Қазақстан республикасының Ғылым және жоғары білім министрлігі

аяқталады. Егер гүлдену кезеңінен бастап пәлек құруға дейін қызылша егіндерінде сынама 
қазба өткізетін болса, онда түйнек егіндерінің үзіліссіз өсуін байқауға болады, сонымен 
қатар пәлегі неғұрлұм мықты болса және күздің қолайлы ауа райы жағдайы жақсы болған 
сайын, егіндердің өсу қарқындылығы соғұрлым жоғары болады. Ұтымды
агрометеорологиялық жағдайда және жақсы агротехника болғанда түйнектің өсу серпіні 
қызылшаның ерте және орташаерте сұрыптарында 1,5-2,0 т/га ды құрайды. Ұтымды 
агрометеорологиялық жағдайда сақтау барысында түйнек егісінің өсуін пәлектің 
салмағының жоғалуымен түсіндіріледі. Жоғары агротехникада және уақтылы сурармен 
агрометеорологиялық жағдайды реттеу барысында түйнектің өсуін түйнектің пайда болу 
қарқындылығы кезеңінде 5 т/га дейін жетеді. Керісінше нашар агротехникада және де 
қолайлы емес ауа райы жағдайында түйнектің өсуі 0,5-1 т/га дейін жетеді, ал егіс соған 
сәйкесінше 10-12 т/га дан аспайды немесе одан да төмен болуы мүмкін. Түйнектің толық 
физиологиялық жетілуі қызылшаны механизацияланған жинаудағы өте маңызды 
қабығының дөрекіленуімен анықталады. Әдетте жинауды бұрындары үсіп қалған, 
фитофтормен залалданған өсімдіктерден немесе күздің қолайсыз ауа райы түспей жатып 
катопты жинау қажеттілігінің туындауынан бастайды. Суықтан қатқан түйнекті сақтауда 
тез бұзылып және жанында жатқан залалданбаған түйнектердің шіруіне себеп болады. 
Сондықтан Солтүстік Қазақстанның барлық аудандарында аяз түспес бұрын қызылшаны 
жинап алу ұсынылады. Бұл қыс кезеңіндегі түйнек егісінің қалыпты сақталуын қамтамасыз 
ететін ең маңызды шарт. Сапасы жоғары қызылшаны алу үшін және жинау барысында 
ысырапты төмендету үшін арнайы жинау алдындағы шараға үлкен көңіл бөлінеді, бұл 
шарада түйнектің аз ғана зақымдануын қамтамасыз ететін механизация құралдарын дұрыс 
реттеу, жинаудың прогрессивті тәсілдерін жетілдіру, техниканың өнімділігін арттыру 
қарастырылады. Пәлекті алып тастау барысында қызылшаның физиологиялық жетілуі 
жылдам және түйнек аз зақымданып жақсы сақталады. 
Қызылша жинаудың ең 
прогрессивті әдісі топтық әдіс 
болып табылады. Осы әдісте 
қызылшаны 
жинау 
және 
жинағаннан кейінгі өңдеуде 
машинаның 
технологиялық 
комплексі 
қолданылады: 
комбайн, қазғыш, самосвалды 
транспорт, сорттау машиналары 
және 
пункттар, 
тиеу 
тасымалдағыштары 
және 
тиегіштер, реттеу үстелдері, 
сонымен қатар пәлек жинауға 
арналған машиналар. Қызылшаны топтық жинау үрдісі түйнекті комбайнмен қазып алу 
сәтінен бастап қоймаға дейінгі жұмыс механизирленген. Жинау кезінде әр түрлі 
топырақты-климаттық жағдайда (топырақтың ауыр саздылығы, жоғары ылғалдылық және 
Қазақстан аймақтарының егіс алаңдарының күлділігі) жинау машиналарының жұмысының 
экстримальді ауыр жағдайна негізделеді, бұл жаңа машина шығаратын кезде ескерілетін 
шарт болып табылады. 
