Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

507 

 

«Алпамыс  батыр»  жырында  Алпамыстың  ҽкесі    Байбҿрі  мен 

Гулбаршынның  ҽкесі  Байсары  құда  болады.  Елде  үлкен  той  етеді.  Екеуі 

қарақасқа  ат  мініп,  сол  тойга  барады.  Қазақтың  ескі  салты  бойынша, 

кҿкпар  тарту  басталады.  Байсары  лақты  ала  кашады,  Байбҿрі  құдасын 

куып жетіп, лақтың сирағынан ұстап, жібер дейді. Байсары бай жібермейді. 

Eкeyi  бip-бipiне      қамшы  салып,  кҿп  ішінде  тҿбелесіп    қалады.  «Байбҿрі 

кҿптігін  кҿрсетті,  маган  зорлық-зомбылық  жасады,  баласы  Алпамысқа 

кызым Гулбаршынды бермеймін »,-деп, арасы алты айльқ  қалмак жұртына 

(баска нұсқаларда Қытайға) кҿшіп кетеді [1].

 

 

Алпамыс  он  тҿрт  жасқа  толады.  Байшұбар  атқа  мініп,  калыңдығы 

Гүлбаршынды  іздеп  жолға  шығады.  Бірнеше  киындыктарды  жеңіп, 

Гүлбаршынды  ақ  күймеге  отырғызып, туған  еліне  алып  келеді.  Бұлардың 

кұрметіне үлкен той болады [2].

 

      Қарап  отырсақ,  ілгері  уақыттарда  белқұда,  бесік  құда  салтын 

сақтаймын,  заңдастырамын  деп  жүріп,  бipaз  жастардың  ауыр  жағдайға 

ұшырағаны жҽне бақытка жеткені де болған екен. Асылы, қазақ халқы ұл 

мен  қызды  талғаусыз  қоса  бермеген,  бip-бiріне    сай  ма,  жок  па,  -  оны  да 

қатты  ескерген.  Мұндай  тандауды    алдымен  жастардың  ҿздері  таңдайды. 

Соған бір  мысал: «Камбар батыр» жырының басты каһарманы Назым кыз. 

Ол сұлу, сүйкімді. Ҽкесі Ҽзімбайдың арқасында атлас кҿйлек, rayhap тас, 

құндыз  бҿрік  киеді.  Дауысы  тоты  кұстың  дауысындай,  сылаң  қағады. 

Ақылына  кҿркі  сай.  Туған  айдай  толықсып,  он  жеті  жасқа  толган  соң, 

Назым  қыз  жігіт  таңдауға  ҽкесінен  рұқсат  алады.  Назымның  жігіт  таңдау 

кұрметіне Ҽзімбай  улкен той жасайды. Жан-жақтан кҿп халық жиналады. 

Тҿбенің    басына  биік  мұнара  орнатылады.  Қыз  Назым  соған  шығып 

отырады. «Кімде-кім таңдауыма лайық болса, калыңсыз соған шығамын»,-

дейді [3].

 

 

Назымды малсыз алмаққа,

 

 

Жігіттер  жаман желіккен.

 

 

Қатындары уйінде

 

 

Қайғыланып жылайды:

 

 

«Сұлуды алса байымыз,

 

 

Айырылдьқ,-деп,-серіктен».

 

 

Уміткер болып барша тұр,

 

 

Сабағынан үзіп алып,

 

 

Жесем  деп  піскен  ҿріктен,-деп  баяндалады  1903  жылы  Қазан 

каласында жарияланған «Тоқсан үйлі тобыр» деген нұсқада.

 

 

Жасыратыны  жоқ,  кейде  қазақ  қыздары  айттыру  арқылы  семья 

құруға  қарсы  болған,  оны  мақұлдамаған.  «Ер  Тарғын»  жыры  1862  жылы 

Казан  қаласында  жарияланған,  сонда  айтылады:  ертеде  қырғыз  елінде 

Тарғын  деген  батыр  болады,  Қырым  хандығын  қалмақтардан  азат  етеді, 

Ақшаханның  Акжүніс  деген  кызы  Тарғынға  ғашьқ  болады.  Осы  уакытта 

Ақжүністі айттырып, Kҿршi хандьқтан жаушы (құда түсуге ) келеді [4].

 

 

Ақжүніс  Тарғынды  шақыртып  алып:  «Meнi  бip  ханның  баласына 

айттыруга  жаушы  келіп  жатырҽ  кем  мені  сол  ханның баласына  бермекші  

508 

 

болып,  рұқсат  сұрады,  маған  кici  жібермекші.  Мен  ондай  хан  баласына 

таңсык  eмeспін,  ҿзім  де  хан  баласымын,  сұлуға  тансық  емеспін,  ҿзім  де 

сұлумын.  Мен  кімнің  ақылы  мен  epлігі    озса,  соған  барамын.  Мені 

ҽлдекімге  қор  қылганша,  егерде  батыр  екенің    рас  болса,  сен  мені  ал  да 

қаш, мен саған тиемін. Сенен басқа ешкімге тимеймін, кҿңілім саған ауды. 

Егерде маған келмесең, мен шыдап тұра алмай, ceнің кайгыңнан ҿлемін!»-

дейді. Тарғын Ақжүністі  алып кашады.

 

         Ақжүніс 

–  тҽкҽппар  қыз.  Ол  қазақтың  айттыру  салтын 

мойындамайды,  оны  жоққа  шығарады.  Калыңмал  заңына  қарсы  болады. 

Үйленудің    еріктілігімен  мен  бостандылығын  іздейді.  Махаббат  пен 

сүйіспеншілікті ханның сҽнді сарайынан, алтын-куміс байлығынан жоғары 

қояды.

 

Сондай-ақ, жігіттер де ҿз қалауымен ұнатқан қызга үйленуді мақұл кҿреді. 

Мысалы,  «Қыз  Жібек»  жырындағы  Тҿлегеннің  образын  алалық. 

Романтикалық бұл жыр тұңғыш рет 1894 жылы «Қисса Қыз Жібек» деген 

атпен Татарстанныц астанасы Қазан каласында басылып шыққан. Ҽдебиет 

зерттеушілері М.Ҽуезов пен С.Мұқанов «Қыз Жібек» жыры XYII ғасырда 

пайда болған дейді [5]. 

 

Жырдағы  оқиға  Kiшi  жүз,  Жағалбайлы  елінде  ҿтеді.  Жағалбайлы 

рулары  Ақ  теңіз  бен  Қара  теңіз  арасын  мекен  етеді.  Сол  елде  Базарбай 

деген бай болады. Бір жылы оба ауруынан тоғыз ұлы кайтыс болып, сексен 

жастағы  Базарбай,  дүниеден  баласыз  ҿтемін  бе  деп  (шығыстың  кҿп  ҽйел 

алу  салты  бойынша),  тағы  да  алты  ҽйел  алады.  Қырық  тҿрт  жастағы 

тоқалынан  екі  ұл  туады,  оның  бipiн  Тҿлеген,  екіншісі  Сансызбай  деп 

атайды. Екеуі де ер жетеді. 

 

 Жүріпті екеуіне калың бермей,  

 

Дұшпанның ҽр не деген тіліне ермей.  

 

«Tipi жүрсе, ҿздері алар бip қыз,  

 

Ҿліп калса, күйігін тағы кҿрмей», 

-деп,  Базарбай      балаларына  ешкімді  айттырмайды.  Тҿлеген  он  екі  жасқа 

толады, кыз іздеп кҿп жерді аралайды. Ешкандай кыз жаратпай жүргенде, 

бip  саудегерге  жолығады:  «Акжайықта,  Алтай  Шекті  елінде  жақсы  кыз 

бар, барсаң, соған бар»,-дейді.

 

 

Тҿлеген  сексен  жігіт  қосшы  алып,  он  бес  жігіт  басшы  алып, 

Ақжайыққа жүрмек болады.

 

         Шешеci сонда сойлейді,  

          Сҿйлегенде бүй дейді  

         «Келгін, балам, қайт сана,  

         Ҽкеңе сырың айт сана.  

         Патша кызын алсаң да, 

         Ҿз еліңде қал сана.  

         Ел ішінде тентек кҿп,  

         Жиһан кезіп жүргенде,  

        «Тентіреген» демей ме?  

        « Ата-анасын зарлатып,  

509 

 

          Бip қыз үшін кетті»,- деп,  

         Дос-дұшпанның күлмей ме?!

 

         Бір сұлу алмай, шешеке-ау,

 

         Сірҽ да кҿңілім тынар ма?!

 

         Талап кылған iciнен

 

           

A

Т 

басын ерлер бұрар ма?!- 

Телеген анасын жубатады.

 

          Кҿл eгeci Камбар-ау,

 

          Шел eгeci Камбар-ау,

 

          Карағыма кҿз сал-ау.

 

          Рахым кылсаң, кұдая,

 

          Сенен ҿзге кім бар-ау!  

деп, анасы баласымен қоштасып, қала береді. Дүниеде «байлық, батырлық 

кімде  жоқ,  ғашьқтык  жҿні    бip    басқа»    деп    санайтын    Тҿлеген    Қосаба  

кҿлінің   жағасында қарақшы Бекежанның қолынан қаза табады.

 

  Эпостық  жырлардағы  қалындық  таңдау  салтының    жоғарыда  сҿз 

болғандай  тұстары  кҿбіне    ҽйелдер  басындағы  бас  бостандықтың 

жоқтығының  салдарынан  жҽне  ескішілік  салт-дҽстүрлердің  кейбір 

кҿлеңкелік  жақтарының басым болғандығының арқасында кҿптеп кездесіп  

отырған. Мұндай екі жас арасындағы сүйіспеншілік, махаббат ceзiмдepiнe 

кepi  ҽсерін  тигізген  жағдайларды  жeңiп  шыққан  жырлардағы  басты 

образдағы  кейіпкерлердің  мінез-құлыктары,  iшкі  жан  дүниесінің  пҽктігі  

аркылы  бүгінгі  күндегі  болашақ  ұрпаққтың    үйлену,  отбасын  кұру 

жолындағы ҽркетіне игі  ықпалды тигізу тҽрбиенің тipeгi болатындығына 

күмҽніміз  жок.  Жалпы  эпостық    жырлардың    ҿзіне  тҽн  epeкшеліктері  

бүтіндей  тҽрбиеге  негізделген  десек  те  артық  айтқан  болмаймыз.  Ондағы 

ұнамды  кейіпкерлер  арқылы  ҿскелең  жастардың    отанға,  туған  елге, 

отбасына,  сүйген  жарына  деген  ыстық  сезімдерін  дұрыс  бағытта  дамыта 

аламыз деуімізге болады. 

 

Резюме 

 

      Обсуждается  проблемы  любви,  выбора  жизненнего  друга  в  эпических 

произведениях привода  их на примере, образах,  указывается  положительные вляния 

их в создании семьи сегодняшними молодожи. 

           

Summary 

 

Considered tenderness side of love the efficience when choosing your vital friend. 

 

Пайданалылған ҽдебиеттер 

 

1. Ахметова З. Кҽусар бұлақ. Алматы, 1993. 

2. Баласағұн Ж. Құтты білік. Алматы, 1995. 

3.  Жарықбаев  Қ.Б.,  Наурызбаев  Ж.  Қазақтың  ұлттық  тҽлім-тҽрбие 

атауларының түсіндірме сҿздігі. А., 1993. 

510 

 

4.  Кҽмҽлҽшұлы  Б.  Қазақ  халқының  туыс-туғандық  жүйесі,  ұрпақ  ҿсіру, 

тҽрбиелеу дҽстүрі, үйлену ғұрыптары. А., 2005. 

5. Қазақтың тҽлімдік ой-пікірлері Антологиясы, 2 том, (құр. Қ. Жарықбаев, 

С.Қалиев). Алматы, 1994. 

 

ӘӚЖ:  37. 037 

 

Жас ҧрпақты тәрбиелеуде ҧлттық спорттың атқаратын ролі мен  

міндеттері 

 

Туребеков Б.А.  

«Сырдария» университетінің доценті 

 

Кҿптеген  тҽжірибелер  кҿрсеткендей  қазақтың  ұлттық  ойындары 

жастарды тҽрбиелеуде үлкен маңызға ие болып отыр. Ұлттық ойындардың 

балалардың математикалық амалдарды жетуге, ойлау қабілетін арттыруға, 

күш, тҿзімділік, ептілік кабілеттерін жетілдіруге кҿп ҽсерін тигізеді. Бұдан 

басқа  олардың  бір-біріне  деген  кҿз-қарасын,  ұлт-аралық  қатынастарды 

нығайтуда  үлкен  роль  атқарады.  Қазақтың  ұлттық  ойындарын  зерттеу 

қорытындылары  кҿрсеткеніндей,  олар  кҿптеген  қимыл  қозғалыстарды 

қамтиды:  жүгіру,  лақтыру,  секіру,  дҽлдік  жаттығулары,  тепе-теңдікке, 

жылдамдық  –  күштілікке  жҽне  де  ойынға  катысушылардың  ағзасына  ҽр 

түрлі ҽсерлер береді. 

Ойынға  қатысу  олардан  ҽр  түрлі  қасиеттерді  талап  етеді:  олар  дене 

дайындыгы  кҿңіл-күй  дайындығы  жҽне  тапқырлық.  Ойындардағы 

жағдайлардың  ҽрқашанда  ҿзгеріп  отыруы,  олардан  қарапайым  қозғалыс 

реакциясын,  ҿз  қимылын  үйлестіруді  жҽне  ойынның  ҽр  түрлі  бҿлігінде 

ептілікті  дамытуға  ҽсерін  тигізеді.  Ойынның  оқиғасы  бағдарламасы 

кҿптеген  деңгейде  қатысушылардың  психикалық  жҽне  физикалық 

дайындықтарын дамытуға кҿмектеседі [1]. 

Қазақтың ұлттық ойындары тек ең күшті, ең жылдам, ең ептіні анықтап 

қоймай,  сонымен  катар,    балалардың  дене  қабілетін  тҽрбиелеу  үшін  емес, 

сонымен  қатар  қасиетін  қалыптастыратын  педагогикалық  құрал.  Бұл 

жақтарға келесі жолдармен жетуге болады: 

- ойынның мақсаты мен мҽнін түсіну; 

- ережелерді сақтау; 

- оның немесе сайыс бағдарламасына сҽйкес 

- қатысушылардың ҿзін ұстай білуі; 

- ойын ережесін сақтау ҽділдігі; 

- жеңімпаздарды анықтаудағы ҽділдігі; 

- ұжымшылдықты сезінуі (ҽр команда қатысушысы, ҿз тобының намысын 

қорғауга бҽрімен бірдей қатысуы қажет, командадағы ҽлсіздерге олақтарға 

епсіздерге бірдей кҿзқараспен қарау керек). 

Сонымен  қазақтың  ұлттық  ойындары  ҿзінің  негізінде,үлкен  ар-

намыстың, тҽрбиелік, ҿжеттілік, ұжымшылдық, ҽлсіздерге кҿмектесу жҽне 

511 

 

ҿзінің  топ  мүшелерінің  ажырамас  бір  бҿлігі  екендігін  сезіну  қасиеттерін 

қалыптастырады. Сондықтан қазіргі уақыттың педагогикасының маңызды 

мақсатының бірі, біздің қазіргі заман талабымызға сай тҽрбиелік мҽні бар, 

мыңдаған  жылдар  бойы  жас  ұрпақтарды  тҽрбиелеуге  қолданып  келген 

қазақтың ұлттық ойындарын пайдалану болып табылады [2]. 

Сонымен  қазақтың  ұлттық  ойындары  тек  қана  дене  тҽрбиесін 

дамытатын  құрал  болып  қоймай,  жас  ұрпақтың  ой  санасын,  мҽдениетін 

дамытады. Кҿбінде олар ұжымшылдық бағыттар мен бір-біріне  қол ұшын 

беруге  жас  жеткіншектердің  ҿздерінің  қатарластарының  алдында,  ұялу, 

қысылу, топтарда ҿздерін емін-еркін ұстауға  кҿп кҿмегін тигізеді. 

Бұл  мысалдардың  бҽрі:  қазақтың  ұлттық  ойындары,  халық 

педагогикасының  құралдары  ретінде,  жас  ҿспірімдерді  тҽрбиелеуде 

кҿптеген  күрделі  мҽселелерді  шешуге  маңызы  зор,  сондықтан  міндетті 

түрде негізі педагогикалық жұмыстарды пайдаланылғаны жҿн. 

Бізге белгілі болғандай ауыл жастарының дене тҽрбиесі құралдарының 

ішінде  ең  белгілі  болып  кеткен  қазақтың  спорттық  ойындары:  қазақша 

күрес, ат сайысы спорт түрлері, тоғызқұмалақ. Қазақтың ұлттық ойындары 

кҿбінесе  жас  балалар  мен  жасҿспірімдердің  арасында  үлкен  маңызға  ие. 

Ал  ауыл  жастырының  арасында,  жасҿспірімдерге  қарағанда,  ондай  үлкен 

деңгейде  қызығушылық  аз.  Бұл  кҿбінесе  жас  ерекшеліктерімен  тығыз 

байланысты,  себебі  олардың  спорттық  сайыстарға  деген  қызығушылығы, 

ұлттық  ойындар  арқылы  халықаралық  ойын  түрлерін  шебер  меңгеруге 

деген  кҿзқарастан  туындайды.  Сондықтан  бұл  жерде  қазақтың  ұлттық 

ойындары үлкен қызығушылыққа ие болып отыр. Жоғарыда айтылғандай, 

қазақша  күрес,  самбо  мен  дзюдо  күресінің  негізін  қалауда  үлкен  қызмет 

атқарады, ал ат спорт түрлері: кҿкпар, қыз қуу, бҽйге, теңге алу жҽне тағы 

басқалары  кҿп  деңгейде,  халықаралық  ат  спорты  сайыстарының  айла-

тҽсілдерін жетік  меңгеруге негіз бола алады.  Егер тоғызқұмалаққа келер 

болсақ  бұл  ойын  кҿп  деңгейде  адамның  ой  санасының    ойлау  қаблетінің 

түйетінің  дамуына  жҽне  де  шахмат  жҽне  дойбы  сияқты  ойындардың 

құпиясын шебер білуге ҿз септігін тигізеді [3]. 

Біздің  бұндай  салыстырулар  жасап  отыруымыздың  басты  себебі:  бұл 

біріншіден,  қазақтың  ұлттық  ойындарының  кҿптеген  түрлері,  қазіргі 

халықаралық  спорт  түрлерімен  кҿп  жағдайда  ұқсас  келеді,  бұлар  қазақ 

халқының қаны мен терімен тығыз байланысқандықтан, спорттың ойындар 

түрінде  тез  қабылданады;  екіншіден,  бұлар  ҿте  қымбат  тұратын  күрделі 

құрал  жабдықты,  арнайы  құрылыстарды  қажет  етпейді  жҽне  де  ҿте  тез 

үйренетін  кҿңілге  қонымды  болғандықтан,  ауыл  жастарын  тҽрбиелеу 

тҽжірибесіне қолдануға ҿте қолайлы. 

Сондықтан,  қазақтың  ұлттық  ойындары  ауыл  жастарының  арасында 

пайдаланған,  болашақта  қалаға    барып  білім  деңгейін  кҿтеретіндерге, 

белгілі бір деңгейде дене дайындығын қалыптастыру арқасында, олардың 

орта жҽне жоғарғы оқу орындарының бағдарламасына сҽйкес кірген қазіргі 

заманғы спорт түрлерін тез меңгеруге ҿз үлесін қосады. 

512 

 

Сонымен  бірге,  ұлттық  спорт  түрлеріде  тҽрбиеленген  қазақстандық 

спортшылардың  жетістіктеріне  тоқтала  кеткен  жҿн.  Кҿптеген  ұлттық 

ойындарының  ережелерін  пайдалану,  соның  ішінде  ерекше  қазақша 

күрес,  кҿптеген  күресшілердің  халықаралық  күрес  түрлерінен  үлкен 

нҽтижелерге жетуіне мол кҿмегін тигізді. Солардың ішінде К.Карамулин 

грек-рим  күресінен  халықаралық  дҽрежедегі  спорт  шебері,  жас  кезінде 

қазақша  күрестен  жас  ҿспірімдер  арасында  Қазақстан  Республикасының 

жеңімпазы  болған.  Алғашқы  қадамын  қазақша  күрестен  бастаған 

А.Мотин,  кейін  грек-рим  күресіне  ауысқаннан  соң  республикадағы  ең 

мықты  палуандардың  біріне  айналып,  халықаралық  дҽрежедегі  спорт 

шебері  деген  атаққа  дейін  жеткен.  Сондай-ақ,  еркін  күрестен  КСРО 

біріншілігінің  бірнеше  дүркін  жүлдегері  С.Абдукаримовты  да  айтуға 

болады [4]. 

Дене  тҽрбиесінің  қазіргі  жүйесі  біртіндеп  дене  мҽдениеті  жҽне 

сауықтыру  жұмыстарында,  дене  дамуында,  денені  жетілдіруде  ұлттық 

спорт түрлері мен ұлттық ойындары жҽне халықтың қолданбалы спорттық 

жаттығуларының бай мұрасын кеңінен қолдануда бір ізге салып келеді. 

Қазіргі  кезеңде  дене  мҽдениеті  мен  спорттың  қандай  да  болмасын 

халықтың  шығармашылық  ҽрекеттері  негізінде  күнделікті  тұрмыс-

тіршілігіне  енуі  жҽне  олардың  қажеттіліктеріне  жауап  беруі  керек.  Осы 

тұрғыдан  алғанда,  дене  тҽрбиесі  мен  спорттың  ұлттық  ойындарының 

маңызы ҿте зор. 

Ҿкінішке  орай,  тоқырау  заманында  ҿтірік  мақтау,  мадақтауға  құмар 

ресми  үгіт-насихат  құралдары  елімізде  ұлттық  мҽселе  түгелдей  шешіліп 

болған  деп  сайрап  жатты.  Бүгінгі  жариялық  пен  демократия  заманында 

орталық  істерін  ойсыз  қайталау,  интернационализм  идеясының  - 

адамгершілік  мазмұнын  сылып  тастау  жҽне  оны  жалаңаш  саяси  ұранға 

айналдыру,  қоғамдык  ҿмірдің  барлық  (онын  ішінде  дене  мҽдениеті  мен 

спорт)  саласындағы  ұлтаралық  қатынастарда  кеткен  асыра  сілтеушілік 

соңында  ҽр  түрлі  келеңсіз  кұбылыстарға  алып  келді.  Мысалы,  жергілікті 

жерлерде  спорттың  кейбір  түрлерін  дамытудың  сҽнділік  қана  сипаты 

болады. 

Спорт  саласындағы  басшы  мекемелерде  дене  тҽрбиесінің  ұлттық 

пішіндеріне  деген  тоғышарлық  кҿзқарас  сақталды.  Ол  халқымыздың 

толып  жатқан  тамаша  спорттық  дҽстүрлерін  жоққа  шығаруға  дейін  ҽкеп 

тіреді. 

Спорт  ҽрқашанда  адамдардың  рухани  ҿмірін  интернациоландырудың 

негізгі  кҿзі  бола  отырып,  дене  қасиеттерінің  жоғарғы  деңгейін  ғана  емес, 

сонымен  бірге  ұлтқаралық  қатынас  мҽдениетінің  жоғары  деңгейін  де 

дамытады,  яғни  спорттық  байланыс  халықтар  мҽдениетін,  тілін,  салт-

дҽстүрін жҽне басқа да құндылықтарды сайлау, бағалау арқылы жасалады. 

Осының дҽлелі ретінде қазақтың ұлттық спорт түрлері мен ойындарының 

табиғатын  жҽне  Қазақстанда  тұратын  барлық  халық  ҿкілдерінің  ұлттық 

ойындар  мен  дҽстүрлі  жарыстарға  деген  кҿзқарасын  атап  ҿтуге  ҽбден 

болады. 

513 

 

 

Резюме 

 

 

Эта статья о том,  какое значение имеет развитие казахских национальных игр в 

воспитании молодежи. 

 

 

Summary 

 

 

This article is about how important the development of the Kazakh National Games in 

the education of  young people. 

 

Пайдаланылған ҽдебиеттер 

 

1.Тҽнікеев  М.Т.,  Асарбаев  А.Қ.  Қазақстандағы  дене  шынықтыру  спорт 

тарихы // Оқу құралы - Алматы, 2002 ж. 

2.Тҽнікеев  М.Т.,  Адамбеков  Қ.І.  //Қазақтың  ұлттық  спорт  ойындары. 

1994ж. 

3.Тҽнікеев М.Т., «Қазақстан», Алматы, 1964 ж. 

4. Тҽнікеев М.Т. II От байги до олимпиады. Қазақстан, Алматы, 1983 ж

. 

 

ӘӚЖ: 371.27.04 

 

Бастауыш сынып оқушыларына тәрбие жҧмыстарын 

ҧйымдастырудың негізгі мақсаттары 

 

Тұрсынбекова Ж.Ҽ.

 

ОҚМПИ «Бастауышта оқыту ҽдістемесі» кафедрасының оқытушысы 

 

Қазіргі заманғы қоғамда адамнан тек политехникалық білімді болуын 

талап  етіп  қана  қоймай,  жоғары  деңгейдегі  мҽдениет,  ғылым  мен   

техниканың түрлі салаларында терең мамандануын ғана емес қоғамда ҿмір 

сүріп тіршілік ете білуді талап етеді. Баланың тұлғалық дамуының негізгі 

параметрлері  оның  жалпыадамзаттық  құндылықтарға  бағытталуы,  ізгілік, 

зиялылық,  кретивтілік,  белсенділілік,  жеке  басының  намыс  сезімі,  ой-

пікірдегі  тҽуелсіздік  болып  табылады.  Осы  қасиеттердің  даму  деңгейі 

тұлғаның ҽлеуметтік қалыптасу мен ҽлеуметтік біліктілігінің кҿрсеткіштері 

деп қарастыру қажет.  

Білім  беру  жүйесінің  басты  міндеті-жеке  тұлғаның  ұлттық  жҽне 

жалпы  адамзаттық  құндылықтар  негізінде  қалыптасуы  мен  дамуы  жҽне 

оның кҽсіби жетілуі үшін қажеттік жағдайлар жасау; баланың тҽрбиелену, 

білім  алу  жҽне  жан-жақты  қалыптасу,  ана  тілін,  ұлттық  салт-дҽстүрді 

сақтау, ақпараттану, денсаулығын нығайту сияқты құқықтарын іске асыру 

болып 

табылады. 

Осы 

сияқты 

қасиеттерді 

бастауыш 

сынып 

оқушыларының  бойында  қалыптастыру  мен  дамыту  Қазақстан 

Республикасы  білім  беру  жүйесінің  маңызды  міндеті  ретінде 

қарастырылады.   

514 

 

Бастауыш  білім-үздіксіз  білім  берудің  алғашқы  басқышы.  Осыған 

сҽйкес оқушыға белгілі бір кҿлемдегі білік-дағдыларын меңгертумен қатар 

табиғат,  қоршаған  дүние  туралы  түсініктерін  кеңейте  отырып  оларды 

шығармашылық  бағытта  жан-жақты дамыту  бүгінгі күннің  басты  талабы. 

Шығармашылық  дегеніміз-  баланың  алдағы  ҿмірінде  кездесетін  түрлі 

қиындықта  ҿзін-ҿзі  тануға  ұмтылуы,  ізденуі.  Шығармашылықтың  негізгі 

сипаты  жаңалық  ашуға,  жаңа  тҽсілдер  табуға  ұмтылу  деп  айтуға  толық 

негіз  бар.  Бастауыш  сынып  оқушыларының  шығармашылық  қабілеттері 

оқу  ҽрекетінде  кҿрінеді  де,  даму  ҿнімі  оқуға  құштарлық,  қызығушылық 

болып  табылады.  Ол  үшін  сабақтан  тыс  жұмыстар,  тҽрбие  сағаттары, 

үйірмелер, музыка , би, ҿнер мектептерінің алатын орны ҿте маңызды.  

Тҽрбие  үдерісін  жүргізуде  қазіргі  таңда  мектептерде  директордың 

тҽрбие  ісі  жҿніндегі  орынбасары,  сынып  жетекшілері,  педагог  – 

ұйымдастырушы,  аға  тҽлімгер,  тҽлімгер,  ҽлеуметтік  педагог,  педагог-

психолог,  ҽдіскерлер  қызмет  етуде.  Штат  саны  кҿбейген  сайын  тҽрбиесі 

қиын балаларымызда кҿбейіп бара жатыр. Олардың сабаққа еш зауқы жоқ, 

ешнарсеге  қызықпайтын,  тек  компьютерлік  ойындармен,  теледидардағы 

атыс-шабыс  кинолармен  қоректенуі  алаңдатпай  қоймайды.  Тапаншаның 

шүріппесін  еш  шімірікпестен  баса  салатын  9  сынып  оқушылары,  бірін-

бірінің  шашын  жұлған,  тепкілеген  қаракҿздеріміздің  санынының  кҿбеюі 

бүкіл қоғамның дерті. 

Сондықтан 

баланы 

бастан 

деп, 

соның 

ішінде 

бастауыш 

сыныптарындағы тҽрбие жұмыстарының сапасына кҿңіл бҿлуді ұйғардық. 

Шымкент қаласындағы № 80 мектеп лицейінің 2 «Б» сынып оқушыларыын 

шығармашылыққа 

, 

дүниетанымын 

кеңейтуге, 

этика-эстетикаға 

тҽрбиелеуде биылғы оқу жылында кҿптеген іс-шаралар ҿткізуді жоспарлап 

отырмыз.  Сынып  жетекшісі  Жолдасова  Ҽшіркүл  25  оқушыға  білім  мен 

тҽрбие  беруде.  Атап  айтсақ,  жыл  бойында  ҽрбір  іс-шара  ҿткізер  алдын 

тесттер,  ҿз  ойларын  жеткізу,  ҽңгіме,  анкеталық  сұрақтар  беру  арқылы 

ойларын  біліп,  іс-шара  ҿткізгеннен  кейінгі  баланың  ойының  қаншалықты 

ҿзгергенін, тҽрбие сағаттарының бала санасына қалай ҽсер еткендігін тағы 

да жоғарыда аталған зерделеулер арқылы  байқап, балама жасап болашаққа 

жоспар құру кҿзделмекші.  

Қазақстан Республикасының бірқатар білім беру ұйымдарында нақты 

ҽлеуметтік-педагогикалық  жағдайларды  ескеретін  педагогтар  мен  ата-

аналардың, оқушылардың сұраныстарына бағытталған тҽрбие беру жүйесі 

құрылды  жҽне  ол  табысты  қызмет  кҿрсетіп  келеді.  Соның  нҽтижесінде 

жеке  тұлғаға  тҽрбиелік  ықпал  жасаудың  диапозоны  кеңейді.  Алайда, 

Республика аймақтарында тҽрбие беру ісінде шешімі табылмаған кҿптеген 

проблемаларда жоқ емес: 

-

 

тұлғаға  қоғамдағы  ҽлеуметтік  жағдайлардан  жаңа  талаптар 

жүйесінің туындауы; 

-

 

тҽрбиенің  мақсатын  жҽне басым  бағыттарын  белгілеуге  мүмкіндік 

беретін нақты идеологиялық бағдар жеткіліксіздігі; 

515 

 

-

 

қоғамның  ҽлеуметтік  жіктелуі,  қоғамның  кірістер  бойынша  күрт 

қарама-қайшылануы;  халықтың  кейбір  бҿлігінің  еңбек  етпей 

табылған  молшылықты  дҽріптеуі  зияндық,  ҽлеуметтік  ҽділеттікке 

сенбеушілік сезімдерін тудыруы; 

-

 

оқыту  рҿлінің  жоғары  бағаланып  жҽне  қазақстандық  жаңа 

ұрпақтың қалыптасуындағы тҽрбие рҿлінің толық бағаланбауы; 

-

 

педагогтардың  жалпы  адамзаттық  жҽне  жалпы  мемлекеттік 

құндылықтарға  жауапкершілікпен  қарауды  қалыпқа  келтіру 

ҽрекеттері үнемі тиімді бермеуі; 

-

 

ҽлеуметтік институт ретінде отбасының тҽрбиелік рҿлінің ҽлсіреуі; 

-

 

адам  ҿмірін  аса  маңызды  құндылық  ретінде  бағаламау,  салауатты 

ҿмір салтын қалыптастыру дағдыларының толық қалыптаспауы; 

-

 

бұқаралық 

ақпараттар 

құралдарының 

жеке 

тұлғаны 

қалыптастырудағы кері ықпал етуі; 

-

 

тҽрбиенің  жаңа  парадигмасын  ғылыми-ҽдістемелік  жағынан 

жеткіліксіз қамтамасыз етілуі; 

-

 

педагогтардың  осы  заманғы  тҽрбие  технологияларын  жеткіліксіз 

меңгеруі; 

-

 

балалар  мен  жастардың  қоғамдық  ұйымдарының  тҽрбиелік 

потенциалы тиімділігінің тҿмендігі; 

-

 

еңбек тҽрбиесі мен кҽсіби бағдар беру жүйесінің жоғалуы; 

-

 

балалар  мен  жастар  қызығушылықтары  бірлестіктер  жүйесінің 

шектеулілігі  (клубтар,  үйірмелер,  секциялар  т.б)  жҽне  олардың  іс-

ҽрекеттерінің жеткіліксіздігі

1

; 

Тҽрбие  –  жеке  тұлғаның  санасына  мінез  құлқына,  дұрыс 

қалыптасуына ҽсер ететін құрал. 

Тҽрбие  –  халықтың  ғасырлар  бойы  жинақтап,  іріктеп  алған  озық 

тҽжірибесімен  ізгі  қасиеттерін  жас  ұрпақтың  бойына  сіңіру,  олардың 

айналамен  қарым-қатынасын,  ҿмірге  кҿзқарасын  жҽне  соған  сай  мінез 

құлқын қалыптастыру құралы. 

Тҽрбиелеу-халықтар  бойына  білімге  негізделген  этикалық  ізгіліктер 

мен ҿнерлерді дамыту. (Ҽл-Фараби) 

Жоғарыда кҿрсетілген проблемаларға сүйеніп, жас ұрпақтың тҽрбиесі 

осы  заманғы  қоғамды  дамытудың  жҽне  еліміз  қауіпсіздігінің  негізін  мен 

мемлекеттік  саясатын  құрайтын  басты  стратегиялық  міндеттер  ретінде 

қаралуы тиіс.  

Бүгінгі  күні  тҽрбие  мҽселесінің  жағдайына  сай  келетін  білім 

алушыларды  тҽрбиелеудің  жаңа  тұжырымдамалары,  ҚР  Заңдары, 

Стратегиялық жоспарлары жасалынуда. 

Ондағы  мақсат  –  жас  ұрпақтың  тҽрбиесіне  бірыңғай  кҿзқарас 

қалыптасрыу,  Қазақстан  Республикасында    балалар  мен  жастарға  тҽрбие 

беру міндеттерін шешудегі тҽрбие үдерістеріне барлық субьектілердің іс-

қимылдарын келістіру жҽне сабақтастықты қамтамасыз ету. 

Ҽр  баланың  жас  ерекшелігіне  ,  қабілетіне  қарай  тҽрбие  жұмыстарын 

жүргізу міндеті күтіп тұр. «Білім мен тҽрбие негізі – бастауышта»  күйбің 

516 

 

тірліктің  арқауында  жүріп,  баларымыздың  ҿміріне  балта  шауып 

қоймайық.  Ізденіс,  шын  жанашырлық,  мейірімділік  секілді  қасиеттер  – 

бастауыш сынып мұғалімінің бойынан табылу тиіс қасиет болуы шарт. 

  

 

 

Резюме 

 

Главные цели в организации воспитательных работ для начальных классов 

 

                                                         Summary 

 

The principal tasks in organization of primary school educational work 

 

Пайдаланылған ҽдебиеттер 

 

1.  Қазақстан  Республикасы    балалар  мен  жастарға  тҽрбие  берудің 

тұжырымдамасы

1

 Алматы 1999 1-5 б 

2. Жалпы педагогика. Тілеуова С. 22-23 б 

3.  Ахметов  С.  «Бастауыш  кластарды  білім  берудің  тиімділігін  арттыру 

жолдары». – Алматы: Рауан, 1994 – 84 с 

 

жүктеу/скачать 5,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: