тұтуына  да  болатын  еді  ғой.  Жоқ,  ол  тек  сүйікті  ұлды  сұрайды,  ал  әкесі

9/.
- з і  эічмАж  ёіяХв  ‘ивхэА  н х й к и э  ігәие  іхлАж  ң іеө   н эм ёэ 
сівхв
М  н э ш я н о э   'эічи
-ічйізігоо 
еәх
  к іе  ігіНэж  ічХ нвэод  НіІГігәие  ‘вэвігвхивМ 
нічсіві
С
ігічии
М 
іч
Х
мелгох
^
 
'•  1*1*
Н ін ш эи е  іАэиАя  ‘в ш н іч и од  мініэАх  и э ^ э м  
нвісі
А
х
 
ивиігіче
А
о
 
ічхвиив
М 
Н
ічххвхсівисіхвдо
  н вл год  „шчхвхвхігох,,  вэом   эіГніхэА  НіІГиА  э э э и э н   ‘вІГвігвіГ 
іАэиАм ‘вІГнвЯхвж шчхвхігох нгәие вш н ічиод вйвяАя 
тічиісіічхо
 
ш ээі
Г
еэм
 
нәмічх
 
-ігвэ ві?ваАм нвхігв нічйо 
в
С
нвмве
 Я
ож
 
эхээ
 
ә
Ш
іәж
 ігАд ‘
вшеічмічио
 НШЕід
‘ічІГивмшчхив  ід э д э э  НічнічАвиігод әІГиА
0
Щ
  * 
^ 
0
%
  • **/ 
лт   *У
  *
 
¥■ 
лвг 
9
*%
Нічно э э э м э н  ‘ічіГвнвххв ВЛСІВИВЭ Н
іш
А ЭЭИХЭН ШІГО ЭШіӘЛХЭӘ НІЧНВХВШГІЧСІІЧга
Нічнвігвд  нвхХх  вНвж  э э э м э н   ‘хіГэсіАж  вххвхквэ  э н   ‘вхэічлоэ  эн   іго  :ш сДх  сіе 
ісіәх н эд әэ НічнічАвиігод эІГиА Н іч н о  'ічІГившгод эІГиА эІГеэм 
йв
А
х
 вігвд  ‘эххэІГе 
‘іээм е  Нічннвисівцв^  'ічІГвігвхэвд  нэніАігэм  элэинАЬ'  Н
ічннвиісівцв
М  Мвшвігод 
ісіэш хэхсіэ  ЯвевЯ  нәләхиөм  -д*х  э н е ж   А
сіі
Н
іэ
  мэдНэ 
внічх
ДА
ж
  МічШичігвН 
‘эмэн  ЯічіГчігвмоіги(іхвм  ‘вІГваАм  сівгго  'ічИвігод  вхАдвх  нічсІвхшчсІАі-хэіГе  н э и  
ісІәшІЛхэеІГ-хігвэ вЯэвд віг іч лвхНінісііАей' хвхсівисіхви нэнтсіэігиэхсіә Мвев^
'ічіГвігод  эІАэіГ сіічхо 
ніээі
Г
еәм
 
ісіэі
Г
еі
 Н
іні
Н
эеэм
 Анічд 
-в х  ә л г эи е  ніхэсисіА ж  н ісіш е 
әнісіэхш
А
м
  мічэіггчх Нічно э н е ж   йвд ічэічнвігивд 
ЯічіГнвМэічАх  н эп хвхи двх 
ві
Г
еічміч
Ш
гв
  НіІГеід  ‘м э и э й 1  'и ш е и   нвло  ічлчігсівд 
‘ііГэігід  нісіед  іго  лчСвшчдвх  шчігод  ічтсІічЯиэ-і/эмиісІөм  ігэие  вігнічлчігсівд 
Н
іч
С
сівігиві
Г
ів ж
  ігАа  хчІГивІГнічсІо  нічсівігвімсіічэивх  нічиЯ  Нічнвшхвн 
шчіг
А
е
М
Я
| 
каУ
к 
^  Л
нэхнэххэм эсіе  вхАігв  нпгэие  АігАэ  НічннвмсівцвМ  нігпА  АсІвНхАя  нісіэ  ш эи е 
‘нэШганігаА  ‘Шэсіэд  ээн эм   эШ инөж   иіхмэсіэм  ічАвхэА  ивігвЯ 
ніеө
 