Қызылша жинағыш техника шығаратын Европалық едерге қарағанда, қызылша 
жинау кезеңінде Қазақстанда топырақтық-климаттық жағдай қиындау екенін атап кету 
керек. Сондықтан шетел машиналарын сатып алу, өзіміздің қызылша жинауға арналған 
отандық машиналарды өндіру,дайындау және оны жетілдіру барысында, қажеттілік 
тудырмайды. 1990 жылға дейін Совет Одағы кезінде қызылша өндіру машиналары 
зауыттардың жанында шығарылды. Рязандағы жаңа зауыт жылына 12 мың ға дейін 
комбайын шығарған. Сол жерде тәжірбиелі үлгілерді технологиялық сынауға арналған 
қопару, жинау және қызылшаны жинағаннан кейінгі өңдеу жұмыстарын жасайтын 

тәжірбиелі шаруашылық үшін арналған машиналар өндіретін ГСКБ орналасқан. Қазіргі 
уақытта зауыт іс жүзінде қызылша өндіру машиналарымен айналыспайды, ал ГСКБ да өз 
жұмысын тоқтатты. Осыған байланысты соңғы жылдары шаруашылық отандық 
қызылшажинағыш комбайындарды алмайды. Бірақ қызылша өндірісінде шығындарды 
азаюына қызылша жинау комбайындарын пайдалану арқылы ғана әсер етеді, олар қызылша 
қазғыштарға қарағанда қазылған түйнектерді транспорттық құрылғыларға тиейді. Мысалы, 
түйнекті егістіктен жинау кезінде екіқатарлы қазғышқа 50 жұмысшы, р саны қызылша 
егісіне h және ауысым ұзақтығына Т: р =Wk (42+3.7h)/T 
Мұнда, Wk- ауысымдағы қазғыштың өнімділігі, га. Алдынғы шаруашылықта 
комбайндарды қолдануда еңбек шығыны 1адам-сағ/ц құрайд, ал қызылша қазғышты 
қолданатын шаруашылықта 10-15 адам.-сағ/ц. 2014 жылда Қазақстанда 5-6 млн.т қызылша 
өндірілуі керек, соның 30-40 % - қазіргі технологиямен жіне машина комплектерінің 
арқасында құрылған ірі мамандандырылған шаруашылықтарға тиесілі. Бірақ біздің елде 
шығарылған комбайндар біздің шарттарға сәйкес эксплуатациондық және агротехникалық 
талаптарға толығымен жауап бермейді(әсіресе ол ауыр топырақтық-климаттық 
жағдайларға байланысты жинау жатады). Сондықтан қазір қызылша жинау машиналарын 
шығарудағы ең маңызды талап қызылша өндірісін көтеруге әсер ету. Қазіргі уақыттағы 
отандық және импорттық машина комплекстері түрлі мезгілді жүктеулерге арналған және 
жүктеу енімен және қатар арасындағы енімен ерекшеленеді. Қызылшапен айналысатын 
шарушылықтарда 40 га жерге дейін мақсатты түрде 0,6 қоса және 0,9, ал а>40 болса -1,4 
қоса және 2 ге дейін энергоқұралдармен жабдықталған машина комплекстері қолданылады.
Соңғы жылдары қызылша өндірісінің технологиясы жоғарлай түсті, ол сұлбаларға 
және егістіктегі қатар арасына әсер етті. Мысалы, негізгі қатар арасы 70 см болған егістіктер 
қазір қатар арасы 75,90 си (гребневые отырғызу). Шымтезек топырақта жәнежоғары 
ылғалдылықтағы топырақта 110+30 см сұлбасы бойынша атыздарда қызылшаны егу 
эффективті болып келеді. Бұл жағдайларды жұмыс органдарын және машина параметрін 
жасау кезінде ескеру керек. Қазу құралдары ретінде ең көп таралған біріктірілген жұмыс 
органдары - жан-жағында жалпақ немесе тарелкілі пассивті немесе активті дискілер 
орналасқан секционды тістері.Тістердің артқы жағында топсалы бектілген клапандар 
орналасқан. Қабылдау бөлігіндегі мұндай конструкцияда топырақ аз кедергі қамтамасыз 
ете отырып оның босап кетпеуін алдын алады. 
