«азиат» баспа үйі Шымкент қаласы, Ғ. Иляев көшесі 18 үй, 110 кеңсе «Талас» жк оңТҮстік қазақстан облысы əкімі аппаратының «ҚОҒамдық келісім»
жүктеу/скачать 165,57 Kb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚАЗАҚСТАННЫҢ КӨПЭТНОСТЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
- М.Əуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің «Қазақстан халқы ассамблеясы» арнайы кафедрасы
- Маймақов Ғаппар, Қалмұратов Мұратəлі, Байқонақов Ербол Шымкент, 2015, 28 бет «АЗИАТ» баспа үйі, Шымкент қаласы
- І. РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫ КЕЗЕНІҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАНҒА ҚО- НЫС АУДАРУ ЖƏНЕ ЕЛІМІЗДІҢ КӨП ҰЛТТЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
- ІІ. КОРЕЙ, НЕМІС, ПОЛЯК ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАНҒА КҮШТЕП ЖЕР АУДАРЫЛУЫ
- ІІІ. СОЛТҮСТІК КАВКАЗ ХАЛЫҚТАРЫ ЖƏНЕ ҚЫРЫМ ТАТАР- ЛАРЫ, КҮРДІ, МЕСХЕТ ТҮРІКТЕРІНІҢ Т.Б. ХАЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАНҒА ДЕПОРТАЦИЯЛАНУЫ
| Баспаға жіберілді: 06.10.2015 ж. Көлемі: 1/75 баспа табақ Офсеттік қағаз Таралымы 215 дана «АЗИАТ» баспа үйі Шымкент қаласы, Ғ. Иляев көшесі 18 үй, 110 кеңсе «Талас» ЖК
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ ƏКІМІ АППАРАТЫНЫҢ «ҚОҒАМДЫҚ КЕЛІСІМ» КОММУНАЛДЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕСІ М.ƏУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІНІҢ «ҚАЗАҚСТАН ХАЛҚЫ АССАМБЛЕЯСЫ» АРНАЙЫ КАФЕДРАСЫ
Шымкент - 2015 ж. Оңтүстік Қазақстан облысы əкімі аппаратының «Қоғамдық келісім» коммуналдық мемлекеттік мекемесі М.Əуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің «Қазақстан халқы ассамблеясы» арнайы кафедрасы ҚАЗАҚСТАННЫҢ КӨПЭТНОСТЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ,
27
І. РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫ КЕЗЕНІҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАНҒА ҚОНЫС АУДАРУ ЖƏНЕ ЕЛІМІЗДІҢ КӨП ҰЛТТЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТА- СУЫ. ........................................................................................................4 ІІ. КОРЕЙ, НЕМІС, ПОЛЯК ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАНҒА КҮШТЕП ЖЕР АУДАРЫЛУЫ. ............................................................9 ІІІ. СОЛТҮСТІК КАВКАЗ ХАЛЫҚТАРЫ ЖƏНЕ ҚЫРЫМ ТАТАР- ЛАРЫ, КҮРДІ, МЕСХЕТ ТҮРІКТЕРІНІҢ Т.Б. ХАЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАНҒА ДЕПОРТАЦИЯЛАНУЫ. .......................................16 ҚОРЫТЫНДЫ .....................................................................................24
26
1955 ж. 13 желтоқсанда немістердің жəне олардың отбасы- ларына құқықтық бостандық берілді. 1956 ж. 28 сəуіріндегі Кеңес Одағы Жоғары Кеңесінің Төралқасы қаулысында жер аударылып, ар- найы қонысқа жіберілген қалмақтардың, қырым татарларының, түрік- тердің жəне олардың отбасыларына қойылған құқықтық шектеулер жойылды. Сол сияқты 1956 ж. 27 наурызда грек, балқар, армян жəне олардың отбасыларына қойылған бұрынғы қатаң шектеулерді алып тастау туралы арнайы қаулылар қабылданды. Міне, осындай заң- ды күші бар қаулылар шыққаннан кейін ғана күшпен көшірілгендер өз бас бостандықтарын алды. Осыдан кейін жер аударылғандардың тұрмыстарына көңіл бөлініп, жағдайлары оңала бастады. 1956-1957 жж. Украина, Молдавия, Литва, Латвия, Эстония елдерінің Жоғарғы Кеңесінің Төралқалары комиссиялар құрып, жазықсыз қудаланған отандастарын қайтарып алу мақсатында талпыныстар жасады. Соның нəтижесінде 1948-1952 жж. қуғындалған латыш, эстон, литвалық, мордвалардың құқығы қайта қалпына келтіріліп, халықтар өз тарихи атамекендеріне қайтуға мүмкіндіктер алды.
1957 ж. 11 ақпанда Кеңес Одағының Жоғары Кеңесінің шешімімен «балқар, шешен-ингуш, қалмақ жəне қарашай автономия- лары қалпына келтірілсін», - деген қаулы қабылданды.
1958 ж. Кабардин-Балқар АССР-ның Обкомы мен Мини- стрлер Кеңесі Қазақстан мен Қырғызстаннан балқар ұлтының өкіл- дерін қайтарып алу жөнінде қаулы қабылдады. 1958 ж. 16 наурызда Қазақстаннан балқарлардың 4291 отбасы (16659 адам) қайтарылуы тиіс болды. 1958 ж. сəуірде балқар отбасылары қайтарылды, олар- дың 1958 ж. 1 қаңтарына дейін барғандарын қосқанда – 5706 отбасы (21966 адам) болды.
Қазақстанның көпэтностылығы осылай ондаған жылдарға созылған зорлық-зомбылық, күштеп қоныс аудару жəне депортация- лау негізінде қалыптасты. 3
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаев «Қазақстан - 2050» Стратегиясы «Қалыптасқан мемлекеттің жаңа са- яси бағыты» атты 2013 жылғы Жолдауында: «Қазақстан 140 этнос пен 17 конфессияның өкілдері үшін туған шаңырағына айналды. Аза- маттық татулық пен ұлтаралық келісім – біздің басты құндылығымыз. Көпұлтты еліміздегі татулық пен келісім, мəдениеттер мен діндердің үндесуі əлемдік эталон ретінде танылған. Қазақстан халқы Ассам- блеясы мəдениеттер үндесуінің бірегей еуразиялық үлгісі болды. Қазақстан жаһандық конфессияаралық үнқатысу орталығына айнал- ды», - деп көрсетті.
Қазақстан Президенті Н.Назарбаевтың 2015 жылғы 23 сəуір- де Қазақстан халқы Ассамблеясының ХХІІ сессиясында «Мəңгілік Ел: бір ел – бір тағдыр» тақырыбында сөйлеген сөзінде:
«Өткен бүкіл ХХ ғасыр бойына Қазақстан аумағына көпэтно- сты халықтың қалыптасуының күрделі үдерісі жүрді. Ғасырдың ең басында столыпиндік реформа кезеңіндегі шаруалардың қоныс ау- даруы барысында Қазақстанға Ресейден, Украина мен Беларусьтан 1 миллион 150 мың адам келді. Жиырма шақты жылдан соң, 30 жылғы ұжымдастыру кезінде бұрынғы КСРО-ның орталық аудандарынан Қазақстанға 250 мың мүліктері тəркіленген шаруалар келді. Дəл сол уақыттарда өнеркəсіп нысандарын салуға елдің барлық түкпірлерінен шамамен 1,2 миллион адам қоныс аударды.
Сталиндік режім кезіндегі əр жылдарда бүтіндей бір ха- лықтар – 800 мыңға жуық немістер, 102 мың поляктар, 550 мың Сол- түстік Кавказ халықтарының өкілдері, 18,5 мың Қиыр Шығыстағы корей отбасылары қоныс аударды. Оларды вагондардан ашық далаға əкеліп түсірді. Ол кезде мұнда тек қазақтар ғана тұратын. Сондықтан қабылдаған да солар болды», - деп көрсетті.
Ұлы Отан соғысы жылдарында Қазақстан 350 мың эвакуа- цияланған халықты қабылдады. 50 жылдары тың игеруге тағы да 1,5 миллион адам келді. Түрлі жабық əскери нысандар шамамен 150 мың 4 маман мен олардың отбасыларын қабылдады.