вххічНвА 
ічхвіГігв  вінвмсівцвЯ  э н е ж   ічіГивжігод  ічХмвгавігод  іго  віГсівігивіГівж  сіід  вНэвд 
‘Ш эээхмэмом  эСсІАх  хэмэсіэм  вШнчэічсівд  АвШнчсіо  нічсівігвисіічэивх  нічиЯ 
Н ініээм е внічлчтв_і еө  ЯічШичігвМ вЬГсівігивіГхвж сіідиәм  ‘ічіГвшчсівхНв віг нвніче
•  • 
1
 
Р? ‘  ,;Ч
" -  | - Г^г  ^  * И
 МИЮЖу' 
т
 
*%
 
' * 
т/ Л
-всідо  ічдічивс  н эм  
ічлч
Ш
ичігв
Н 
иічивж ві
  ‘эи   әмтАм 
ічігйіч
Я
иэ
  Н
ічннвисівцв
Н 
ю эігә  Н
ічххвхсівисіхвэд
  -ічіГивмігвМивд  внвх  вШнчсвсІдо  сіщ иэм 
еіч
А
виігвж
 
міх
 
- ф и м   нічхвш чдвх  шчігод 
іхчіг
А
м
  ігәие  ічсівХмвтнічЯ<івэ  Н
ічххвхсівисіхвдо
‘НВМХИВ  ЭГГ СІЭЕЭСІф-ЖЙ' н ін эл э ічхэічнвігивд, НЭіГМВНІЧЭ  ІЛГЭЖЭ
Нічннічсівэ  ігАд  ‘іг ү   ічІГвдвх  ічххігвэ  нічхивхэА  вхМвігАв  нвігАвтЯо  нвнмічАвЯ 
іч
С
сіві
Г
еіч
Я 
нэмхэж
 эмхэігэмем иэіГсІіАеІГ эном  йэігАэсІід йГнэ ‘
ічі
Г
вэічсіічх
 элАсІөм
р 
# 
ш
нісІАхэей1  А
сіічэвж
  іиэіГе  нічеічя  Н ін іт с іш е   н в л год 
ві
Г
нвмве
  ічЕхвд  сіэш тА эх 
-
хсіэе
  сіідиэм  н эхви хом   ігАа  х х   ‘ічІГвтвМ 
нічігв
  х іл ж   ә э ә и ә н   ‘Шэхэме  ивігсІА 
сниіг  :ічіГвігод  шчивх 
еіч
Я  ‘
ві
Г 
іч
С
вэв
 
элэе
А
ж
  сіідісіед 
иві
Г
ів ж
  нэхнэхшАвН  в т
"
0
%
 
? • 
• ул -  . • . 
Г. 
•  вв* щ 
:
0
ШГ
 
■
  ■
  -  ^ У
 
И|1
 •
-
хвіі
  ‘в № в іг \/  а^
И
І   әіГ ніш і  Ш ч ш сЬ зій ж  л ш д   ә э э н ю ө л   ‘іч й и и ч і  әл сіәж   н іх
Т 
• * 
'ГЩ
Ш
Г
 ^ 
• 
0 0
-и э и х э ж   ічігой  Н ін м ім т э 
нічеіч
Я  іл ге  іээм е  ічхэічнвігивд  эл сіэхи эдээ  шсІАх сІ0 
йГээө  шчігод  АігАэ  э х о   іго  ‘ічіГвігод 
ічеіч
Я 
еічлгвж
  Н
ічнвшхвн
  эШ лэхйд
•Шэнісіөм  эСсіАх 
нэлсіәхеө
  ээм и еэ внічэвм
іг»С*лмИі*  і 
г. 
'  -   ~~
 “ ■
  : 
■;1
  - 
" 
' • 
/* * *
-и х э х э с   н эм  ічэвмихеон сіоігмчігоф  ‘вххвииэ вНэвд ‘э э и э  эІГнщАм ігоэ ігеіГ ‘эв^ 
нвЯнвх  эінісіөм  эШ исіэігиэхсІэ  вІГ  НічХмвевН  ‘НШігэ  нэлэхиөм   ісІАхэеіГ  АвхэА
■
*
4
Г
 