Механизацияның жоғарғы деңгейі және машиналардың үлкен жинағы және 
қызылша жинауда қолданылатын механизмдер жұмысында дұрыс ұйымдастырушылықты 
қажет етеді, осыған жоғарғы деңгейде жинаудың экономикалық тиімділігі тәуелді. Ең 
үнемдірек және прогрессивті әдіспен қызылша жинауды ұйымдастыру белгілі 
технологиялық кезекпен орындалатын барлық операциялар топтық болып табылады. 
Жинаудың топтық әдісі келесі операцияларды қосады: 
1. Пәлегін алдын-ала жою 
2. Транспорттық құралдарға тиеу арқылы қызылшаны комбайнмен қазып алу 
3. Комбайннан сорттау пунктына қызылшаны тасымалдау 
4.Тазалау және қызылшаны үш фракцияға сорттау: ірі, орташа және майда 
5. Сортталған қызылшаны тиеу және қолдану немесе сақтау орындарына жеткізу 
- Пәлегін УБД-3 және КИР-1,5 машинасымен алып тастайды. 
-Қызылша жинауды КСТ-1,4,КТН-2В картопқазғышпенде, ККУ-2, УКВ-2 
комбайнымен жүргізеді. 
- КСП-15 машинасында сорттау процессі жүреді. 
Комбайндардың, картоп және қызылшақазғыштардың және сорттау пункттарының 
үздіксіз жұмыс істеуі үшін қызылшаны тасымалдаудың ең рациональді жүйесі 
қарастырылуы қажет. 
Жинаудың нақты шарттарына байланысты бір білікті тракторлы самосвальды 
тіркеме және автосамосвалдар қолданылады. 

190 ц/га және 200 га аумағында қызылшаны топтық әдіспен жинауды ұйымдастыру 
үшін керек: 
-Қызылшақазғыш КСТ – 1,4 немесе КТН – 2В , МТЗ-80-4 шт агрегаттаушы 
тракторларымен 
- бір агрегатқа қызылшаны іріктеу үшін 30-40 адам қажет 
-самосвальді тіркемесі бар тракторлар...4 шт 
-қызылшасорттағыш пункттар КСП-15...2шт 
-ленталы тасымалдау жүйесі...1 жинақ 
-пункттан қызылшаны тасу үшін тіркемесі бар тракторлар ... 2 шт 
Топтық жинауда қызылшақазғыштардың және жинағында сорттау пунктісі бар
комбайндардың топтық жұмысын қарастыратындықтан егістіктер бір-бірінен алыс 
орналаспауы және кем дегенде 40-50 га жерді алуы керек. Өлшемі жағынан кіші 
егістіктердің алыс ара қашықтықта шашылып орналасуында жиі көшіру (қолайсыз: оны
тасымалдауға және орнатуға кем дегенде 4-5 сағ керек) немесе адам санын немесе 
транспорт санын жоғарлатуға тура келеді.
Қызылша жинауға арналған машиналар мен заманауи технологиялар зерттеуі
технологиялар белгілі бір кемшіліктерге ие, ал машиналар кейбір қиын топырақты-
климаттық жағдайларда жұмыс істей алмайды. Түйнектердің зақымдалуын тез арада 
бақылау жоқ және сәйкес қызылшажинағыш машиналардың жұмыс сапасын бақылау
жинау сапасының төмендеуіне алып келеді. Сепаратаушы жұмыс органдарыында
сепараттау қабілеттілігі жеткіліксіз, жоғары ылғалдылық жағдайда жабысып және 
қызылша түйнектеріне үлкен зақымдалу алып келеді. Ғылыми-зерттеу жұмыстарының 
нәтижесі қазу және сепараттау жұмыстарына 70% энергошығын, 60% түйнек жоғалуы, 
40% зақымдалу болады екен. Сондықтан рационалды тәртіп жұмысын құрастыру және 
жинау, белсенді жұмыс органдарын қолдану негізінде қиын жағдайларда жұмысқа қабілетті 
қызылша жинау үшін машиналар мен мұндай технологияларды жасау керек. 

жүктеу/скачать 4,98 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: