Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі Семей мемлекеттік педагогикалық институты

№ 1 Қазақ әдебиеттануының бастау көздері

Кезінде оны ғылыми қауым «екінші ұстаз» (Муаллим ас-соний)деп те атаған. Дүниежүзілік ғылым мен мәдениеттің Аристотельден кейінгі екінші ғұламасы саналған.

Әл-Фараби 870 жылы Қыпшақ даласындағы Отырар қаласында әскери қызметкердің отбасында өмірге келген. Толық аты-жөні: Әбу Наср Мұхаммад ибн Тархан ибн Узлағ әл-фараби деп айтылады.

Жастайынан зерек, оқу-білімге мейлінше құштар болып өскен Әл-Фараби алғашқы білімін Отырар қаласында қыпшақ тілінде алады. Ұлы Жібек жолы арқылы Шығыс пен Батысты жалғастырып тұрған Отырар қаласының барынша гүлденіп әлемге мәшһүр болған шағында болашақ ғұлама осындағы медреселердің бірінде оқып жүр еді.

Отырар медресесін бітірген соң Әл-Фараби өз білімін арттыра түсу мақсатымен сол кездегі ғылым мен мәдениет ошағы саналған Шам(Бағдат) шаһарына аттанады. Осы сапарында ол Шаш (Ташкент), Самарқан, Исфақан, Қамадан қалаларында болып, Шығыстың көптеген ғұламаларымен, ақындарымен танысып, сұхбат құрады.

Әдебиет теориясы бойынша көптеген зерттеулер жазғанын Фараби шығармаларының сақталып қалған тізімдерінен білеміз. Араб ғалымы Ибн Әбу Усайбанның айтуы бойынша, Фарабидың өлең құрылысын зерттеуге арналған «Өлең және ұйқас туралы сөз», «өлең ырғағы туралы», « Поэзия өнерінің негіздері туралы трактат» деп аталатын зерттеулері болған. Бұл салада Фарабидың бізге толық күйінде жеткен екі зерттеуі ерекше назар аударады. Оның бірі – «Өлең өнері» деп аталады. Бұл еңбек негізінен араб поэзиясының теориялық мәселелеріне арналған. Мұнда өлеңнің мазмұны мен формасы арасындағы үндестік мәселесі, сондай-ақ бәйіт, газел, месневи, т.б. сөз болады. Екіншісі – «Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат» деп аталатын зерттеу. Мұнда фараби грек поэзиясының жанрларына , терминдеріне, өлең өлшемдеріне талдау жасайды.

Соңғы жылдары Әл-Фарабидың бұрын ғылымға белгісіз болып келген аса құнды бір шығармасы Братислава университетінің кітапханасынан табылған. Арабша жазылған бұл ғылыми еңбек «Китаб ашшеьр» («Өлең кітабы») деп аталады. Бұл шығарманы араб тілінен өзбек тіліне аударып, оған алғы сөз, ғылыми түсініктер жазып, жеке кітап етіп шығарған белгілі өзбек ғалымы А.Ирисов болды.