Қазақстан тоталитарлық ЖҮйесінде дәріс жоспары
ХХ ғасырдағы Қазақстан мәдениеті
жүктеу/скачать 105,63 Kb.
|
КО-17-22 Орынбасар Жанайым
| 11.5. ХХ ғасырдағы Қазақстан мәдениеті
ХХ ғ. басындағы жүз жылдықтағы Қазақстан мәдениеті өтпелі қоғамның ауыр атмосферасын бейнелейді, оның негізінде әртүрлі мәдени белсенділік пен әлеуметтік күштердің күресі жатыр. Қазақстанның көптеген аймақтары арқылы оқыту шешуші қадам емес еді. Сонымен қатар даладағы тұрғындардың толық білімсіздігі туралы мағынасыз еді. ХХ ғ. басында Ә.Бөкейханов білімсіз деп саналатын Самарқанд, Бұхар, Қазан және басқа да мұсылман орталықтарынан жоғары мұсылман мектептерін бітіргендер бар екенін атап өтті. Сонымен бірге, халықтың білім беру реформасына байланысты Қазақстанда кеңестік оқу орындарының кең түрде желілері құрылды. Болшевиктердің мәдени революцияның құрама бөлігі алфавит реформасы болды. Орталықтың бұйрығы мен мәдени ревлюция жылдарында қазақтарға жазуды үш рет ауыстыруға тура келді: басында араб тілінен латын тіліне, кейін латыннан кириллицаға ауысты. (1930, 1937) Оқытушылар, оқулықтар жетіспеді, оқытушылық корпустың өзі әр түрлі қуғындар мен лагерлердегі әлеуметтік профилактикаға көптеп тартылғанын атау болады. Мәдени революция халықтың сауаттылығын арттыру үшін, «жаңа адам» яғни «мәңгүртті» өсіру үшін ойлап табылған болар. 1935 ж. қарай бастауыш мектептерінің желісі құрылған болатын, балалардың қамту деңгейі 90% жетті. Толық білімнің жоқтығы туралы 1936 ж. бүкіл республика бойынша орташа мектепті тек он бір қазақ баласы бітіргені туралы факт дәлелдейді. Тек 50 ж. өзінде жеті жылдық жалпы білім беру, 60ж. сегіз жылдық, 70ж. орташа білім беру жүзеге асырылды. Бұнымен қоса біртіндеп білім саласының төмендеуі, оқу үдірісін құру, идеологияландыру және Қазақстан мектептерін де этнизациялау байқалды. ХХ ғ. басындағы білім беру деңгейінің жағымды жағы 50-60 жж. дейін сақталды. Соғыс жалдарынан кейін республикада жоғары және арнайы оқу орындарының жүйесі құрыла бастады. 50 ж. 13 институт, 60-70 жж. 27 жоғары және 100-ден аса орта арнайы мектептер ашылды. Білім беру жүйесінің идеологиялық болғандығына қарамастан кейінгі кезге дейін жоғары оқу орындарына түсуге дайындық сапасы жоғары болды. Сонымен қатар білім деңгейі техника мен ғылымның жаңа жетістіктерін білмеуден де төмендеді. Соғыстан кейінгі үлкен оқиғаның бірі Қазақстан Ғылым Академиясы (1946ж.) болды. Ең бірінші президенті болып ғалым Қ.И .Сатпаев сайланды. 1990 ж. қарай ғылым академиясына 32 ғылыми мекемелер, 250-ге жуық докторлар мен 2000 ғылым кандидаттары болды. Бұл жылдары Ғылым Академиясы жаңа бағыттармен бағытталған, тиімсіздіктен арылған жаңа реформа қажеттігімен бетпе бет кездесті. Қазақстанның өнері мен әдебиеті Орта Азия көшпелілерінің жүз жылдық мәдениетінің бай мұраға толы 20-30 жж. әдебиет жарқын өкілдерімен (Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, С. Торайғыров, А. Байтұрсынов, Ш. Құдайбердиев, кейінірек Б. Майлин, І. Жансүгіров, С. Сейфуллин және т.б.) бай 30-40 жж. қазақ әдебиетіндегі ірі құбылысқа М. Әуезовтің роман эпопеясы, пьесалар, әңгімелері жатады. Соғыстан кейінгі кезенде көркем әдебиет бірнеше дәуірдегі жазушылардың шығармашылығымен толықты. О. Сүлейменовтің, Ғ. Есенберлиннің, А. Кекілбаевтің, М.Шахановтың, О.Бөкеевтің және басқалардың кітаптары жетістікке жетті. 1920 ж. екінші жартысында кәсіби театр өнері мен қазақ ұлттық туындылары дамыды. Ең бірінші театр 1926 ж. Қызылордада құрылды. Театр группасы атақты жергілікті актерлардан тұрды. Осы жылдары Ә. Қашаубаев Мәскеу концерт залдарында және Еуропалық көптеген қалаларында үлкен жетістікпен сахнаға шықты. Соғыс алдында тағы бірнеше театрлар – опера мен балет театры, қуыршақтар театры, орыс драма театры пайда болды. Республиканың шығармашылық интеллигенциясы партия органдарының қатаң идеологиялық бақылауымен жұмыс істеді. Мәдениеттің дамуындағы сәттіліктерге қарамастан рухани туындылардың қиыншылықтары көлеңкеде қалды. Қазақтың ұлттық әдебиеті деп саналса да, ол өзінің түп тамырынан алшақ болды. Азғантай шығармашылыққа қатаң тыйым салынды. Сондықтан мұнда көбінесе аудармалы, интернационалды европоцентризм идеялары әкелінді. Мындаған жылдар аралығында Қазақстан территориясында исламның мәдени – тәрбие ролінің маңызы зор болды. Оның тікелей әсерінен ХХ ғасырдың басында қазақтың дәстүрлі мәдениеті дамыды. Бұл кезеңнің қазақ интеллигенциясы жадизм идеасын – Ресей мұсылмандарының реформаларының қозғалысын тасушылар болды. Оның негізінде саналы, мағыналы түрде оқуға көңіл бөлу принциптеріне сүйене отырып мектептерді (онымен бірге қоғамды да) өзгерту, ол халықты ағартушылыққа, қараңғылықтан білім жарығына апару, жаңа хабардар қоғамды құру және еуропа халықтарымен теңесу. Реформаторлық қозғалыстың негізін қалаушы қырым театры – И.Гаспринский болды. Ш.Құдайбердиев оны өзінің үшінші ұстазым деп атайды. Рухани – діни мәдениеттің басқа маңызды элементі суфизм болды, ең бірінші кезекте тұлғаның ішкі өзгерісінен Құдаймен рухтың бірігуі идеясынан туындады. Суфизмнің әсерінен ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ әдебиетінде суфистік бағыттың болуы дәлелдейді. Осылайша, ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының діни өмірінің осындай екі ерекшелігі болды. Қазақстанда түркі тілімен қатар араб және парсы тілдерін білетін адамдар көп болды. Ислам негізінде және құрылған рухани өмірінің моральды-этикалық нормалары тілмен және тұрмыстық мәдениетімен қазақ этносын қайталанбас және жалғыз болды, оған жалпы адамзаттық өркениет қазынасына жол ашты. ХХ ғасырдың басында Қазақстан территориясында көптеген жол ұстаушылар және конфессиялар – христиан (православие, католик және протестанттар), иудаизм және буддизм өкілдері өмір сүрді. «Барлық еңбек ететін Ресей және Шығыс мұсылмандары» үшін Халық Кеңес комиссияларының үндеуі сияқты қызықтырарлық мұсылман сектісінен кейін 1917 ж. 20 қарашадан бастап мұсылмандар өмірінде жаңа кезең басталды. Онда кітапты, мешіттерді бұзу, қызметшілерді қуу және т.б. таныстырылды. Кеңес уақытында ең көп тараған тағылатын кінә пансламизм болды. 20 ж. ондай (панисламист) деп басқа алфавитке ауысуға күмән келтіруші әрбір адамды, 30 – 50 жж. араб графикасы бар кітапты сақтаушылар, 70-80 жж. мешітке барушы қарапайым адамды санады. Дінге қарсы күресті Коммунистік партия «діңсіздермен күресетін одақ» арқылы (Қазақстанда 1925 жылдан бастап пайда болды) жүргізді, ал кейін әр түрлі атеистік ағымдар арқылы жүргізді. ХХ ғасырдағы қазақ мәдениеті – бұл көптеген тамаша композиторлық мектептер Мұқан Төлебаевтан Ғазиза Жұбановаға дейін, кез-келген театрының сахына сәнін келтіретін опералық әншілер Ермек Серкебаевтан Әлібек Днишевқа дейін, қазақстандық жас суретшілердің ашықтығы және қазақ философтардың ізденістері, Әлкей Марғұланның этнологиялық концепциялары, Алматы архитектуралық ансамблі, Мұқағали Мақатаевтың лирикасы және Асқар Сүлейменовтің эстетикасы және осы үлкен әлемге қол тигізу арқылы тек қазақ мәдениетін тануға болады, басқадай сыртқы штамп емес. Бірақ бүкіл ұлт бүтіндей өзінің мәдени болашағы туралы сұрақ қойғанда жауабы мағынасыз коллективті терминмен анықталатын бұлыңғырлыққа тіреледі. жүктеу/скачать 105,63 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|