V
 -  - •  ■
- 
Т
 
----■  ■
 - Г
віГвтвНо 
ічі
Г
сіві
Г
еіч
^   '(
ічі
Г
вігвэвж
  н іт А   А івх 
вісіічэ
  ‘н іт А   н е э  
сііев
М  ігАд  Нвсіід 
‘сівд  ніиэіг  эхнАм  щ е  -   А ээх  нічгвігАН  Н
ічі
Г
сіві
Г
еіч
М  -   ічлчіГігвН  сіід  НічХмвнічэ 
ивігноэ)  н в л год  ічіичМАм  эх о ш х   элАэиАм  ‘шчігвнвэ  нэіг  нэм хэж   эмхэігэием 
сіві
Г
егчм
  нэмхо  н в ім в н іч э  'н вл год  н іхэеім хо  нвХмвнічэ  шсІАх  нвАігв  вІГвшвНо 
‘шчсівив  эл З эж   Яож  ігэ  вІГ  ічСсівШчМ  нэмхэмсиод  вВнічнвиве  хвхсівисіхви  -

темейді,  немесе  ас  ішпейді,  кейбір  тамақтарды  жемеуге  тырысады,  т.с.с. 
Бертінірек уақытта, яғнн  матриархаттың ыдырауы дэуірінде кувада басқа 
түрге  енеді:  еркегі  әйелі  босанар  кезде  үйінен  жырақ  кетеді.  Мысалы, 
Индонезияның  меланезиялық  халықгарында,  Африкадағы  туарегтер  мен 
герероларда, Солтүстік Америкадағы тлинкиттер, алеуттер және хайдаларда 
еркек босанып жатқан әйелінің маңьшда ешқашан болмайды, алыс бір жаққа 
кетеді  де,  өмірге  келген  бала  еңбекгей  бастағанға  дейін  көзге  көрінбеқщ. 
Баланың  шешесін  босанатын  кезінде  тамақпен  осы  әйелдің  өз  туыстары 
қамтамасыз  етеді  [18].  Демек,  қазақ  ертегісі  куваданың  белгілерін,  эрине, 
соңғы заман тұрғысынан түсіндіре отырып, бізге жеткізген.
Одан ары қарай ертегі қаһарманы кәмелетке толған соң өзінің пешенесі- 
не  жазылған  жарын  іздеп,  жолға  шығады.  Ол  оны  іздеп  табады да,  қайын 
атасының  қиын  тапсырмаларын  орындайды.  Немесе  қаһарман  болашақ 
қайын агасымен айқасқа түсіп, ерлігін, күш-қайратын жэне өнерін көрсетеді. 
Қалыңдықгың экесі не жеңіледі, не өз еркімен қызын қаһарманға әйелдікке 
береді  жэне  күйеу  баласына  тағын  үсынады.  Осылайша  қаһарман  қайын 
атасының  тағына  (назар  аударыңыздар:  қайын  атасының  тағы,  әкесінің 
емес) отырады, хан болады, хан қызына үйленеді жэне қайын атасының елі- 
не патшалық етеді.  Немесе,  хан қызын  өзіне  жар  еткен  соң ол  біраз уақыт 
эйелінің туысқандарыньщ қасында түрады да, содан кейін ғана ез еліне ат- 
танады, өз әйелімен бірге өз ата-анасының үйіне аман-есен оралады.
Қаһарманның қайын атасының тағына отыруы және қайын атасының 
елінде (үйінде) уақытша өмір сүруі — ерте заманда жоғалған матрилокаль- 
ды некенің іздері деген ойға жетелейді.  Кемелденген матриархат тұсында 
некелесудің  жиі  кездесетін  түрі  күйеу  жігіттің  қалындыгының  үйіне 
қоныс аударуымен, яғни  күшік  күйеу  болуымен,  ерекшеленетін  матрило- 
кальды неке болғаны белгілі.  Мұндай неке XX ғасырға дейін Африканың, 
Индонезияның,  Океанияның  жэне  Солтүстік  Американың  көптеген 
халықтары  мен  тайпаларында  сақгалған  [19].  Матрилокальды  некенің 
сарқыншақтары даму жағынан кенже қалған халықгардың да бірқатарында 
кездеседі. Мысалы, ваховтық остяктарда “3 күнге дейін созылатын тойдан 
кейін  қонақгар  тарқайды;  күйеу  жігіт  қалындығының  киіз  үйшде  7  күн 
бойы  қалады.  Бүл  уақыттың ішінде  күйеу жігіт отбасының мүшесі  секіл- 
ді  барлық  жүмыстарды  атқарады”  [20].  Вогулдарда  “қалың  мал  жөнінде 
келісім  жасасып,  әкесі  мен  шешесі  қызын  күйеуге  береді.  Сол  уақытта 
оларды  шымылдықтың  ар  жағына  отырғызады.  Содан  кейін  күйеу  жігіт 
апта  немесе  одан  көп  уақыт  түрады  да,  үйіне  қайтады,  ал,  қалыңдығын
қалың малын толық төлеп болғанша алмаиды” [21 ].
Матрилокальды неке түсында үйленетін жас жігіт өз қалындығының от- 
басына бір-екі жыл бойы жүмыс істеп беруі, яғни, күйеу баланың қалындығы 
үшін  еңбек сіңіруі  жалпыға бірдей міндет болып табылған.  (Бүл ғұрып ос- 
тяктар мен вогулдарда да бар). Күйеу бала жүмысты жақсы атқара алмаған 
жағдайда үсыныс  қабылданбай  қалуы да ықгимал  болғанын  айрықша атап 
өту қажет. Бүның үстіне әрқашан дерлік оган жолдастары көмектескен.
’ 
77
I

Ж іп таң   қызды  алу  үшін  еңбек  сщіруш  талап  ететін  дәстүр  ертегі- 
де  қаһарманға  шарт  түрінде  қойылатын  қиын  тапсырмалар  болуы  жэне 
қаһарманның оларды бүлжытпай орындайтын мотивті меңзейді. Алгашқы 
қауымдағы  көне  ертегі  нағыз  көркем  ертегіге  айналғанда,  яғни  көркем 
жанр деңгейіне котеріліп, тэлімдік-онегелік мақсат түтқан шақта, жігіттің 
қалыңдық  отбасына  жасайтын  жүмысы  енді  ертегідегі  жігітке  болашақ 
қайын атасының күйеу жігітті сынау үшін үсынылған қиын тапсырмаларға 
айналады.  Ертегідегі  небір  сынақты  орындайтын  қаһарман  -   халықтың 
идеалы  болғандыкган,  қайын  атасының тапсырмалары  ертегі  поэтикасы- 
на  сәйкес  эсіреленеді,  орындалуы  қиындайды.  Сынақгар  кэдуілгі  адам 
орындай алмайтындай болғандықтан,  күйеу балаға комектесетін достары 
да таңғажайып сипатқа ие болады. Олар тотемдік желеп-жебеушілер, арғы 
ата-бабалар,  ата-аналар болып шығады.  Бертінгі дәуірлерде көне мифтер- 
дегі таудың, көлдің, желдің иесі -  Таусоғар, Саққүлақ, Желаяқ, Көлтауысар 
секілді ғажайып комекшілер пайда болады.
ғүрыптың
ғүрып
тэн  болғандықтан,  анасының  отбасы  мен  руына  кететін  [22].  Әкесі  мен 
үлы  бірін  бірі  білмейтін.  Академик А.Н.Веселовскийдің дәлелдегеніндей, 
“экесінің  оз үлымен  соғысатын”  эпикалық мотив  дэл  осы  ғүрыппен  бай- 
ланысты, оның үстіне кездесудің қайғылы аяқталуы әкесі мен үлының та- 
туласуынан гөрі көнерек болып шығады  [23].
Бүл  мотивті  өзгертілген  және  жұмсартылған  түрде  ертегіден, 
ұрлым  кеңейтілген  түрде  эпостан  үшыратамыз.  Эпос  пен  дастанда 
мотив классикалық сипатқа ие — бірін-бірі танымаған эке мен үл жек- 
:екке  шығады.  Ал,  ертегіде  бүл  өзгеше  сипат  алған:  эке  мен  үлының
бүл
шаиқасуы да, оның қаиғылы түрде аяқгалуы да жоқ.
Аналық 
дәуір 
ғүрыптарының 
қазақ 
ертегілеріндегі 
айқын 
көріністерінің  бірі  -   қазақтарда  XX  ғасырдың  басына  дейін  сарқыншақ 
ретінде  сақталған  авункулат  салты.  Бүл  ғұрып  жиен  мен  нағашы 
арасындағы  тығыз  қарым-қатынас  болуын  алдын  ала  көздеген.  Жиен 
нағашысының  ерекше  қамқорлығына  ие.  Нағашы  жиеніне  эрқашан 
материалдық  көмек  корсетіп,  оған  тартулар  жасап  отырган,  кейде  оған 
бола қыз айттырған жэне қалың мал төлеген. Нағашының жиен  өтінішін 
орындамауға  қүқығы  болмаған.  Жиен  өзіне  ұнаған  нагашысының  кез 
келген дүниесін, ол нағашысы үшін қаншалықты қымбат болса да, сұрап 
ала  алатын.  Ал,  егер  нағашы  әлдеқандай  себептермен  қарсылық  білдір- 
се  (бұндай  жағдай  мүлдем  дерлік  болған  емес),  жиеннің  озі  қалағанын 
ұрлап  немесе  ашық түрде  алып  кететін  болған  жэне  нағашысы  ол  үшін 
жиеніне  өкпелемеуге тиіс.
Бұл  ғұрыптың  корінісін  біз  ертегіден  байқаймыз.  Мысалы,  мына 
“Әлібек батыр” ертегісін алайық.
Әлібек бір күндері шешесіне:
-  Жақын жерде мен баратын үй бар ма? -  дейді.  Шешесі:
78

-  Қарағым,  сен баратын жақьін жерде нағашыңның үйі  бар, соған ба- 
рып, көңіліңці көтеріп ойнап-күліп қайт, -  дейді.
Әлібек шешесінің тілін алып, нағашысының үйіне бармақшы болады. 
Бүған бару үшін Әлібек жылқысына келіп, жылқышыға ат ұстатып мінсе, 
әкесінің жинаған  малынан  оны  бір  жылқы  көтере  алмай,  белі  үзіліп қала 
береді.
Әлібек нағашысының үйіне жаяу барады. Нағашысы алдынан шығып, 
жиенінің келғеніне  қуанып,  жаяу  келғен  себебін  сұрайды.  Әлібек  ыза бо- 
лып:
-  Әкем жылқы жимай, ит жиған екен!  Осында мініп келуғе бір ат таба 
алмай, жаяу кедцім. Сондықган маған мінетін ат беріңіз, -дейді.
Нағашысы жылқыдан өзі таңдап алуына ерік беріп, жылқысына ертіп 
келсе,  өзғе  жылқыдан  езғеше  больш  бір  қызыл  құнан  көзіне  түсе  кетеді. 
Әлібек ұстап  алып  қарғып  мініп, қызыл құнанмен  шапқылап  отырып ше- 
шесіне  келеді.
-Шешеке,  шешеке!  Нағашымның үйінен  экелғен  құнаныма  ат қойып 
беріңіз, -  дейді.
Сонда шешесі:
-  Орғи-орғи  жүгіретін  Орқызыл  болсын!  -  деп  бата береді.  Тағы бір 
күндерде  нағашысының  үйінде  Құмарлан  деғен  ит  күшіктейді  деғенді 
естіп, Әлібек қайта келеді. Нағашысы алдынан шығып:
-  Жиенжан, неғе келдің? -  дейді.
-   Сіздің  Құмарлан  атты  итіңіздің  бір  күшіғін  қалай  келдім,  -дейді
[24].
Көзіміздің  жеткені,  нағашы  мен  жиеннің  қарым-қатынасында  мін 
жоқ.  Нағашысының  жасы  Әлібектен  анағүрлым  үлкен  болса  да,  жиенін 
құрметтейді  -   ол  бозбаланың  алдынан  шығып  қарсы  алып,  келғендеғі 
максатын сүрайды. Салт-дәстүр бойынша нағашысы Әлібектің сүрағанын 
бермей қоймайды, өз аулында оның толық билік жүргізуіне мүмкіндік бе-
реді.
Матриархат  ескілігінің  патриархалдық-феодалдық  өмір  салты  кезін- 
де  де  сақталған  неғұрлым  берік  сарқыншақтарының  бірі  -   дуальдық 
күрылым. Мұндай дуальдық-рулық бөлінудің естелігін, біздің ойымызша, 
көкпар,  қыз қуу сияқты ұлттық ойындардан,  құдалық салты мен жар-жар 
сияқгы ғүрыптық өлеңнен байқауға болатын секілді.
Дуальдық  құрылым  кешенінің  кең  тараған  тигтк  сипатгағы 
элементтерінің бірі рулардың ғұрыптық сайысы болғаны белгілі. Мысалы, 
мұндай  жарыстың  жаңғырығын  С.П.Толстов  ортаазиялық  хапық  ойыны 
көкпардан көреді, онымен келіспеуге болмайды [25]. Бізге қыз қуу ойыны 
мен  жар-жар  өлеңі  де  айқаса  некелесіп  жатқан  фратрийлердің  ғұрыптық 
жарысымен тектік байланыста сияқгы көрінеді.  Қыз қууға қатысушы боз- 
бала мен  бойжеткен, тойда жар-жар  айтушы жігіттер  мен  қыздар бір  кез- 
дерде  бір-бірімен  қарама-қарсы  некелесіп  жатқан  рулардың  окілдері  бо- 
луы әбден мүмкін.

