Қазіргі қазақ тілі (фонетика)

Тілдік қатынас ауызша және жазбаша болатыны белгілі. Олар жетіліп, кемелденіп, әдеби тілдің көрсеткіші

дәрежесіне жету үшін нормаға түсуі қажет. Норма – белгілі бір жүйе, заңдылыққа негіз-делген бірізділік. Сонда әдеби тіл
дәрежесіне жеткен тілдегі сөздер-дің атылуында болсын, жазылуында болсын жалпыға бірдей ортақ, қалыптасқан бірыңғай
нормалар болады деген сөз. Нормалар неғұр-лым бірізді, қалыптасқан болса, қатынас құралы да соғұрлым же-тіліп,
кемелдене түсері сөзсіз. Ауызша әдеби тілге қойылатын бас-ты талаптардың бірі сөйлеу кезінде сөздерді дұрыс дыбыстап,
дұ-рыс айту болып табылады. Тілдің ауызша формасын ғылыми тұр-ғыдан нормалауды орфоэпия қалыптастырады, ал ол
нормаларды ғылымда орфоэпиялық нормалар деп атайды.
Қазіргі қазақ әдеби тілінің өзіне тән ғасырлар бойы қа-лыптасқан дәстүрлі нормалары бар. Әдеби тілдің
орфоэпиялық нормасы, біріншіден, жергілікті ерекшелікке қарама-қарсы қо-йылады. Салыстырыңыз: жергілікті
ерекшеліктерде – жылқы-дар, балдар, маңлай, чач, чыбық, бопа, т.б., әдеби тілде – жыл-қылар, балалар, маңдай, шаш,


шыбық, бөпе, т.б.. Екіншіден, әдеби тілдің нормасы бейәдеби қарапайым сөйлеу тіліне тән дыбыстық элемент-терге қарама-
қарсы қойылады. Салыстырыңыз: бейәдеби қарапа-йым сөйлеу тілінде – берсей, баратып, бошы, т.б., әдеби тілде –


берсеңші, бара жатып, болшы, т.б.. үшіншіден, әдеби тілдің орфо-эпиялық нормасы ескі қазақ жазба тілінің дыбыстық
элементтеріне қарама-қарсы қойылады: нәсәп айласа, жәмиғат, хұрметтлу, ұшбу, халал, т.б.. Төртіншіден, әдеби тілдің
орфоэпиялық нормасы жазба тілдің емлесінде көрсетілген нормаға қарама-қарсы қойы-лады: [жұмұшшұ]- жұмысшы,

[шэгара] - шекара, [кәсі'бодақ] – кәсіподақ, [қашша]-қазша, т.б. 

Қазақ тілінің дыбыс жүйесінде әсіресе дыбыс үндестігі ерек-ше орын алатындығы белгілі. Кейбір зерттеулерде сөздің

бірыңғай жуан немесе жіңішке, бірыңғай езулік не еріндік болып айтылуы-ның фонологиялық мәні бар деп көрсетіледі.
Мысалы: ен-сен-өн, іс-үс,т.б. сөздер бір-бірінен дискретті бірліктер, яғни жеке фонема-лар арқылы ғана емес, сөздің
бірыңғай жуан немесе жіңішкелігі, я болмаса бірыңғай езулік не еріндігі арқылы ажыратылып тұр. Сон-дықтан дыбыс
үндестігі қазақ тілі орфоэпиялық негізгі нормалары-ның бірі болып табылады.
Сондай-ақ қазақ тіліндегі дауыссыздардың бір-бірімен үйле-сіп, ассимиляция арқылы айтылуының да орфоэпиялық
норма үшін ерекше мәні бар: жұмысшы [жұмышшы], сөзсіз [сөссіз], көк бояу [көк пояу].
Орфоэпия ұлттық тілдің қалыптасуы мен дамуына тікелей байланысты болғандықтан, жалпыхалықтық тілде кездесетін
«л»-«д» дыбыстық нұсқаларының маңдай//маңлай, жылқылар// жылқыдар болып айтылуы ұлттық әдеби тіл нормаларының
қалыптасуымен байланысты.
Қоғамдық өмірде шаршысөз түрлерінің пайда болып, әлеу-меттік мәнінің артуы орфоэпиялық нормалардың орнығып,
ұлт-тық сипатқа ие болуын жеңілдете түсті. Сөздердің бірізді айты-луы тілдік қатынасты жеңілдетеді. Сондай-ақ кейбір
сөздерді, сөз тіркестерін жазылуынша айту да құлаққа жағымсыз естіледі. Сөздерді жазылуынша айту әсіресе жастар тілінде
үйреншікті машыққа айналып бара жатқанын аңғару қиын емес. Мұны тілі-міздің табиғи дамуының нәтижесі деп қарауға
болады.
Қазақ орфоэпиялық нормасы және оның маңызы туралы алғаш пікір айтушылардың бірі – профессор М.Балақаев. Ға-
лымның пікірінше, сөздердің айтылу нормасы және сол нор-маны сақтап сөйлеу мәселесі үнемі ескеріліп отырылуға тиісті.
Ал М.Дүйсебаева «Қазақ әдеби тілі орфоэпиясының кейбір мәселелері» атты еңбегінде дұрыс сөйлеудің нормасы
тіліміз-дегі белгілі бір дыбыс заңдылығы бойынша қалыптасатынын ескеріп, тіліміздегі дыбыстардың әрқайсысының
айтылуында-ғы ерекшеліктерге жеке-жеке тоқтайды. Автор қазақ әдеби тілі-нің сөйлеу мәдениетінің қалыптасуына әсер
еткен негізгі жағ-дайлар ретінде мыналарды атап көрсетеді:
- халықтың дәстүрлі сөйлеу тілі, 
- белгілі бір мәдени орталық,
- баспа орындары мен мәдени мекемелер, 
- жазба әдеби тіл мен көркем әдебиет.
Қазақ тілі орфоэпиялық нормаларын жүйелі түрде біршама дұрыс баяндаған, осы саладағы ізденістерге үлгі-өнеге болар-
лық еңбек – Р.Сыздықтың «Сөз сазы». 1983 жылы жарық көрген бұл кітапшада «Орфоэпия қағидалары» жүйеге түсіріліп, 36
параграфқа топтастырылған. 
Сонымен, соңғы 20 жыл ішінде орфоэпия саласында елеу-лі жұмыстар істеліп, бірнеше сөздік жарық көрді. Мысалы:
Қ.Неталиеваның «Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі», М.Дүйсебаеваның «Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық
сөздігі», М.Серғалиевтің «Қазақ тілінің қысқаша орфоэпиялық сөздігі» (1996).
Ә.Жүнісбековтің өзінің еңбектерінде тіліміздегі дыбыс-тардың акустика-артикуляциялық қасиеттерін сипаттап қана
қоймай, орфоэпияға қатысты да құнды пікірлер келтіреді. Ға-лымның пікірінше, сөздерді айтудағы кемшіліктер негізінен
тіл-дің ауызша және жазбаша формаларының арақатынасын парық-тамаудан, орфоэпия туралы үгіт-насихаттың жеткіліксіз
жүргізі-луімен байланысты.
Қазақ тілінің орфоэпиялық заңдылықтарын танып-білу мен зерделеп-таныту, нормаларын әңгіме ету – соңғы
онжылдықтар-дың жемісі. Тіл білімінің бұл тармағы 60-жылдардың ішінде қа-уырт қолға алынып, едәуір жұмыстар да
істелді: 
- орфоэпиялық сөздіктер жарық көрді;
- орфоэпиялық ережелер ұсынылды;
- ғылыми зерттеу еңбектері жарық көрді.
Орфоэпиялық нормаларды қазіргі аппараттарды пайдалана отырып ғылыми негізде зерттеу, орфоэпия ережелерін
емле ере-желері сияқты, дұрыс пайдалануды қалың көпшілікке міндет-теу, ол үшін орфоэпиялық жаңа құралдар, ережелер
кодексі, сөз-дік, анықтағыштар шығару жұмыстары тұр. 
44

Қазақ тілінің орфографиясы мен орфоэпиясы өзара тығыз байланысты болып келеді.

жүктеу/скачать 0,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: