Лекция №2. Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметін ұйымдастыру және жоспарлау

Мемлекеттік кәсіпорындардың жұмыс істеу тиімділігі көбінесе, ондағы өндірістің қаншалықты тиімді ұйымдастырылғандығынан тәуелді болады. Өндірісті ұйымдас-тыру жөніндегі қызмет түрінің бағыттары кәсіпорынның салалық бағытынан тәуелді болады. Мысалы, автомобиль көлігінің кәсіпорындарында өндіріс жүктер мен жолаушылар тасымалдау процесі, сондай-ақ жылжымалы тізбекті техникалық баптау мен жөндеу процесі болып табылады. Жол шаруашылығының кәсіпорындары мен ұйымдары үшін өндірісі жаңа автомобиль жолдарын салу немесе іс жүзіндегі автомобиль жолдарын күтіп ұстау (жөндеу және пайдалану) процесі болып табылады. Мемлекеттік автоинспекция бөлімшелеріндегі «өндіріске» қатысты МАИ қызметкерлерінің жол қозғалысының қауіпсіздігі мен тиімділігін қамтамасыз ету жөніндегі қызметі туралы сөз қозғауға болады.

Өндірістік жүйеме алға қойылған мақсатқа сай берілген кеңістік пен уақытта жұмыс істейтін белгілі-бір мөлшерлік және сапалық қатынастарда алынған еңбек құралдары мен заттарының және еңбектің өзінің байланысы болып табылады.

Кәсіпорынның технологиялық жүйемесін ғимараттардың, үймереттердің, машиналардың, жабдықтар мен материалдардың, энергияның, аспаптар мен технологиялық процестердің және т.б. өзара жиынтығы құрайды.

Кәсіпорынның экономикалық жүйемесі өзге кәсіпорындармен жоғары тұрған ұйымдармен, мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдармен экономикалық өзара қатынастар арқылы сипатталады.

Кәсіпорынның әлеуметтік жүйемесі – бұл еңбек ұжымы, жұмыс істеушілердің біліктілік деңгейі, олардың өндірістік қорларды пайдалану жөніндегі жұмыс істеу әдістері, өзара құрмет пен серіктестікке негізделген өндіріс барысындағы ұжым мүшелерінің арасындағы қатынастар.

Кәсіпорынның ұйымдастырушылық жүйемесі кәсіпорындағы (бөлімшелер мен қызметтердің бағыныштылығын сипаттайтын) вертикаль бойынша, сондай-ақ (бригадалар, аумақшалар, цехтар, бөлімдер мен басқа да бөлімшелер арасындағы өзара әрекеттерді сипаттайтын) көлденең бойынша ұйымдастырушылық және өндірістік байланыстардың өзара жиынтығы болып табылады.

Кәсіпорындардағы өндірісті ұйымдастыру негізінде үш негізгі құраушы бөліктер жатыр:

• 
  өндірістік процестерді ұйымдастыру;
  
• 
  басқаруды ұйымдастыру;
  
• 
  еңбекті ұйымдастыру.
  

Кәсіпорындағы өндірісті ұйымдастыру негіздерін қарастыруда өндірістік процестерді ұйымдастырудан бастаған жөн.

Өндірістік процестердің алуантүрлілігін сараптамалаудың көрсетіп отырғанындай, оларды қарапайым және күрделі, негізгі және қосымша, дайындық және қорытынды процестер деп бөліп көрсетуге болады.

Қарапайым өндірістік процес келесімен сипатталады, өндіріс нысаны құрама бөліктерге бөлшектенбейтін еңбек заты болып табылады. Мұндай процесс кезінде еңбек заты өңдеудің бір ғана сатысынан өтеді ( мысалы, асфальтбетон төсемін бір реттік төсеу немесе жөндеу жұмыстарын бұзылған агрегатты жаңа агрегатпен алмастыру әдісімен жүргізу).

Басқарудың негізгі экономикалық әдістерінің бірі шаруашылық есебі болып табылады, оның мән-мағынасы келесіде, кәсіпорын өз шығындарын өндірістік – шаруашылық қызметінің нәтижелерінен түскен табыстар есебінен жабуы қажет.

Басқарудың тиімді экономикалық әдісі кәсіпорынның негізгі қорлары мен айналым қаражатын қалыптастыру үшін кеңінен қолданылатын банк несиелері болып табылады.

Әкімшіліктік-құқықтық әдістер келесіге негізделген, мемлекет ұлттық өнімнің өндірісін, үлестірілуін, алмастырылуы мен тұтынылуын реттейтін әртүрлі әкімшіліктік-құқықтық актілерді шығара отырып, бүкіл халық шаруашылығының басқарады. Бұл актілер міндетті түрдегі күшке ие болады және басқарылатын нысанға тікелей әсер етеді.

Басқарудың ұйымдастырушылық әдістері – бұл басқару құрылымын анықтау, кадрлады таңдау және орналастыру, орындалатын шешімдерді шұғыл бақылау және сараптамалау, өндірістік нұсқаулық, тәртіп сақтау, сондай-ақ ғылыми- техникалық прогресс жетістіктерін пайдалану негізінде басқару жүйесін тиімді пайдалану.

Басқарудың ұйымдастырушылық әдістері басқарудың тиімді ұйымдастырушылық құрылымдарын жасап шығаруға мүмкіндік береді.

Кадрларды таңдау және орналастыру кезінде біліктілік, өндірістік тәжірибе мен еңбекке деген қатынас жұмыс нәтижелерін анықтау үшін үлкен мәнге ие болады. Сондықтан кадрларды дұрыс таңдау және орналастыру өндірісті ойдағыдай басқаруға кеплдік береді.

Өнім ету бернелеріне, шұғыл бақылау мен тәртіпке келесілер жатады:

• 
  басқару аппараты қызметкерлерінің нақты құқықтары мен міндеттерін орнату;
  
• 
  қабылданатын шешімдерді егжей-тегжейлі дайындау, олардың орындалуын шұғыл бақылау және сараптамалау;
  
• 
  басқару аппаратының барлық жетектерінде тәртіптің жоғарғы деңгейін сақтау.
  

Басқарудың құрамына бес негізгі бернелер кіреді: жоспарлау, ұйымдастыру, кадрларды таңдау, орындауды координациялау және бақылау.

Өзіне жүктелген міндеттерді орындау үшін әрбір кәсіпорнын қажетті негізгі өндірістік қорлар мен айналым құралдарына ие болады.