Елбасы «Бүтіндей алғанда ХХ ғасырдың басынан Қазақстанға 5,6 миллион адам қоныс аударды. Ол кезде жергілікті халық шама- мен 6 миллиондай адам болатын. Бұларды тарихты білмейтіндер мен Қазақстан қашаннан осындай көпұлтты болған деп санайтындар үшін айтып отырмын», - деп атап өтті..
Қазақстанда ғасырлар бойы түрлі этностардың бірге тұруы айрықша қазақстандық менталитетті қалыптастырды. Осы заманғы Қазақстанның бірегейлігі этностық сан алуандығында. Бұл қазақстан- дықтарға басқа халықтармен құнды мəдени жетістіктерді алмасу мүмкіндігін беретін біздің бүкіл қоғамның орасан зор байлығы, ортақ жетістігі.
Тарихи Отанына қайта алмай, тұрақтап қалған аз ұлт өкіл- дерінің көпшілігі Қазақстан жерінде өніп-өсіп, өркендеп отыр. Кел- меске кеткен тоталитарлық жүйе, жер аударылған халықтардың тра- гедиялық тарихына қиянаты, ойланбай істелген іс-шаралары арқылы жазылмас жара, өшпес із қалдырды. Қазір қазақ жерінде 140 этнос өкілдері өмір сүріп, еңбек етуде.
Оның үстіне сталиндік қылмыстық ұжымдастыру салда- рынан 1,5 миллион қазақ аштықтан қырылды.
Осының бəрі де ынтымағы жарасқан көпэтносты Қазақстан- ның, қазақ халқының тарихи тағдырының аса күрделі болғандығын көпсетеді. І. РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫ КЕЗЕНІҢДЕГІ ҚАЗАҚСТАНҒА ҚО- НЫС АУДАРУ ЖƏНЕ ЕЛІМІЗДІҢ КӨП ҰЛТТЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
Қазақстанның көп этносты құрамы еліміздің аумағын үнемі əрі жүйелі түрде Ресей империясының отарлау саясаты нəтижесін- де қалыптасты. Қазақстанға басқа ұлт өкілдерінің келіп қоныстануы патшалық билік тұсында басталып, кейіннен кеңестік жүйе тұсында жалғасын тапты. Қоныстану түрлі жағдайларға байланысты мемле- 25 лықтың 3/1-нен де төмендеді. Осы кезеңде Қазақстан Республикасын тарату туралы да сөздер көтеріліп қалды.
Ұлы Отан соғысы жылдары республикамызға эвакуация- ланғандар саны 1941-1943 жж. аралығында 484149 адам болды. Кеңестік жүйенің депортациясына ұшырап, қуғындалған халықтар одақ бойынша 100% деп алсақ, 1949 ж. 1 қаңтарындағы мəлімет бой- ынша солардың 36%-ы Қазақстанға тиесілі болған.
1953-1959 жж. Қытай Халық Республикасынан Қазақстанға 100 мыңнан аса қазақтар қайта көшіп келді.
Соғыстан кейінгі 1946-1959 жылдар аралығындағы, əсіресе тың жəне тыңайған жерлерді игеру үшін елімізге 1 миллионнан аса өзге ұлт өкілдері келді.
Күштеп қоныс аударылған ұлттар мен этностар Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан т.б. республикаларға бөлініп-бөлініп орна- ластырылды. Туған жерінен, елінен айрылған əртүрлі ұлттар қалай болғанда да келген жеріне, ортаға бейімделуге мəжбүр болды. Тек бірнеше жылдардан кейін ғана құқықтық шектеулері алынып, өз ата- мекендеріне оралуға мүмкіндік алды. Осы аралықта олардың этнос ретінде мəдениетіне, тіліне, салт-дəстүріне, экономикалық дамуына жəне ұлттық құрамының жетілулеріне қиянат келтіріліп, бірлігіне ора- сан зор нұқсан келді. Дегенмен, адамзаттың əділет күресі мен жарқын өмірге ұмтылысының нəтижесінде, заман ағымының əрі қарай аяқ ба- суы, олардың еріксіз келген орында шегерілмей, атамекендеріне ора- луы немесе тұрақтап қалған жерлерінде, олардың осы елдің азамат- тары ретінде қайта қалыптасуына септігін тигізді. Қазақстан жеріне күштеп қоныс аударылған ұлттар мен этностар халық шаруашылығы- ның əр саласында ауыр да, өте қиын жұмыстарды атқарып, еңбек етті. Əртүрлі ұлт өкілдері: корей, неміс, шешен, ингуш, түрік, қалмақ, қа- рашай халықтарының көпшілігі т.б., ауыл шаруашылығының əртүрлі саласында, өнеркəсіп орындарында, құрылыста, мəдени-ағарту меке- мелерінде еңбек етіп, алдыңғы қатардан табылды. Олардың арасынан шыққан танымал өнер қайраткерлері, ғылымға үлесін қосқан көрнекті ғалымдар, жазушылар, республиканың озат педагогтары, мəдениет, қоғам қайраткерлері де аз емес.
24 дай мəселелерден шектеулерді алды. Осы қаулы шыққанан кейін республика бойынша шешендер мен ингуштердің көшу үрдісі байқал- ды. 1955 жылы қоныс аударылған ұлттар мен этностардың құқықтық жағдайларының бірқалыпқа келтіріліп, кейбір шектеулерінің алынуы туралы қаулы шығып, осы кейбір ұлттар арасында бір облыстардан екінші облыстарға, туған туыстарына жақынырақ, өз атамекендеріне көшу басталды.
1989 жылы 14 қарашада «Күштеп жер аударылған халықтарға қарсы қуғын-сүргін актілерінің заңсыздығын мойындау жəне олардың құқықтарын қамтамасыз ету» жөнінде КСРО Жоғарғы кеңесінің Де- кларациясы, ал 1990 жылғы 11 желтоқсанда РКФСР халық депутат- тарының съезі «РКФСР-дағы саяси қуғын-сүргін құрбандары», 1991 ж. 26 сəуірде РКФСР Жоғарғы Кеңесі «Қуғын-сүргінге ұшыраған халықтарды ақтау» жөнінде заң қабылданды. Бұл заңдар қалған шектеуліктердің барлығын алып тастады. 1993 жылы 14 сəуірде қа- былданған Қазақстан Республикасының «Жаппай саяси қуғын-сүр- гін құрбандарын ақтау» жөніндегі қаулысының негізінде шешен-ин- гуштер саяси қуғын-сүргін құрбандары болып есептеліп, ақталынды. Саяси қуғын-сүргінге ұшыраған ұлттар мен этностар сталиндік зо- балаң нəтижесінде небір қиыншылықтардың басынан кешіріп, тек өздерінің жігерінің, қайсарлығының, еңбеккерлігінің арқасында ғана үлкен жеңістерге жетті. ҚОРЫТЫНДЫ
Қазақстанға қоныс аудару жəне депортацияланған халықтар- дың келуіне байланысты республиканың ұлттық құрамы мүлде өз- герді, еліміз əлемде ең көпэтносты елдердің біріне айналды. Бұл халықтар өз еріктерімен келген жоқ. Оларды алғашқы кезде патша үкіметі, кейін Кеңес үкіметі зорлықпен көшірді.
Қоныс аудару мен депортациясының нəтижесінде Қазақстан- дағы ұлттардың ара салмағында өзгерістер болды. Мəселен, 1926 жылғы санақта қазақтар – республика халқының 55,6%, 1939 жылы 38%, 1959 жылы 30%, құрады. Осылай қазақтар өз елінде бүкіл ха- 5 кет тарапынан қолдау арқылы ұйымдасқан түрде немесе шашыранды, өз күштерімен жүйесіз түрде, қоныс аударушылардың өз еркімен не- месе оларды зорлап жер аудару арқылы жүргізілді. Қазақстанның көп ұлтты құрамы жер аударылған орыс, украин, беларусь шаруаларын күштеп қоныс аударуға, сөйтіп қазақтардың ең шұрайлы жəне жақсы жерлерін зорлықпен басып алумен байланысты болды.
Ермак Тимофеев XVI ғасырдың 80 жылдары Сібір хандығын жаулап алып, оның аумағына жəне қазақ жеріне орыс шаруаларының, саудагерлерінің, кəсіпкерлернің ағылып келуіне жол ашты. Сол кезеңде Қазақстанға жалпы саны 200 мыңдай орыс казактары келіп қоныстан- ды. Əскери қоныстар бой көтере бастады. Бұл қоныстар əскери шептер- ге ұласты. Бастапқы кезде əскери қоныстар Орал, Ертіс сияқты өзен ар- наларын қамтыды. Осындай қозғалыстың үдере жүргізілгендігін қала бекіністерінің тез өскендігі дəлелдейді. Мəселен, бекініс есебінде 1640 жылы Гурьев қалашығы, 1613 жылы Орал, 1716 жылы Омбы қаласы- ның, 1718 жылы Семей, 1720 жылы Өскемен, 1752 жылы Петропавл қалаларының, 1735 жылы Орынбор əскери бекіністерінің негізі салын- ды. Осылайша XVIII ғасырдың орта тұсына қарай əскери бекіністер қа- зақ даласын орап, оны түгелдей басып алуға негіз салды немесе ұзын əскери бекіністер коридоры қалыптасты.
Қазақ даласына бірнеше казак əскери округтері құрылды. Батыста Орал жəне Орынбор казак əскери округі, Солтүстікте Сібір əскери округі (орталығы Омбы), кейінірек Жетісу казак əскери окру- гі (орталығы Верный) құрылды. Бұл əскери округтерде мұздай қару- ланған казак əскерлері тұрды. Олардың мақсаты Қазақстанды отарлау, қазақтардың кез келген наразылығын басып-жаншу болды.
XIX ғасырдың 60 жылдарының ортасына қарай Қазақстан- ның аумағы түгелдей Ресейдің құрамына қосылып бітті. 1864 жылы Шымкент, Əулиета, Түркістан қалаларын орыс əскерлерінің басталып алуымен Ұлы жүздің жерінің Ресейге қосылуы аяқталды. Осылай Ресей империясының Қазақстанды жаулауы 1731 жылдан бастап, 1864 жылы аяқталды немесе 133 жылға созылды.
Қазақстанның Ресейге қосылуын заңды түрде бекіту 6 жəне отар аймақты онан əрі игеру мақсатында 1867-1868 жылдары Қазақстанды əкімшілік басқару жүйесінде ірі реформалар жасалды. Реформаның мақсаты отарға айналған қазақ даласының байлығын тереңірек тонау үшін ыңғайлы əкімшілік жəне құкықтық негіз қалау болды.
Ресей империясы Қазақстанды ресми түрде отар деп есеп- теді. Отаршылықтың өрескел көріністері қазақ халқының атын дұрыс атамай оны «қырғыз» немесе «қырғыз-қайсақ» деп кемсітіп атауында жəне бұл атаулардың ресми қолданысқа кіруінен көрінді. Қазақтар өздерін ресми құжаттарда «қазақ» деп жаза алмай «кырғыз» деп көрсетті. Немесе қазақтарды «түземдіктер», «шет аймақтықтар» деп кемсітті. Патша үкіметі Қазақстан деген саяси-географиялық ұғымды қолдануға да тиым салды. Қазақстанды түрлі атаулармен «Орынбор өлкесі», «Сібір өлкесі», «Дала», кейінірек «Түркістан өлкесі» деген бөлек атаулармен атады. Бұл атаулар Қазақстан деген біртұтас сая- си-географиялық ұғымды біржола санадан өшіруге бағытталған еді.
1868 жылғы «Уақытша ережесінің» 210§ бойынша қазақтар- дың патша үкіметінің жері Ресей империясының мемлекеттік меншігі деп жарияланды. Бұл норма 1891 жылғы «Уақытша ережеде» де қай- таланды. Осы ережелер бойынша патша өкіметі «қазақтардың жері өзіне қоғамдық түрде пайдалануына беріледі», - деп мырзалық көрсет- кен болды. Осы ережелер негізінде қазақтардың жері жаппай тартып алынып, келімсек орыс-казак мұжықтарына таратылды. 1917 жыл- дың қарсаңында 47 млн. десятина қазақтың шұрайлы жерлері тартып алынып, оларға мыңдаған орыс поселкелері орналасты. Қазақстанға осы кезеңде 1,5 млн-нан аса орыс, украин жəне беларус келімсектері көшіп келді. Қазақстанның топономикасы түгелеге жуық орыстанып, ұлттық құрамы үлкен өзгеріске ұшырады. Қазақтарды бұратана халық ретінде əскерге алмады. Осылай Қазақстанның көп этностылығы қа- лыптасты.
1867-1868 жылдардағы реформалардан соң қазақ өкілдері гу- бернаторлық, облыстық, уездік дəрежеде басшылық түгілі қатардағы шенеуніктікке де жіберілмеді. Оларда тек орыстар отырды. Қазақтың 23 мұнай саласында қызмет еткен шешен-ингуштар мен зауыт-фабри- каларында жұмыс істеген поляк, немістер колхоз-совхозды жерлерге қоныс аударылғаннан кейін өз мамандықтары бойынша емес, ең ауыр қара жұмыстарға жегілді.
Жер ауып келгендердің бастапқы кездерде жалақылары да өте төмен болды. Дегенмен жақсы жұмыс істеп, көзге түскендерге, күнделікті еңбек мөлшерлерін орындап жүргендерге жалақы мөл- шерін көбейтіп отырған. Оларға еңбекақы тамақ түрінде де берілді. Соғыс басталған жылдары төмен жалақыға қарамастан майдан есебі- не, əскери техника жасауға Ақмола облысының неміс ұлт өкілдері 70 миллиондай ақша жинап берген.
Кеңес Одағы басшылары ашықтай іске асырған, қол астын- дағы халықтарға қарсы күштеп қоныс аудару - қылмыс деп қарау ХХ ғасырдың 50 жылдарында басталды. Əкімшіл-əміршіл басқа- ру жүйесінің сеңі қозғалған «қайта құру» мен жаңаша ойлау үрдісі СОКП ОК-нің 1985 жылғы сəуір Пленумынан басталды. Сол 80-90 жылдары ұлттардың өзін-өзі басқару құқығы мен одақтас республика- лардың мемлекеттік дербестігі деген мəселе көтерілді. «20-50 жылдар- дағы саяси қуғын-сүргін тұзақтарының қиянаты мен əуре-сарсаңына ұшырағандар құқығын қалпына келтіру жайында» КСРО Президенті М.С Горбачевтің Жарлығы 1990 ж. 13 тамызында «Правда» газетінде жарияланды. Ресми Жарлықтың 1-тармағында «Кеңес Одағының зор- лық-зомбылыққа, қуғын-сүргінге ұшыраған барлық халықтарының азаматтық құқығын қайта қалпына келтіру керек» делінді.
Күштеп көшірілген ұлттар мен этностардың құқықтары- ның сақталмауының жəне ұлттық мемлекеттік автономияларының жойылуына негіз болып отырған, мемлекеттің Жоғарғы органдары- ның ақтілері күшін жойды, өзгертілді. Оларда қойылған еріктен тыс талаптар мен шектеулер алынып тасталды. Негізінде арнайы қоныс аударылғандардың құқықтық жағдайларынан кейбір шектеулерінің алынуы турасында 1954 жылдың 5 шілдесінде КСРО Министрлер Кеңесінің қаулысында оларға қолданылған бұрынғы құқық нормала- рының шектеулерін қажетсіз деп тауып, осы қаулыға сəйкес мынан- 22 Ақысқа түрiктерiнiң жалпы саны 110 мың болған. Суықтан, мал таси- тын вагондарындағы жайсыздықтан, аштықтан, медициналық көмек- тiң болмауынан екi айға созылған жол жүру мерзiмi iшiнде Қазақстан мен Орта Азияға жеткенше аз ғана халықтың тағы да 20 мыңдай ада- мы опат болды.
Күрдi халқының ұлттық ерекшелiгiн жою мақсатындағы үстемдiк жүргiзу əрекетi оларды күштеп жер аударудан басталды. Мысалы, 1937 жылы күрдiлер Əзiрбайжаннан Армения жерiне, ал 1944 жылы Грузиядан Қазақстан мен Орта Азияға ерiксiз көшiрiл- дi. Тауар таситын пойыздарға тиелiп, қақаған қыстың күндері қазақ даласына əкелiп тасталды. Түпкiрдегi ауылдарға қойша көгенделген күйлерiнде жеткiзiлген оларды қазақтар шала жансар күйлерiнде үй- дi-үйлерiне бөлiп-бөлiп алып, адам қалпына келтiрген сол бiр ауыр да азапты жылдар бүгiнгi күрдiлердiң жадынан шықпақ емес.
Қазiр Қазақстанда 40 мыңға жуық күрдi диаспорасы тұрып жатыр. Күрдiлер республикадағы аз ұлттардың бiрi.
Қазақстанға қоныс ауып, еріксіз келгендерді тізгіндеп ұстау үшін белгілі бір ереже қажет еді. Ол ереже Кеңестік Халық Комиссариатының КСРО Халық Комиссарлар төрағасының орынбасары В. Молотов пен КСРО Халық Комиссарлар Кеңесінің ісін басқарушы Я. Чадаевтың қол қоюымен 1945жылы 8 қаңтарда қабылданған құжаты болды. Бұл құжат- та арнайы қоныс аударылғандардың құқықтық жағдайы белгіленді.
Елдің ауыр əлеуметтік тұрмыс жағдайларына қарамастан əртүрлі ұлттар республиканың мəдениетіне, экономикасына елеулі үлестерін қоса білді. Олар ірі өнеркəсіп, пайдалы қазба орындарын- да, зауыт, фабрика, ірі құрылыс, өндіріс орындарында жəне ауыл шаруашылығында жұмыс істей жүріп, өзінің ұлттық қасиеттерін ұмытпауға тырысты. Қоныс аударылған халықтар əртүрлі əлеуметтік топтарға жатты. Бұлардың арасында зиялы қауым өкілдері, жұмыс- шы табы да, шаруалар да болды. Дегенмен олар өзінің мамандығы бойынша қызмет етпеді. Олардың білімі, мамандықтары ескерілмеді. Білікті инженер немесе экономист колхоз, совхоздарға малшы, күзет- ші, тракторшы т.б. қара жұмыстарды істеді. Мəселен, өз жерлерінде 7 қол жеткен билігі болыстық басқарушы (болыс) болды. Онда да болы- стыққа жету үшін қазақтар орыс өкілдеріне əбден жем болатын.
Қазақтардың жер-су аттары түгелдей орыстанды. Қазақстанның елді мекендеріне қарап, Ресейде тұрғандай тұжырым жасауға бола- тын. Алдымен христиан шіркеулері салынып, жергілікті халықты астыртын шоқындыру басталды.
1861 жылы Ресейде орыс шаруаларын крепостнойлық (ба- сыбайлы тəуелділіктен) босату туралы реформа болды. Миллион- даған орыс шаруалары жерсіз, мал-мүліксіз адамдарға айналды. Оның үстіне осы кезде Ресейде революциялық ахуал қалыптасқан еді. Мал-мүліксіз шаруалардан жəне революциядан құтылудың негізгі жолы миллиондаған шаруаларды жаңа жерлерге қоныс аудару немесе көшіру болды.
Жер тапшылығының шиеленісуі, «азаттық» алған шаруалар- дың қайыршылық күйі, құрғақшылық, орта шаруалардың кедейленуі, өтемдік төлемдер мен салықтардың ауыртпалығы шаруалардың туған жерлерін тастап, Оралдың арғы жағынан жер мен «жақсы өмір» іздеп кетуге мəжбүр етті.
Əуелгі кезде патша үкіметі шаруалардың шет аймақтарға қо- ныс аударуына карсы болып, шектеулер койып көрді. Алайда 1891- 1892 жылдардағы Ресейдегі аштыққа байланысты өз бетімен еркін қоныс аудару көлемінің өсуіне орай, патша үкіметі қоныс аударуды заңдастырып, өз ырқында ұстауға тырысып бақты.
Жетісу облысының губернаторы Г.А.Колпаковскийдің басшы лығымен 1868 жылы «Жетісуға шаруаларды қоныстандыру туралы уақытша Ережелер» жобасын жасады. Ереже бойынша жан басына (ер адам) 30 десятина мөлшерде жер белгіленіп, 15 жылға алым-салықтардан босатылды.
Ал 1883 жылы қабылданып, 1885 жылы бекітілген Ережеде Жетісу облысына жаңа келушілер мен Шығыс Түркістаннан қоныс аударған ұйғырлар мен дүнгендер үшін жаңа нормалар бекітілді. Енді жан басына берілетін жер үлесі 30 десятина емес, 10 десятина болып белгіленді, біркатар жеңілдіктер енді 3 жылға дейін ғана сақталды. 8 Ресми деректер бойынша 1861 - 1885 жылдары Орал арқылы 300 мың қоныс аударушы келген.
1889 жылғы 13 мамырдағы «Уақытша Ережеде» ауыл тұрғын- дары мен мещандарын Тобыл, Том губерниялары мен Жетісу, Ақмо- ла, Семей облыстарына өз еркімен қоныстандыру белгіленді. Шаруа- ларды қоныстандыру Ақмола, одан соң Жетісу, Семей, Орал, Торғай облыстарында XIX ғасырдың 60 жылдарының ортасынан басталып, 1892 жылы Сібір темір жол комитеті құрылғанға дейін жалғаса түсті. Ақмола облысында 1870 - 1895 жылдары 87 шаруа қонысы пайда бо- лып, отырықшы халық саны қоныс аударушылар есебінен 2 есеге арт- ты.
XIX ғасырдың соңғы ширегінде Еуропалық Ресей мен Украи- надан қоныс аударушылардың келуі есебінен халықтың ұлттық құра- мы өзгерді. Қазақ, қырғыздармен бірге орыс, украиндар, татарлар, тəжіктер, түрікмендер, башқұрттар, чуваштар, қараноғайлар, армян- дар саны өсе түсті.
1897 жылы Қазақстан тұрғындарының саны 4 млн. 150 мың адамға жетті. Солардың ішінде қазақтар 3 млн. 400 мың адамды құра- ды. Қалған 750 мыңдай адам басқа ұлт өкілдері болды. Орыс шаруа- ларының көбі Ақмола облысына қоныстанған. Сондай-ақ ең көп орыс жəне украин тұрғындары Омбы, Петропавл, Көкшетау, Қостанай уездерінде тіркелген. Торғай облысында да өзге ұлт өкілдерінің саны да айтарлықтай еді. Жетісу облысында басқа ұлт өкілдерінің үлес сал- мағының өскендігі əсіресе Верный, Бішкек, Пржевальск уездерінде ерекше байқалды. Ал Сырдария облысында орыстар мен украиндар- дың үлесі жалпы халық санынан ең төменгі деңгейде болды.
Өлкенің негізгі тұрғындары — қазақтардың үлес салмағы төмендеп, 1897 жылдары шамамен 81,7%-ға жетті. Ал орыстардың үлес салмағы жоғарыда көрсетілгендей — 10,9%-ға, украиндар — 1,9%-ға өсіп, татар, ұйғыр, өзбек сияқты ұлттардың да үлес салмағы арта түсті.
XIX ғасырдың 80 жылдарында Жетісуға Қытайдың Құлжа өңірінен ұйғырлар мен дүнгендер қоныс аударды. 1897 жылғы санақ 21 Белоруссия жəне Молдавиядан арнайы келгендер қоныстандырылды. Негізінде ХХ ғасырдың 30-50 жылдары аралығында Қазақстанға 1 560 мың адам қоныстандырылса, ал тың игеруді желеу етіп 1,5 милли- он басқа ұлт өкілдері əкелінді.
Балқар халқының саны 40 мың 900 адам болатын. Бұл аз ха- лық еді. 1944 жылдың наурызында балқарларды жер аудару басталды. 9 -11-наурыз аралығында 37 мың 103 балқар эшелондарға күшпен ти- елiп, өздерiнiң жаңа мекендерi Қазақстанға жəне Қырғызстанға жө- нелтiлдi.
Солтүстiк Кавказ халықтарын күшпен қоныс аудару қоры- тындыларына жүгiнсек, 1944 жылдың ақпан-наурыз айларында Қа- зақстанға жəне Қырғызстанға барлығы 602193 адам қоныс аударыл- ды, оның iшiнде шешендер мен ингуштер – 496460 адам, қарашайлар – 68327, балқарлар – 37406 адам болды. Бұлардың негiзгi бөлiгi Қа- зақстанға қоныстандырылды.
Оңтүстiк Грузияда, əсiресе, оның батыс бөлiгi – Месхетияда түрiктер 220 ауылда шоғырланып тұрды. Олар жеке-жеке ауыл болып та, грузиндермен, армяндармен араласып та өмiр сүрдi. Ақысқа түрiк- терi – бөтен түрiктер емес, Анатолия түрiктерiнiң түрлi тарихи-гео- графиялық жағдайларға байланысты сыртта қалыптасқан тармағы болатын. Ал жалпы, Ақысқа – Оңтүстiк Грузиядағы бес ауданның ең iрiсi – Ахалцехенiң түрiкше айтылу формасы. Бұл өңiр осы ауданның атымен «Ақысқа» өңiрi деп аталады.
Өткен ғасырдың 20-30 жылдарында Ақысқа түрiктерiне қар- сы қорлау, ұлттық беделi мен адамшылық абыройын аяққа басу ша- ралары жүзеге асырыла бастады. Күштеп олардың фамилиялары мен аттары, тiптi ұлты өзгертiлiп жазылатын болды. Сөйтiп, 1937-1938 жылдары Ақысқа түрiктерiнiң онсыз да өте аз зиялыларын құртып жi- бердi.
тың iшiнде олар өзiнiң ғасырлар бойы мекен еткен тарихи Отаны – Оңтүстiк Грузияның Месхетия, Жауахетия, Ақысқа өңiрiнен күштеп Қазақстан мен Орта Азияға жер аударылды. Жер аударылған сəтте
20 халықтардың 15 432 адамы қоныс аудару барысында аурудан қайтыс болды, түрлі себептермен қаза тапты. Грузиядан көшіріліп əкелінген 115, 5 мың адамның 27 883-і Қазақстанға, ал 53127-і Өзбекстанға ор- наластырылды.
Ұлттарды өз жерінен көшіруде мемлекеттік шығындар да көбейді. Қоныстанушыларды шығарып салу жəне қабылдау үшін ар- найы қаржы бөлінді. Қоныс аударылғандарды қабылдау сол қоныста- натын жердегі халықтардың есебінен жүргізілді. Колхоз, совхоздарға көшіріп əкелу үшін жергілікті тұрғындар ұйымдастыру шараларын қарастырып, көшіретін көлік, тұратын баспана даярлады.
Солтүстік Кавказдан қазақ жеріне барлығы 111 593 жанұя- дан тұратын 470 мың адамдар қоныстанған. Бұлар республиканың 14 облысының 145 ауданына орналастырылды. Атап айтқанда, олардың 68 969 жанұясы колхоздарға, 11 377 жанұясы совхоздарға, ал 31 247 жанұя өндіріс орындарына барып қоныстанған.
Қоныстанушылар үлкен қиыншылыққа тап болды. Орнала- сатын бос үйлердің жоқтығы мен азық-түліктің бітуі, медициналық көмектің болмауынан олардың арасында түрлі эпидемиялық аурулар тарады. Жұмысқа орналасу барысында қоныстанушылар жұмыс таба алмай, бір шаруашылықтан екіншісіне көшу барысы жиіледі. Грузи- ядан көшіріліп əкелінген түріктер Қазақ КСР ІІХК-ның мəліметі бой- ынша Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Талдықорған жəне Оңтүстік Қазақстан облыстарына орналастырылған. Соғыстан кейінгі жылда- ры да Қазақстанға өзге ұлттарды қоныстандыру толастамады. 1948 жылдың басында республикамызға шешен-ингуш, қарашай, балқар, неміс, қалмақ жəне т.б. ұлттардың 781 170 адамдық 216 802 отбасы қоныстанған. Ал 50-жылдары Кеңестік өкімет қоныс аударылғандар- ды республикаға көшіру жұмыстарын жалғастырып, оларды орнала- стыру жайындағы жоғарғы биліктің нұсқауларын бұлжытпай орында- ды. 1952 жылы сəуір айында Жамбыл облысына Солтүстік Кавказдан шешен, ингуш, карашай, балқарды, Грузиядан келген əзірбайжан- дарды, немістерді, гректерді, ал Қырымнан татарлар көшіріп əкеліп жайғастыра бастады. Тың жəне тыңайған жерлерді игеруде Украина, 9 бойынша ұйғырлар мен дүнгендердің саны 71 мың (56 мың ұйғыр, 15 мың дүнген) адамға жетті.
Ресей орталығындағы аграрлық қайшылықтардан шығудың жолын Министрлер кеңесінің төрағасы П.А.Столыпин ойлап тапты. Қоныс аудару саясатындағы жаңа бағытқа көшуге 1905 - 1907 жыл- дардағы революция мен аграрлық толқулар өз ықпалын тигізді. Сто- лыпиннің жарлығы негізінде шаруа өз үлесін сатып, еркін түрде басқа жаққа кетуге мүмкіндік алды.
1905 жылы қоныстандыру мəселесін реттеу мақсатында қо- ныстандыру мекемелерінің Басқармасы құрылды. 1905 - 1917 жыл- дардағы осы мекеменің 12 жылғы қызметі нəтижесінде бір миллионға жуық қоныс аударушылар жерге орналастырылды.
1908 жылы қоныс аударушылар толқыны ең жоғары деңгей- ге жетті. Жылына 665 мың қоныс аударушы келді. Патша өкіметінің қоныс аудару саясаты қазақтардың шаруашылығына орасан нұқсан келтірді. Тек 1906 - 1915 жылдары Жетісу мен Сырдария облысын- дағы қазақтардан 2,5 млн. десятина жер тартып алынып, қоныс ауда- рушыларға бөліп берілді. Қазақстанда тартып алынған жер XX ғасыр басында 17 млн. десятина, ал 1917 жылға қарай 45 млн. десятинаға жетті. Жүздеген жекеменшік хуторлар бой көтерді. Патша офицер- лері, кулактар, көпестер көлемді жер төлімдеріне ие болды. ІІ. КОРЕЙ, НЕМІС, ПОЛЯК ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАНҒА КҮШТЕП ЖЕР АУДАРЫЛУЫ
1917 жылға дейін жəне одан кейінгі жылдары Қазақстан сая- си жер аударылғандардың мекені болды. ХХ ғасырдың басында пат- ша үкіметі қазақ жерін толықтай өз меншігіне айналдыру үшін славян ұлттары көбірек қоныстандырды. Үкімет біріншіден, қазақ жеріндегі пайдалы қазба көздерін уысында ұстауда республика көп ұлтты ме- кенге айналдырудың үлкен мəні барын есепке алса, екіншіден бұл өлке түрлі сынақ жүргізуге аса қолайлы еді. Қазақстан саяси жағынан 10 алғанда кеңес жүйесіне қауіп тигізетіндерді жер аударуға аса қолайлы мекен болды. Сондықтан кеңес үкіметі шекара маңындағы халықтар- ды ішке, яғни қазақ жеріне əкеліп орналастыра бастады. 1926 жылғы санақ нəтижесіне Қазақстандағы халықтың жалпы саны 6. 229, 9 адам болып, оның ішінде 3. 627, 6-сы жергілікті қазақтарды құрады.
30 жылдың соңына қарай Қазақстанға қуғынға ұшыраған ұлттарды жаппай зорлап қоныс аудару кең өріс алды. Қазақстан тер- риториясына ең алғаш болып қоныс аударылған ұлттың бірі поляк- тар болды. Олар Украина территориясында шекараға жақын жерде- гі аудандарда қоныстанған еді. Сталиндік қуғын-сүргін салдарынан осы поляк ұлты көбірек тұратын аудандар жойылды. Негізінен қоныс аударуға үкіметтің 1936 жылғы 23 қаңтардағы «Украин КСР-нен Қа- зақ АКСР-на қоныс аудару» жөніндегі жəне 1936 жылғы 26 сəуірде- гі «УКСР-нан Қазақ АКСР-нің Қарағанды облысына экономикалық қамтамасыз ету» жөніндегі қаулысы негіз болды.
Жоғарыда аталған қаулылар бойынша 1936 жылдан бастап Украина шекаралық аймақтарынан қоныс аударылатын 35,820 поляк ұлт өкілдерінің 35,739-ы, яғни 99,8%-і Қазақстанға жіберіліп, Сол- түстік өңірлерге орналастырылды. Бұған дейін де Қазақстанда 1926 жылғы санақ бойынша 5000 поляк ұлты мекен еткен. Олар ХІХ ғасы- рдағы Ресей патшалығының Сібір өңіріне қоныс аударған поляк ре- волюционерлері мен ХIX ғасырдың басында Польша корольдігіндегі экономикалық дағдарыстарға байланысты қоныс аударған поляктар еді. КСРО территориясына поляктардың көшуінің екінші толқыны 1939 жылы басталды. Соғыс қарсаңына қарай Қазақстанда 102 мың қоныс аударылған поляктар болған.
1937 жылдың шілде-қазан айлары аралығында БК(б)П Орта- лық Комитетінің Саяси бюросы Армения, Əзірбайжан, Орта Азия ре- спубликалары мен Қиыр Шығыс шекаралары маңына тазарту жүргізу жөнінде шешім қабылдады. Осы аудандардағы «сенімсіз» адамдарды жою мəселесі көтерілді.
Күштеп қоныс аударылған халықтардың бірі корей ұлты. Ко- рейлер негізінде Қиыр Шығысқа ХІХ ғасырдың 60 жылдары қоныста- 19 сүруде. Қарашай автономиялық облысынан 45 529 адамнан тұратын 11 711 отбасы Қазақстанның Жамбыл жəне Оңтүстік Қазақстан облыстары- на орналастырылған. Негізінде жер аударылып көшірілгендердің басым бөлігі жас балалар, əйелдер жəне қариялар болды. Қалмақтар 1943 жыл- дың 28 қазанында елдің шығыс, солтүстік аудандарына жəне Оралға жер аударылған. Қысқа мерзім ішінде 99 252 адам көшіріліп, оның 2268-і Қы- зылорда облысына қоныстандырылған. Көшіру операциясы барысында «неміс оккупантарына көмек көрсетті, бандалық топта болды» деген желеумен 750 қалмақты тұтқынға алған.
Жалпы 1936-1951 жылдар аралығында Сталиндік қуғын-сүр- гінге ұлттық нышанына байланысты 3 600 000 адам іліккен екен. Бар- лығы 17 ұлт өкілдері депортацияға ұшырады.
Республикаға қырым татарларын көшіру мəселесі 1944 жылғы 13 сəуірдегі «Қырым АКСР-ы аумағын антикеңестік элемент- терден тазалау шаралары туралы» бұйрықпен жүзеге асырыла баста- ды. Жалпы, Қырымнан 228 543 адам қоныс аударды. Оның 191 014-і – қырым татарлары.
Қырым татарлары 1944 жылдың 18 мамырын «Қырғын күні» немесе Аза тұту күні дейді. Қырым татарларының көбі əйел, бала-шаға, жасы келген қариялар болатын. Оларды еш ескертусіз үйлерінен қуып шығып, қалалық, ауылдық орталықтарға жинап, сол жерден жүк көліктеріне мінгізіп, таяу маңдағы теміржол станцияла- рына жөнелтті. Одан əрі Кеңес Одағының Орталық Азия, Сібір, Орал сияқты қиыр аймақтарына жіберді. Жер аударылғандардың жартысы- на жуығы – 46,3 пайызы – жолда көз жұмды.
Месхеттік түріктерді көшіру мəселесі 1944 жылғы 31 шілде- дегі Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің шешімімен 1944 жылдың 14 қарашасынан басталып, 1945 жылы аяқталды. Жалпы Грузияның территориясындағы барлық мұсылмандарды ішкі аймаққа қарай қо- ныс аудару көзделінді. Бұл өңірден 86 000 мұсылмандар көшірілуге тиіс еді, бірақ 96 367 адам күштеп қоныс аударылды. Бұлардың ішінде 66 823 түрік ұлты, 8843 күрдтер, 13 997 хемлшиндер бар еді. Осы 18 тардың бірі – қарашайлар болды. 1942 жылдың тамызынан 1943 жыл- дың қаңтарына дейін қарашайлықтардың жері неміс басқыншыларын қолында болып, бұл территория жаудан тазартылғаннан кейін кеңес үкіметі 1943 жылдың 12 қазанында «Қарашай автономиялық облы- сын жою жəне оның территориясын əкімшілік төңірегін қайта құру» туралы қаулы қабылдады. Бұдан кейін кеңестік үкімет «неміс басқын- шылары Қарашай Республикасына басып кірген кезде қарашайлықтар опасыздық көрсетіп, сатқындық жасап, көптеген адамдарды немістер- ге ұстап берген, неміс-фашистерінің құрған ұйымына кіріп, Кеңес Үкіметіне қарсы соғысты» деген желеумен осы жылдың 14 қазанында қарашайларды жер аудару жөнінде құпия қаулы қабылдады. Көптеген қарашайлықтарға «немістерге Закавказье асуынан өтер кезде, оларға жол көрсетті» деген желеумен айып тағылып, тұтқынға алынып, түр- мелерге жабылды. Аз уақыттың ішінде ұлтты қатаң жазалау мақса- тымен, 70 мыңға жуық тұрғыны бар Қарашай Автономиялық облы- сын жойып жіберді.
1943 жылы 2 қараша күнi таңға жақын Кавказдың Қарашай Автономиялы облысын Кеңестiң НКВД бөлiмшелерi қоршауға алды жəне екi сағат iшiнде бүкiл қарашай халқы қарудың күшiмен мал та- ситын вагондарға тиелiп, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстанға жер аударылды. Бұған қарсы шыққан жүздеген қарашай тұрған орнында атылды.
жүруге жол дайын болды. Ол вагондарда 63323 жазықсыз қарашай бар едi. Бұлардың 32929-ы балалар, 18933-i əйелдер, 11401-і еркектер болатын. Еркектердiң бəрi дерлiк қарттар жəне соғыстан жараланып келгендер едi.
Қазақстан, Қырғызстан жəне Өзбекстанға таратылған қара- шай халқының жартысынан астамы жер аудару барысындағы зұлым- дық пен ауыр тұрмыс жағдайларынан қырылды. 14 жыл Кавказдан алыста айдауда өмiр сүрген қарашай халқы тек 1957 жылы атамекенi- не оралды. Бiрақ əлi күнге дейiн жер аудару орындарынан Кавказға оралмаған 20 мыңға жуық қарашай Қазақстан мен Орта Азияда өмiр 11 на бастаған. 1917 жылғы санақ бойынша Приморье губерниясындағы корей шаруа отбасының саны 9308 болса, 1922 жылы 18407-ге, ал 1925 жылы 21555-ке жетіп, шамамен 120-130 мың адамды құрады.
30 жылдардың ортасына дейін Қазақстанда тұрып жатқан 51 102 неміс ұлт өкілдері кеңестік қоғамның толық құқылы мүшесі болып келген. 1936 жылдың соңына дейін, атап айтқанда шілде мен қыркүйекте поляктармен бірге немістер де жер аударылды. Екінші дү- ниежүзілік соғыс басталған кезде, гитлерлік əскерге көмектесуі мүм- кін деген желеумен Еділ бойынан немістер қудаланды. 1939 жылғы санақ бойынша КСРО-да 1 427222 немістер мекендеген.
1941 жылдың 12 тамызында Кеңестік Социалистік Республи- калар Одағының Халық Комиссарлар Кеңесінің жəне БКП(б) Орталық Комитетінің бірлескен № 2060-935сс «Волга бойы аудандарында тұра- тын немістерді көшіру туралы» қаулысы қабылданды. Немістерді де- портациялау туралы құжаттарда 1941 жылдың қазан айының соңына дейін көшірілуге тиіс 873578 адамның 856168 адамы көшірілді делін- ді. 1941-1942 жылдары барлығы 1209430 неміс өздерінің тұрғылықты жерінен көшірілді.
Кеңес үкіметінің бастапқы жоспары бойынша 1941 жылдың 25 қазанына дейін Қазақстанға 467 мың немістер көшірілуі керек бол- ды. Бұл жоспарға сай олар Қазақстанда арнайы кесте бойынша орна- ластырды.
Егер 1942 жылдың 5 қаңтарына дейін Қазақстанға көшірілген немістер саны 382102 адам болса, одан кейін бұл процесс жалғасын тауып барлық Қазақстанға көшірілгендер саны 444005 адамды құра- ды.
Армениядағы 45 мың немістердің екінші легін Қазақстанға көшіру туралы шешім қабылданды.
Депортациялауға ұшыраған неміс халқы колхоздарда, совхоздарда, транспортта, өндіріс орындарында жұмыс істеді. Қазақстанға депортацияланған халықтар арасында адам өлімі өте жоғары болды.
12
Соғыстан кейінгі жылдары неміс халқы Поволжьедегі неміс автономиясын қайта құру туралы көп талаптар қойды. 1965 жылдың қаңтарында КСРО Жоғарғы Кеңесінің Президиумының төрағасы А.И.Микоян Поволжьедегі неміс автономиясын қайта құру туралы өтінішпен келген кеңес немістерінің делегациясын қабылдады. Бұдан кейін маусым айында екінші делегациясы келді. Оларға берілген жа- уапта «Жағдайларынды жақсы түсінеміз, бірақ ол жерге қоныстанған жарты миллион адамды не істейміз» деп жауап берді.
Бұл мəселені немістер бұдан кейінде жауып қойған жоқ. 70- ші жылдары неміс автономиясын қайта құру туралы бірнеше нараз- ылық шерулері өткізілді. Алайда бұл шерулер күшпен таратылып отырды. Мұндай шерулер Мəскеудегі Германия елшілігінің алдында, 1977 жылы Қызыл алаңда өтіп 1978, 1979, 1980 жылдары қайталанып тұрды.
Целиноград облысының Ерейментау қаласында құрылсын деген шешімін Қазақстан халқымен санаспай қабылдады. Себебі сол кезең- де немістердің көп орналасқан жері Қазақстан, болатын, мұнда 936 мың неміс тұрды. Олар Қазақстанның тұрғындарының 6,6 пайызын құрады. Немістер Қарағанды, Көкшетау, Павлодар жəне Целиноград сияқты облыстарда 10-13 пайызын құрады. Сол кездегі мəліметтер- де Республикада шамамен 230 жергілікті елді мекендерде неміс ұлты өкілдері басым деген есептер берілді.
1979 жылы 6 маусымда Кеңес Одағында «Кеңестік немістердің неміс Автономиясын құру туралы» шешімі қабылданады. Қазақстан- дағы неміс автономиясын құру мəселесі төңірігінде, Д.А.Қонаев өз ең- бегінде немістер туралы жылы сөйлей келе «кей жағдайларда саяси бюрода қабылданған шешімдер орындалмайтында кездер болатын. Қазақстан жерінде немістердің автономиялық облысын құруда осын- дай шешімдер қатарына жатты. Бұл шешімді Қазақстан Андроповтың айтуымен жаңа автономиялар құру туралы түскен көптеген ұсыныстар негізінде қабылдаған болатын. Алайда құжаттағы сия кеуіп үлгер- мей-ақ, Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитетіне жəне 17 ды. 1944 жылы 7 наурыздағы КСРО Жоғарғы Кеңесінің бұйрығымен Шешен-ингуш АКСР-ы жойылды, барлық аудандарының аттары өз- гертілді. Шешен-ингуш АКСР-ның орнына Грозный облысы қүрыл- ды. Аталмыш операция «Чечевица» деген атпен 1944 жылы 23 ақпан- да басталды. НКВД жасақтары бейбіт халықтың жиналуына жарты сағат қана уақыт беріп, қарсыласқандарын аяусыз қырды. Шешен-ин- гуштарды Қазақстанның облыстарына орналастыру мəселесі 1943 жылдың желтоқсанында анықталды. Оларды көшіру барысы жайын- да Л.Берия күнделікті И.Сталинге жеделхаттар жөнелтіп отырған.
1944 жылдың ақпан айынан кейін Қызыл Армиядан боса- тылған шешен жəне ингуш ұлтының əскери адамдары НКВД-нің ар- найы қоныстарының қарамағына өтті. Дəл осындай жағдай майданда жүрген депортацияланған халықтардың барлығына қатысты болды. Олардың барлығы өздерінің туған-туыстары тұрып жатқан қоныстарға немесе Орал, Сібір өнеркəсіп өндіріс орындарына жіберілді. КСРО- ның басқа НКВД лагерьлеріндегі шешендер мен ингуштер Қарағанды лагеріне ауыстырылды. Дағыстан АКСР-да, Грузияда, Əзірбайжан- да, Краснодар өлкесі, Дондағы Ростов, Астрахан облысында тұрып жатқан шешендер мен ингуштар да депортация қармағынан аман қалған жоқ, көші-қон 1945 жылдың соңына дейін жалғасты. 1945 жылға қарай Қазақстанға көшірілген шешендер мен ингуштардың жалпы саны 406,3 мың адамға жетті. Осыған дейін барлық жергілікті халықтың 58%-ын құраған шешен мен ингуш халқы осылайша туған жерлерінен қол үзді. Грозный облысына ондаған мың орыстар мен аварлар, осетиндер, украиндар əкелінді.
Кеңес дəуіріндегі ресми деректерге сай, барлығы 650 мыңнан астам шешендер мен ингуштар депортацияланды. Алғашқы күндері аштықтан, аяздан, аурудан 70 мыңдай адам қайтыс болды. Жер аудару кезінде барлығы 200 мыңдай шешен, 30 мыңдай ингуш қаза тапты. Шешен-Ингуш АКСР-і 1957 жылы ғана қайта құрылды. 2004 жылы Еуропарламент шешендер мен ингуштардың 1944 жылғы жер ауда- рылуын геноцид ретінде бағалады.
Соғыс жылдары Қазақстан жеріне қоныстандырылған ұлт- 16 көрсетуге болады. Оның біріншісі, дəстүрлі элементтердің сақталуы мен дамуы, екіншісі, оның мəдени келбетіне жалпы кеңестік бел- гілердің енуі, ал үшінші аймақтағы жергілікті халықтардың мəдени- етінен алып пайдаланды. Корей халқының өмірінде аса маңызды төрт үлкен кезең бар. Көпшілік зерттеу еңбектерінде бұл «төрт үстел» деп те жазылып жүр. Бұл төрт үлкен кезеңге баланың бір жасқа толуы, үй- ленуі, 60 жасқа толуы жəне адамды соңғы сапарға шығарып салу жа- тады. Осы аталған дəстүрлер Қазақстанда тұратын корейлер арасын- да да сақталып, осы күндері де ұстанып келеді. Туған Отандарынан жырақта жүрген корейлер тілі мен жазуын ұмытса да, əдет-ғұрып, ырымдарына ерекше мəн беріп келді. Қазақстандық корейлер де жер- гілікті дəстүрлерді сыйлай отырып, өзінің мəдениетін, əдет-ғұрпын, дінін балаларының бойына сіңіруге тырысты. ІІІ. СОЛТҮСТІК КАВКАЗ ХАЛЫҚТАРЫ ЖƏНЕ ҚЫРЫМ ТАТАР- ЛАРЫ, КҮРДІ, МЕСХЕТ ТҮРІКТЕРІНІҢ Т.Б. ХАЛЫҚТАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАНҒА ДЕПОРТАЦИЯЛАНУЫ
Соғыс қарсаңында Кеңестік үкімет Түркия мен Иран шека- раларына жақын орналасқан аз ұлттарға деген сенімсіздігін күшейте түсті. Шекара аймақтарында тұратын күрд, ирандық, ассириялықтар мен түріктерді ішкі аймақтарға көшіру 1937-1938 жылдар аралығында жүргізілді. Түркіменстан, Əзірбайжан, Грузия мен Армян КСР-сынан күрд, армян жəне түріктерді көшіру мəселесі олардың шетелдерде туыстарының барлығы жəне олармен байланыс ұстауынан туында- ды. Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңында Кеңес өкіметі бұл ұлт өкілдеріне үлкен сенімсіздікпен қарады. Қазақстанның Алматы мен Оңтүстік өңірлеріне көшірілген күрдтерді орналастыруға 1938 жылы 400 мың сом ақша бөлінген.
1944 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының Жар- лығымен «фашистер жағына шығып кетеді» деген жалған айыптау- мен шешен-ингуш халқы Қазақстан мен Орта Азияға жер аударыл- 13 Кеңестер Одағы Коммунистік партиясы Орталық Комитетіне көпте- ген хаттар мен телеграммалар келіп түсті, олардың ішінде неміс ұлты өкілдерінен де келгендері болды. Онда автономиялық құрылымды ашуға асықпауға ұсыныс айтылды, бұның себебін автономияны қа- зақстандық немістердің Одақтағы отаны Повольжеден ашу жұмыста- ры жүріп жатыр деп түсіндірілді.
Осылай Қазақстанда неміс автномиясын құру туралы бастама күйреді. Бұл мүмкін емес еді. ҚазКСР-ның Конституциясына сəйкес Қазақстан унитарлы республика болатын. Оның құрамында қандай да бір автономия құру Конституцияға қайшы болды.
1989 жылғы халық санағы бойынша Қазақстанда 957518 неміс тұрды, олар сол кездегі Республика халқының 5,82 % құрады.
Тəуелсіздік жылдары неміс ұлты өкілдерінің саны кемумен болып, 1994 жылы 615 мыңды, 1995 жылдың 1 қаңтарындағы мəлімет бойынша 525,5 мыңды құрап, азая бастап, бұрынғы ұлт өкілдері жағынан 3 - орыннан қазақ, орыс, украиндардан кейінгі 4 - орынға түсті.
1937 жылдың шілдесінде Жапонияның Қытайға басып кіруі- не орай Кеңес өкіметі елдің Қиыр Шығысындағы қауіпсіздігін қамта- масыз ету үшін кейбір іс-шараларға барды. 1937 жылдың 21 тамызын- да КСРО Халық Комисарлар Кеңесі мен БК(б)П Орталық Комитетінің «Корей халқын Қиыр Шығыс өлкесінің шекаралық аудандарынан көшіру туралы» біріккен қаулысы шықты.
Корейлердің Қиыр Шығыстан КСРО-ның ішкі аймақтарын көшірудің себебін кеңестік үкімет Жапония тарапынан төніп тұрған соғыс қаупінен деп түсіндірмекке тырысты. Қиыр Шығыстың 23 ауда- нынан көшірілген корейліктер Қазақстанның Оңтүстік өңіріне, Арал теңізі мен Балқаш көлі маңына орналастырыла бастады.
1938 жылдың өзінде корейлердің қоныс аударылуына бай- ланысты Қазақ КСР-і ХКК-нің арнайы қаулысы қабылданды. Корей- лерді Қазақстан мен Орта Азияға күштеп жер аудару оның ұлттық мəдениетінің дамуына үлкен кедергі келтірді. Қиыр Шығыстан 1937 жылы жер аударылған корейлердің басқаларға қарағанда əлеуметтік 14 тəжірибесі мол еді. Республикаға келген корейлердің 1616 отбасы Алматы облысына, 8867-і Оңтүстік Қазақстанға, 1744-і Ақтөбе об- лысына, 2299-ы Солтүстік Қазақстанға, 3073-і Қарағанды облысына, 720-і Қостанайға, 1950-і Батыс Қазақстан өлкесіне орналастырылды.
1938 жылы 19 наурызда Солтүстік Қазақстан облыстық ко- митеті бюросы корей халқының проблемаларын шешуге арналып, соған лайықты қаулы қабылданды. Корейлерге қатысты «Корей қо- ныс аударушылардың шаруашылығының жайғасуы туралы», «Қазақ КСР-ның К(б)П ОК-нің жəне Қазақ КСР ХКК-ің, жаңа оқу жылына корей балаларына арналған ғимараттардың дайындығы, мектептерді жабдықтау, Павлодар, Көкшетау, Петропавлда жəне аудандарда оқу құралдарымен жəне мұғалімдермен қамтамасыз ету туралы қаулылар- дың орындалуы» сияқты біраз шешімдер қабылданды.
Корей ұлтын оңтүстік жəне солтүстік өңірлерге қоныстанды- рудың өзіндік мақсаты болды. Əрбір ауданда көшіру мен қайта қоны- стандыру жұмысында негізінен экономикалық-географиялық жағдай- лар қарастырылды.
1930-1940 жылдары Республикаға күштеп қоныс аударылған корейлер жан басының азаюы, рухани құндылықтарының жоғалуы сияқты көп зардап шекті. Дегенмен олар партия, кеңестік жəне қоғам- дық ұйымдардың өмірінде белсенді қызмет атқарып, Қазақстанның халық шаруашылығының барлық саласына айтарлықтай үлес қосты, ерен еңбегінің арқасында көптеген нəтижелерге қол жеткізіп, ұлттық мəдениеті мен тілі дамыды, зиялы қауым қалыптасты. Көшіп келіп, қо- ныстанған алғашқы жылдары адам төзгісіз ауыр жағдайда өмір сүріп, көптеген қиыншылықты бастан кешірсе де, шыдамдылығы мен қай- сарлығының, еңбеккерлігінің арқасында тұрғылықты халық арасында құрметке ие болып, қоғамда өз орындарын таба білді. Қазақстандағы корейлер саны 1989 жылы 100,739-ке жетсе, ал 1999 жылы 99,662- ға кеміді. Оған себеп көпшілігінің басқа мемлекеттерге кетуі немесе байырғы Отандарына оралуы болды.
Корей ұлтының ер-азаматтары метал өндіру ісінде: механик, қорытушы, слесарь, токарь, құрылыста: аға шебер, қорытушы, əртүр- 15 лі жұмысшы міндетін атқару т.б. жұмыс істегенді қалады. Ал əйел- дерінің көпшілігі тігінші жəне трикотаж өнімдерін шығару өндіріс орындарында еңбек етті. 40-50 жылдары корейлердің басым көпшілігі механика заводында, тері өңдеу, кірпіш заводы, аяқ киім өндіру сала- сында еңбек етті. Жалпы корейліктер қандай жұмыс болмасын адал атқарып, өз еңбектерінің шебері бола білді. Мысалы, қоныс ауда- рылған корейлер негізгі кəсіптері – күріш өсіруді, келген жерлерін- де іске асырып, жергілікті халықпен өз тəжірибелерін бөлісе білсе, мал бағу ісінде жергілікті халықтан тəжірибе жинақтады. Олардың арасынан еңбек озаттары шығып, үкімет тарапынан марапаттарға ие болды. 1948 жылы тек Қаратал ауданының өзінде 21 корей азаматтары- на егін мен қызылша өсіруден жоғары өнім алғаны үшін Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. 1948-1949 жылдары Қазақстанның екі облы- сында – Қызылорда мен Талдықорған облыстарында корей ұлтынан 57 адам Социалистік Еңбек Ері атағына ие болған. Мақта өсіруден жоғары өнім алғаны үшін корей ұлтының төрт азаматына Социалистік Еңбек Ері атағы берілді. Іле өзенінің бойында Бақбақты күріш совхозын құру туралы шешім қабылданып, оған Социалистік Еңбек Ері С.Г. Хван басшылық етті. Корей əйелдері де өмірге, еңбекке белсене араласа бастады. Медицина, өнер, педагогикалық қызметтерде олар қол жет- кізген табыстар аз емес. Бұл кезеңде корей интеллигенциясы қалып- тасты жəне нығайды. Əсіресе орыс тілін жетік меңгерумен өзіндік жауапкершілікті арттыра жүріп, жас буын педагогтар даярлау ісіне ат салысты.
Корей халқының рухани өмірінде салт-дəстүр, ырым-жо- ралғы, наным-сенім аса маңызды орын алады. Корейлердің салт-дəстүрлерін күнтізбелік (календарлық), мемлекеттік, еңбек (ша- руашылық) жəне отбасылық деп бөліп қарастыруға болады. Ауыл ша- руашылығындағы еңбекшілер «туреноры» деп аталған салт-дəстүрді ұстанды. Бұл негізінде еңбек үрдісімен тығыз байланысты. Қазақстан территориясына қоныстанған корейлер ежелден келе жатқан салт- дəстүр, əдет-ғұрыптарын ұмытпаған. Орта Азия мен Қазақстандағы корейлердің этникалық жағынан дамуының үш негізгі беталысын жүктеу/скачать 165,57 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|