағдары тұңғыш рет талданды. Ә.Бөкейханның осы мақаласы және бiр маңызды iс атқарды. Ол тұңғыш роман – “Бақытсыз Жамалдың” (М.Дулатұлы) әдебиетiмiздегi орнын байыптап бердi.

1914 жылы 6-10 желтоқсанда Петерборда мұсылман съезi өттi, оған Әлихандар қатынасты. Осы жиынның тартысты тұсы шариғатты қабылдау-қабылдамауға қатысты мәселеде көрiндi. Бақытжандар қабылдау керек дедi. Әлихан болса “қазiргi шындық басқа, тiптi қабылдадық делiк, қазақ iшi оны бұрмалап, шариғат атауына қиянат жасайды” дедi. Бұл мәселенi кең түсiндiру үшiн Ә.Бөкейхан “Бақытсыз Жамалдан” ұзақ мысал келтiредi. Мұны бiз шартты түрде “Бақытсыз Жамалды” шариғат жолымен байланыста түсiндiру” деп атаймыз. Исламнан хабары мол Әлихан Хұжрат (С.48), Нұр (С.24). Ниса (С.4), Бақара (С.2), Мәида (С.5) сүрелерiнен дәйек ала отырып, шариғат пен күрделi заман (Ә.Бөкейхан заманы) арасындағы қайшылықты дәлелдеуге тырысады. Сөйтiп,  Жамалдарды  бақытсыз  еткен  дәуiр  дiнге де опа бермегенiн және алда да оны титықтататынын байыптайды.

Әлихан Бөкейханның әдеби-эстетикалық таным-түйсiгiнiң биiк шыңы – “Ән-өлең һәм оның құралы” атты мақаласы. Бұл романды талдаған еңбегiнен алты айдан кейiн жарық көрген. Қаламгердiң “ән-өлең” деп отырғанын бiз бүгiн бiр-ақ сөзбен – “ән” сөзiмен ғана айтамыз. Мақаланы жазу үстiнде Әлихан әрi суретшi, әрi сыршыл, әрi ғалым ретiнде көрiнiп отырады. Бұл тандем қайраткер шығармашылығының әлеуетi мен тегеуiрiнiн байқатады. Бұл құбылысты алаштың рухани сұранымына Ә.Бөкейханның қосқан үлесi деу орынды.

Әлихан және ұлт руханияты дегенде, мына жайды ескерген абзал: ол – ел зәрулiгiн шешу үшiн қайраткер де, қаламгер де болды. Әйтпесе жазу мәселесiнде Әлихан орысша анағұрлым кең көсiлетiн (мұны өзi жиi айтады). Бұл жағынан ол – Шоқан санатындағы қаламгер. Алайда Алаш шағы – бастапқы ағартушылық шағы емес едi. Сондықтан кеше ғана “Сибирские вопросы”, т.б. орысша басылымдарда нөмiр құрғатпай көлемдi мақалалар жазып жүрген Ә.Бөкейхан ендi елi үшiн “қайта құрылды”. Туған тiлiнде аз (көлемдi емес) жазса да, саз жаза бастады. Әр сөзге мән берiп, ақыл-ой жүгiн артты. Мысалы, меценат тарапынан қазақ романына сын сұралғанда, “мұны менен гөрi Шәкәрiм, Ахмет, Мiржақып жақсы жазады” деп қарапайымдылық танытқан Әлихан ретi келсе өзi де жазатынын бiлдiрiп: “Бұлар Аполлоннан бата алған жоқ”,-дейдi. Бұл, әрине, әрiптестiк жеңiл қалжың. Бiрақ осы бiр ауыз қазақ тiлiндегi Әлихан сөзiне сауатты Батыс пен Шығысқа (эллиндiк мәдениет ислам өркениетiне әсер еткенi мәлiм) түсiнiктi ой сыйып кеткен.

Немесе, ән туралы мақаласындағы алаштың төл ұғымындағы: “адам көңiлдегiсiн алғаш сөзбен қияды” деген сөйлемiне назар аударалықшы. Бұл сөз – ұзақ жыл орыс сөзiн қолданған Әлиханның тiлдiк қорының тек-тамырын нұсқайды. Ана тiлiнiң уызына жарыған адам ғана “көңiлдегiнi сөзбен қияды”. “Қайғы-қапасын шығарады, мауқын басады” (бұл да Ә.Бөкейхан сөзi).

Осы ретте бiзге Әлихан эпиграф, әйтпесе мысал ретiнде пайдаланған өлең үзiндiлерi оның рухани түйсiгiмен қабысып жатқандай көрiнедi. Айталық, ол Е.П.Михаэлис жөнiнде жазған мақаласында Сәбит Дөнентайұлының “Қазақта” басылған  “Жанға” атты өлеңiнен мына шумақты ұсынады:

 Уай! Жаным, сен денеде аз күн қонақ,

 Сәбит сөзi – қара өлеңге негiзделген қазақ философиясы. Сөйте тұра мұнда өрiске ұмтылған алаш баласына қажет жаңа философия да бар. Бұл пайымын Ә.Бөкейхан В.Г.Короленконың “От” әңгiмесiн тәржiмелегенде Нарманбет өлеңiнен алған эпиграфпен дамытады. Ол үзiндi мынау:

 

Қуандым түнде жүрiп күн шығар деп,

Болса да бұлыт бүркеу, жел қуар деп.

Лирикалық қаһарман – оптимист. Ертеңiне сенедi. Табиғат құбылысын реттеген Жаратқан бәрiн орнына келтiредi деп үмiттенедi. Алланың үйлестiруiн күтедi. Бұл – Алаш ойы, отаршылдықтан көз ашпаған халық арманы.

Ә.Бөкейхан – қазақ ауданында ғана қалған қаламгер емес. Ол әр кездерi Л.Толстойды, Ги де Мопассанды, А.П.Чеховты, Д.М.Мамин-Сибирякты, Н.Марксты ана тiлiне аударды. Әр кез ойын шетелдiк  ғұламалар сөзiмен дәйектеп отырды. Аталған жазушыларды «өз жұртының бетiнiң қызылы, ұяты” деп жазды.

Сонымен, тағдыр мен тарих аталған кезең руханиятынан жаңаруды, елдiк жолында тастүйiн болуды талап еттi. Осыған сәйкес көзқарас ағымы да жаңғыру, жинақталу, елдi рухани тұрғыдан ағарту мақсатын көздедi. Бұл шақта авторлық әдебиеттiң бағдары бұлдыр едi. Абай құбылысы әлi игерiлмеген-дi. Сондықтан бастауында Әлихан тұрған алашшыл ағым жаңа руханияттың “әлiппесiн” жазды. Жаңа ағымының жетекшiсi Ә.Бөкейхан болуының негiзi бар. Ол қазақ арасында өссе де, орыс ортасында жетiлдi. ХIХ ғасыр соңы мен ХХ ғасыр басының шындығында қазақ руханияты Еуропаға бет түзеп барып қана жаңара алар едi. Оның үстiне бұл кез – қазақ ағартушылығының өрiстей бастаған кезi болатын. Сондықтан Алаш қайраткерлерi халыққа қажеттi, оның еңсесін көтеретін рухани дүниелерге мұқтаж-тын. Әлихан осы шараны жүйелеудi өзi бас болып қолға алды.

1. Дихан Қамзабекұлы «Әлихан Бөкейхан және ұлт руханияты» мақаласы

2. Салтан СӘКЕН «ӘЛИХАН БӨКЕЙХАН ЖӘНЕ БІРТҰТАС АЛАШ ИДЕЯСЫ» мақаласы