§ 4. Симметриялы көпмүшелерді қолдану
3.1. Виет формулаларын қолдану
Мысал 1. f = 2z
4
– 4z
3
+ 2z
2
– 6z + 1 көпмүшесінің комплекс түбірлерінің кубтарының қосындысын
табайық.
Әуелі көпмүшені нормаландырайық g =
2
1
f = z
4
– 2z
3
+ z
2
– 3z +
2
1
. Көпмүшенің түбірлері z
1
, z
2
, z
3
, z
4
болсын. Онда s
3
= z
1
3
+ z
2
3
+ z
3
3
+ z
4
3
қосындысы элементар симметриялы көпмүшелер арқылы
өрнектеледі: s
3
=
1
3
– 3
1
2
+ 3
3
. Виет теоремасы бойынша, a
1
= –
1
, a
2
=
2
, a
3
= –
3
, a
4
=
4
.
Бізде a
1
= –2, a
2
= 1, a
3
= –3, a
4
=
2
1
. Онда
1
= 2,
2
= 1,
3
= 3,
4
=
2
1
. Осыдан s
3
= 2
3
– 323 + 3
•3 =
8.
3.2. Теңдеулер жүйелерін шешу
Симметриялы көпмүшелер теориясын теңдеулер жүйесі шешкенде пайдалануға болады. Атап айтқанда,
f
i
(x
1
,…, x
n
) = 0, i = 1,2,..., n, теңдеулер жүйесі берілсін, мұндағы f
i
симметриялы көпмүшелер. Әрбір f
i
көпмүшесін элементар симметриялы
1
,
2
, ...,
n
көпмүшелері арқылы өрнектеп, одан кейін элементар
симметриялы көпмүшелерге қатысты теңдеулер жүйесіне келеміз. Оның с
1
, с
2
, ..., с
n
шешімдерін
табамыз. Ақырында, 3-теореманы қолданып, t
n
– c
1
t
n–1
+ c
2
t
n–2
+...+ (–1)
n–1
c
n–1
t + (–1) c
n
= 0 теңдеуі
шешіледі. 3-Теорема бойынша, осы теңдеудің түбірлері x
1
,…, x
n
болса, онда жүйенің шешімі (x
1
,…, x
n
)
векторы болады.
Мысал 2.
3
4
6
3
3
3
2
2
2
yz
xz
xy
xyz
z
y
x
z
y
x
жүйесі берілсін. Әрбір теңдеудің сол жағында симметриялы көпмүшелер тұр. Атап айтқанда, осы жүйе
3
4
6
3
3
3
2
s
s
s
жүйесіне пара-пар. Жүйедегі симметриялы функцияларды элементар симметриялы
көпмүшелер арқылы өрнектейміз:
3
4
2
3
6
2
2
3
2
1
3
1
2
2
1
. Осы жүйенің шешімі табылады:
1
= 0,
2
= –
3,
3
= –2. 3-теореманы қолданып, t
3
–3t + 2 = теңдеуін шешеміз: t
1
= 1, t
2
, t
3
= –1 ±
2 i. 3-Теорема
бойынша, жүйенің әртүрлі 3! = 6 шешімі болады, оның біреуі (1, –1 +
2 i, –1 –
2 i), қалғандары
координаталарға алмастыруларды қолданып табылады.
Мысал 3. Теңдеулер жүйесін шешейік:
65
5
3
6
2
y
x
y
x
.
Теңдеулердегі көпмүшелер симметриялы болмайды, бірақ z = x
2
деп алса, онда
65
5
3
3
y
z
y
z
жүйесі
шығады. Мұндағы көпмүшелер z, y белгісіздеріне қатысты симметриялы көпмүшелер болады. Осы жүйе
65
5
3
1
s
жүйесіне пара-пар. Ал s
3
=
1
3
– 3
1
2
. Осыдан
65
3
5
2
1
3
1
1
. Осы жүйенің шешімдері
табылады:
1
= 5,
2
= 4. Енді t
2
– 5t + 4 = 0 теңдеуінің шешімдерін табамыз: t
1
= 1, t
2
= 4. 3-Теорема
бойынша, екінші жүйенің шешімін табамыз: z
1
= 1, y
1
= 4, z
2
= 4, y
2
= 1. Ал z = x
2
. Осыдан алғашқы
жүйенің шешімдерін табамыз: x
1
= 1, y
1
= 4, x
2
= –1, y
2
= 4, x
3
= 2, y
3
= 1, x
4
= – 2, y
4
= 1.
Мысал 4. Иррационал теңдеуді x +
2
17
x
+ x
2
17
x
= 9 нақты сандар өрісінде шешейік.
Мұнда y =
2
17
x
деп алса, осы теңдеу x + y + xy = 9 теңдеуіне айналады, оған қоса x
2
+ y
2
= 17 екенін
көруге болады. Сондықтан берілген иррационал теңдеу x + y + xy = 9, x
2
+ y
2
= 17 жүйесіне келтіреді.
Осы жүйенің теңдеулерінің сол жағында симметриялы көпмүшелер тұр:
1
+
2
= 9, s
2
= 17. Ал s
2
=
1
2
–
2
1
. Сөйтіп,
1
+
2
= 9,
1
2
– 2
1
= 17 жүйесіне келеміз. Оның екі шешімі болады:
1
= 5,
2
= 4,
1
= –7,
2
= 16. Екі шешімге сәйкес t
2
– 5t + 4 = 0 және t
2
+ 7t + 16 = 0 теңдеулерінің шешімдерін табамыз: t
1
= 1,
t
2
= 4, t
3
=
2
15
7
1, t
4
=
2
15
7
. Әдетте y =
2
17
x
0 деп алынады. Сондықтан t
3
, t
4
түбірлері
жарамайды. Онда x + y + xy = 9, x
2
+ y
2
= 17 жүйесінің шешімдері екеу ғана болады: x
1
= 1, y
1
= 4, x
2
= 4,
y
2
= 1. Сөйтіп, алғашқы иррационал теңдеуінің шешімдері екеу болады: x
1
= 1, x
2
= 4.
3.3. Көпмүшелерді көбейткіштерге жіктеу
Егер симметриялы f(x
1
,…, x
n
) көпмүшесі элементар симметриялы көпмүшелер арқылы g(
1
,
1
,…,
n
)
көпмүшесі түрінде өрнектелсе және g(
1
,
1
,…,
n
) көпмүшесі екі көбейткішке жіктелсе: g(
1
,
1
,…,
n
)
= g
1
(
1
,
1
,…,
n
)g
2
(
1
,
1
,…,
n
), онда f(x
1
,…, x
n
) көпмүшесі де көбейткіштерге жіктеледі: f(x
1
,…, x
n
) =
f
1
(x
1
,…, x
n
)f
2
(x
1
,…, x
n
). Мұнда f
i
көпмүшесін табу үшін g
i
көпмүшелерінде
1
,
2
,… көпмүшелерінің
орнына сәйкесінше x
1
+ x
2
+ …+ x
n
, x
1
x
2
+ x
1
x
3
+…+ x
n–1
x
n
, ... өрнектерін қою керек.
Мысал 5. f = 2 x
4
+ 7x
3
y + 9 x
2
y
2
+ 7xy
3
+ 2y
4
көпмүшесін f = 2(x
4
+ y
4
) + 7(x
3
y + xy
3
) + 9x
2
y
2
= 2S(x
4
) +
7 S( x
3
y) + 9S(x
2
y
2
) түрінде келтіруге болады. Ал S(x
4
) =
1
4
–4
1
2
2
+ 2
2
2
, S( x
3
y) =
2
(
1
2
– 2
2
), S(x
2
y
2
) =
2
2
. Сондықтан f = 2(
1
4
– 4
1
2
2
+ 2
2
2
) + 7
2
(
1
2
– 2
2
) + 9
2
2
= 2
1
4
–
1
2
2
–
2
2
= (
2
+ 2
1
2
)(
1
2
–
2
)
= [ xy + 2( x + y)
2
][(x + y)
2
– xy] = (2x
2
+ 2y
2
+ 3xy)(x
2
+ y
2
+ xy) = (x + 2y)(2x + y)(x
2
+ y
2
+ xy).
Мысал 6. f = ( x + y)( x + z)( y + z) + xyz = ( x
2
y + x
2
z + xy
2
+ xz
2
+ y
2
z + yz
2
) + 3xyz = S(x
2
y) + 3
3
. 1-Кесте
бойынша, S( x
2
y) =
1
2
– 3
3
. Осыдан f =
1
2
= (x + y + z)(xy + xz + yz).
3.4. Қайтымды теңдеулер
Мысалы, z
5
– 3z
4
+ 2z
3
+ 2z
2
– 3z +1, 2z
8
+ z
7
– 6z
5
– 6z
3
+ z + 2, z
2
+ 1 көпмүшелері қайтымды болады.
Осыдан s
k
, s
k–1
, ... дәрежелік қосындыларына 1-кестедегі формулалар бойынша, 2-кестеде берілген.
Осыны f(z) = z
k
[a
0
(z
k
+
k
z
1
) + a
1
(z
k–1
+
1
1
k
z
) + … + a
k
] формуласына қойғанда, f(z) = z
k
h(
) болады.
Енді (2k + 1)-дәрежелі қайтымды f(z) = a
0
z
2k+1
+ a
1
z
2k
+ … + a
2k
z + a
2k+1
көпмүшесі берілсін: a
0
= a
2 k+1
, a
1
=
a
2k
, a
2
= a
2 k –1
,… Көпмүшені былай жазуға болады f(z) = a
0
(z
2 k+1
+ 1) + a
1
(z
2 k
+ z) + a
2
(z
2 k–1
+ z
2
)… + a
k
(z
k+1
+ z
k
) = a
0
(z
2 k+1
+ 1) + a
1
z(z
2k–1
+ 1) + a
2
z
2
(z
2 k–3
+ 1)… + a
k
z
k
(z + 1). Соңғы өрнектегі дөңгелек жақшадағы
екімүшелер z + 1 екімүшесіне бөлінеді, өйткені кез келген тақ m саны үшін z
m
+ 1 екімүшесі z + 1
екімүшесіне бөлінеді, атап айтқанда, z
m
+ 1 = (z + 1)( z
m–1
– z
m–2
+ … + z
2
– z + 1). Осыдан
a
0
(z
2 k+1
+ 1) = a
0
(z + 1)(z
2 k
– z
2k –1
+ z
2k –2
+ … + z
2
– z + 1),
a
1
(z
2 k–1
+ 1) = a
1
(z + 1)(z
2 k –2
– z
2k –3
+ … + z
2
– z + 1),
a
2
(z
2 k –3
+ 1) = a
2
(z + 1)(z
2 k –4
– z
2k –5
+ … + z
2
– z + 1),
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
a
k
z
k
(z + 1) = a
k
(z + 1)z
k
.
Осы теңдіктерді қосып және z + 1 көбейткішін жақшаның сыртына шығарғанда f(z) = (z + 1)g(z) болады.
Мұндағы g( z) көпмүшесі келесі көпмүшелердің қосындысы болады:
a
0
(z
2 k
– z
2k –1
+ z
2k –2
+ … + z
2
– z + 1),
a
1
(z
2 k –1
– z
2k –2
+ … – z
2
+ z),
a
2
(z
2 k –2
– z
2k –3
+ … + z
2
),
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
a
k
z
k
.
Осы көпмүшелерде z
2 k
және 1, z
2k–1
және z, z
2k–2
және z
2
,… дәрежелерінің коэффициенттері тең екенін
көруге болады. Сондықтан g( z) – қайтымды көпмүше. Теорема дәлелденді.
2-Кесте. z
k
+
k
z
1
екімүшелерінің формулалары
1 z +
z
1
=
6
z
6
+
6
1
z
=
6
– 6
4
+ 9
2
– 2
2 z
2
+
2
1
z
=
2
– 2
7
z
7
+
7
1
z
=
7
– 7
5
+ 14
3
– 7
3 z
3
+
3
1
z
=
3
– 3
8
z
8
+
8
1
z
=
8
– 8
6
+ 20
4
– 16
2
+ 2
4 z
4
+
4
1
z
=
4
– 4
2
+ 2
9
z
9
+
9
1
z
=
9
– 9
7
+ 27
5
– 30
3
+ 9
5 z
5
+
5
1
z
=
5
– 5
3
+ 5
10 z
10
+
10
1
z
=
10
– 10
8
+ 35
6
– 50
4
+ 25
2
– 2
Мысалдар. 1. 9 z
6
– 18z
5
– 73z
4
+ 164z
3
– 73z
2
– 18z + 9 = 0 теңдеуін шешейік.
Теңдеудің дәрежесі жұп, сондықтан z
3
дәрежесі жақшаның сыртына шығарылады: f(z) = 9z
6
– 18z
5
– 73z
4
+ 164z
3
– 73z
2
– 18z + 9 = z
3
(9z
3
– 18z
2
– 73z + 164 –
z
73
–
2
18
z
+
3
9
z
) = z
3
[9(z
3
+
3
1
z
) – 18(z
2
+
2
1
z
) – 73(z +
z
1
) + 164]. Берілген теңдеудің нөлдік шешімі жоқ, сондықтан 9(z
3
+
3
1
z
) – 18(z
2
+
2
1
z
) – 73(z +
z
1
) = 0
теңдеуін шешу керек. Осы теңдеулерге (2)-кестедегі теңдіктерді қолданамыз: 9(
3
– 3
) – 18(
2
– 2) –
73
+ 164 = 0, 9
3
– 18
2
– 100
+200 = 0, 9
2
(
– 2) – 100( – 2) = 0, ( – 2)(9
2
– 100) = 0. Осы
теңдеудің 3 шешімі бар:
1
= 2,
2
=
3
10
,
3
=
3
10
. Осы үш шешімге сәйкес алғашқы теңдеудің
шешімін табамыз:
z +
z
1
= 2, z
2
– 2z + 1 = 0. z
1
= 1, z
2
= 1;
z +
z
1
=
3
10
, 3z
2
– 10z + 3 = 0. z
3
= 3, z
4
=
3
1
;
z +
z
1
=
3
10
, 3 z
2
+ 10z + 3 = 0. z
5
= –3, z
6
=
3
1
.
2. Тақ дәрежелі қайтымды теңдеуді қарайық: 2z
11
+ 7z
10
+ 15z
9
+ 14z
8
– 16z
7
– 22z
6
– 22z
5
– 16z
4
+ 14z
3
+
15 z
2
+ 7z + 2 = 0.
4-Теорема бойынша, теңдеудің көпмүшесі z + 1 екімүшесіне бөлінеді: 2 z
11
+ 7z
10
+ 15z
9
+ 14z
8
– 16z
7
–
22 z
6
– 22z
5
– 16z
4
+ 14z
3
+ 15z
2
+ 7z + 2 = (z + 1)(2z
10
+ 5z
9
+ 10z
8
+ 4z
7
– 20z
6
– 2z
5
– 20z
4
+ 4z
3
+ 10z
2
+ 5z +
2). Сонымен теңдеудің бір түбірі табылды: z
1
= 1. Теңдеудің қалған түбірлері 2z
10
+ 5z
9
+ 10z
8
+ 4z
7
– 20z
6
– 2z
5
– 20z
4
+ 4z
3
+ 10z
2
+ 5z + 2 = 0 теңдеуінің түбірлері болады. Бұл жұп дәрежелі қайтымды теңдеу.
Оны z
5
[2(z
5
+
5
1
z
) + 5(z
4
+
4
1
z
)+ 10(z
3
+
3
1
z
)+ 4(z
2
+
2
1
z
) – 20(z
6
+
z
1
)– 2] = 0 түріне келтіреміз. Осыдан
2( z
5
+
5
1
z
) + 5(z
4
+
4
1
z
) + 10(z
3
+
3
1
z
) + 4(z
2
+
2
1
z
) – 20(z +
z
1
) – 2 = 0 теңдеуіне келеміз. Мұнда z
k
+
k
z
1
екімүшелеріне 2-кестедегі формулаларын пайдаланамыз: 2(
5
–5
3
+ 5
) + 5(
4
–
3
+ 2)+ 10(
3
– 3
) +
4(
2
– 2) – 20
– 2 = 0, 2
5
– 5
4
– 16
2
– 40
= 0, (2
4
– 5
3
– 16
– 40) = 0. Осы теңдеудің бір түбірі
табылды:
1
= 0. Басқа түбірлерін іздейміз: 2
4
– 5
3
– 16
– 40 = 0,
3
(2
– 5) – 8(2 – 5) = 0, (2 –
5)(
3
– 8). 2
– 5 = 0,
2
=
2
5
;
3
– 8 = 0, (
– 2)(
2
+ 2
+ 4) = 0. Осыдан
3
= 2,
4
= –1 + i 3 ,
5
= –1 –
i 3 .
Енді
–лардың табылған мәндеріне сәйкес бастпақы теңдеудің шешімдерін табамыз:
1
= 0: z +
z
1
= 0, z
2
+ 1 = 0, z
2
= i, z
3
= –i.
2
=
2
5
: z +
z
1
=
2
5
, 2z
2
– 5z + 2 = 0, z
4
= 2, z
5
=
2
1
.
3
= 2: z +
z
1
= 2, z
2
– 2z + 1 = 0, z
6,7
= 1.
4
= –1 + i 3 : z +
z
1
= –1 + i 3 , z
2
+ (–1 + i 3 )z + 1 = 0, z
8,9
=
2
3
1 i
4
3
2
1 i
2
3
1 i
.
5
= –1 – i 3 : z +
z
1
= –1 – i 3 , z
2
– (1 + i 3 )z + 1 = 0, z
10,11
=
2
3
1 i
4
3
2
1 i
2
3
1 i
.
Достарыңызбен бөлісу: |