08
чйәіәэсіөл ігехв сй' "9‘х әнеж  ПхАсІв^ ‘аэшвнаХд
‘ЯОІГЭНЭОЦ  И Н Н О 0 
•[$£] 
„
іч
ГГ
всіічхэвсів
Я 
нвнисівіпгяэвд 
Н
ічнічэвхв
 
ЛсІІХЭЖ
‘вітнвівиігод  іхптх  ‘нвИвхв  вмэвд  ійігэие  Мвсіід  ‘ійиэднэігиА   элігэие  нічхвхвж 
вніч
Х
сі
  ічігивдігвхвж Мічіячігивдігвғвж  ій и э х н э э э   пэһ'  э э м э   нрш А м   и н іх  Аігв 
іШгэие  нічхвхвж әя я ш ө д  Я
ічіг
Л
сі
 сітд  н э ш е ө   іх щ х  и щ г а ш ө я   тй эсіэя ээ нічАігод 
іэн гэж  
нвлгічхсівх
  нвхэічігв  Н
ічх
Я
іч
№
в
Я
эіч
А
х
 вйнічэічсівд  АвІПівх  ігэие  н эн іш і 
Н
ічніч
М
ігвх
 
ео
 Мвсіід  ‘ійэнэігиА  и әи әш ІА д ж еи  
эх
А
хйэлео
 
н ін
Ш 
ічйсівіго
  ‘
энісіэх
 
- мэганнгэя-еічЯ  ЯвиігвЯ  (,^[, э   —  сІвХявсвЯ) 
сів
С
еічғсіі
Ч
я
 
нэлэхно
)
і
„  :нигаяэл“ү  
іч т х и сів х  ‘
ічігвэічдо
  н эя х о  нвхв сівіпчгахвхквэ н эм  сівш чтхисівх н эл эхн оя 
ічівй
1 
-
сіічэвл
  іч т н іч Е ги о х   н о   нічсІвхЯвтнічЯсІвэ  Нічнкиғчвлосяе 
ічлзйсівх
Я
вев
^
і
• ІЧЙСІІЧХЭВХНІЧІГВЯ  ІЧНКИИВЛОЕ
-я е   нічхвіпчдвх  нічігод  хв н и э  н е х  

жүктеу/скачать 22,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: