Қазіргі қазақ тілі (фонетика)
жүктеу/скачать 0,54 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жартылай редукция
- Толық редукция
| Эпентеза (гректің epenhesis – қыстырылу) сөз ішінде да-уыссыздардың арасына дауыстының қыстырылуы. Қазақ
сөзде-рінің буын құрамында біртектес екі фонема дауысты мен дауыс-ты немесе дауыссыз бен дауыссыз тіркесі қатар қолданылмайды. Ал орыс тілі арқылы келген халықаралық және арабтан енген сөздердің көпшілігі осындай фонемалардың тіркесінен құрыл-ған. Ауызекі сөйлеу тілінің әдетінде осындай сөздер ішіндегі дыбыс тіркесінің арасында артық дыбысты қосып айту кездесе-ді. Мысалы: класс-кылас, аброй-абырой, наурыз-науырыз, пэма-пойэма, теория – тейория, театр – тейатр, Днепр – Дінепр т.б. осындай біртектес фонемалардың арасында артық дыбысты сыналап қосып айту эпентезиялық құбылыс болып табылады. Редукция (лат.reducatian – қайырылу, кері қайтару) – ай-қын естілмей көмескілену немесе созылыңқылығының қысқа-руы нәтижесінде дыбыстың артикуляциялық және акустикалық сипатының өзгеруі. Негізінен редукция дауыстыларға қатысты, бірақ буындар мен сөздердің де түсуі кездеседі. Жартылай редукция деп – сөз ішіндегі белгілі бір ды-быстар тіркесімінің арасындағы (үнді/ұяң немесе ұяң/үнді, үнді/ үнді т.б.) қысаң дауыстының әлсіреп, көмескі айтылуын айта-мыз. Мысалы: аң(ы) зақ, көб(і)рек, ад(ы)раңдау, құд(ы)рет, бад(ы)рақ, жұд(ы)рық, тәж(і)рибе, и(і)рім, дәр(і)гер, көк(і)рек, түк(і)рік, қас(ы)рет, қат(ы(нас, ұй(ы)тқы, т.б. Бұл жерлердегі (позициялардағы) қысаңдардың көмескі айтылатындығы сонша-лықты, олардың кейбіреулері тіпті орфографиялық сөздіктердің өзінде де көпке дейін түсіріліп жазылып жүрді.Оған мағына, мә-күрік, ұйытқы, жасымық сөздерінің 1963, 1978 жылдардағы ор-фографиялық сөздіктерде мағна, мәкрүк, ұйтқы, жасмық түрінде жазылып келгендегі куә бола алады. Толық редукция деп – ауыз, ерін, орын, мұрын, ойын сияқты екінші буындарында қысаң дауысты бар екі буынды сөздерге дауыстыдан басталған қосымша қосылғанда екінші буындағы қысаңның түсіп қалуын айтамыз. Мыс: ауыз-ы > аузы, ерін +і > ерні, орын+ы > орны, мұрын+ы > мұрны, ойын+а > ойна т.б. Рас, бұл сияқты сөздерге дауыстыдан басталған қо-сымша қосылғанда олардың екінші буынындағы қысаң дауысты әр уақыт түсе бермейді. Мыс: көрік+і >көркі (келбеті д.м.) = көрік+і>көрігі т.б. Мұндайларға мағына ажырату үшін әдейі қолданылған тәсіл деп білгеніміз жөн. Сондай-ақ, «келі сап» деген-нің – келсап, «кіші кене» дегеннің – кішкене, «сары-ғай» дегеннің – сарғай, «осы жер» дегеннің – осжер//ошшер, өшшер болып айты-луы мен жазылуын да толық редукцияға жатқызуға болады. Метатеза (грек.metathesis – ауыстырып қою, транспози-ция) – дыбыстардың комбинаторлы өзгерісі, бір сөз немесе буын ішіндегі буындардың немесе дыбыстардың өзара орын ауыстыруы. жүктеу/скачать 0,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|