Оғыз мемлекеті (территориясы, этникалық құрамы, саяси тарихы)

IX ғасырдың аяғы X ғасырдың басында Сырдарияның орта және төменгі ағысында Оғыз мемлекеті құрылды. Орталығы осы өзеннің бойындағы Янгикент жаңа Гузия қаласы болды. Түрік тілдес оғыз тайпалары ерте орта ғасырларда Орталық және Орта Азияда өмір сүрген. VII ғасырда Батыс Жетісуды мекендеген оғыз тайпалары түрік қағандығын құрамында болған. Батыс Түрік және Түркеш қағанаттары құлап Жетісуда Қарлұқ қағанаты құрылғаннан кейін оғыздар Сыр бойында ығысқан.Алғаш оғыздар бұл аймаққа келіп орналасып бастағанда жергілікті конгар – печенегтердің қарсылығына тап болады. Ақыр аяғында да олар жеңіліп, батысқа қарай мәжбүр болған.Махмуд Қашқаридің дерегі бойынша, оғыздар алғаш 24 тайпадан тұрса, әл – Марвази олардың 12 тайпасы жөнінде ғана жазады. Бұдан байқалатыны, оғыздардың 24 тайпадан тұрған кезі болса, 12 тайпаға түскен кезі – ол тайпалардың бір –біріне қосылып халықтың дәрежеге көтеріле бастаған мезгілі. Оғыздарда жоғарғы билік иесі жабғу деген лауазымды именденді. Ол мұрагерлік арқылы қалып отырды. Жабғудың орнын инал аты мұрагерлік басты. Иналды жабғудың арнайы тағайындап қойған адамы / атабектер/ тәрбиелеген. Оғыздарда жабғу әйелдеріне қатын деген атақ беріліп, олар сарай маңындағы өмірде маңызды рөл атқарған. Оғыз мемлекеті әскери демократияға сүйенген. Сондықтан да әскер басыларының қоғамдағы рөлі зор болған. Әскер басы сюбашы деп аталған. Жабығу сюбашыларымен кеңесіп, көп жағдайда оларды тыңдап отырған.Жабығудың күл – еркіндер деп аталатын кеңесшілері де болған. Оғыздарда халық жиналысы жылына бір рет шақырылған. Ақсүйек – феодалдардың күшеюіне байланысты шонжарлар қаңқаш деген кеңесі күнделікті өмірде басты мәнге ие болып, халық жиналысы сирек шақырылатын болған. Оғыздар Евразияның саяси және әскери тарихында маңызды рөл атқарды. 965 жылы оғыз жабғуы Киев князы Святославпен хазарларға қарсы әскери одақ құрылды. Нәтижесінде Хазар қағанаты талқандалады. Орыс жылнамаларында 985 жылы кіняз Владимирдің торктармен /оғыздармен / одақтасы отырып , бұлғарларға жорық жасағаны туралы айтылады.Ұзақ жылдарға созылған үздіксіз соғыспен тыс алынатын алым –салық оғыз тайпаларының наразылықтарын туғызады. Х ғасырдың аяғы мен ХІ ғасырдың басында Әлиханның кезінде мемлекеттің жағдайы күрт нашарлайды. Жент қаласын салжұқтар басып алады. Алайда салжұқтарды қала тұрғындары қаладан қуып шығады.Оғыз мемлекеті Әли ханның мұрагері Шахмәлік тұсында біршама уақыт күшейеді. Ол 1041 жылы Хорезмді де жаулап алады. Алайда екі жылдан кейін Оғыз жабғуы көтеріліске шыққан салжұқтардың қолынан қаза табады. Билік үшін талас Оғыз мемлекетін әлсіретеді. Бұл жағдайды шығыс жағындағы көршілері – қыпшақ тайпалары пайдаланады. ХІ ғасырда мемлекеттілігін құрып, күшейе бастаған қыпшақтар оғыздарды Сырдария ,Арал бойынан біржола ығыстырады. ХІ ғасырдың басында Оғыз мемлекеті біржола құлайды.