Тагы  бір   мысал.  «А қбақай»  энін  орындаушылар былай  айтады

I
1.  Абай  (Ибраһим) Құнанбаев.  Шығармаларының екі томдық толық жинағы. 
Бірінші том. А.,  1977, 93-бет («Біреудің кісісі өлсе, қаралы ол»).
2.  Сонда, 254-бет.  («Көңіл құсы  құйқылжыр шартарапқа»).
3.  Халық  эндері  мен  халық  композиторларының  әндері.  Екі  томдық. 
Құрастырған Жәнібек Кэрменов. А.,  1991.  1-том,  159-бет.
4.  Александр  Затаевич.  1000  песен  киргизского  народа.  Оренбург.  1925; 
А.Затаевичтің  1931  жылы  Алматыда  шыққан  «Қазақ халқының  500  әні  мен  күйі» 
атты  жинағында да  «Ырғақты» эні  берілген.  Орындаушы -  эйгілі  Қали  Байжанов 
(105 бет). А.Затаевич екі жинақта да «Ырғақты» энін сол шақтағы Семей губерни- 
ясына қараған Қарқаралы  мен Баянауыл жағынан жазып  алғанын айтады.
5.  Сонда, 362-бет.
6.  Халық әндері мен халық композиторларының әндері,  1-том.  84-бет.
7.  Қазақ әндері.  Үш томдық.  1-том. А.,  1968. 28-бет.
8. Абай (Ибраһим) Құнанбаев. Аталған кітап.  1  том,  124-бет.
9.  Сонда,  181-бет.  Бұл жұмбақгың шешуі -  білмекке құмарлық, дейді  Абай.
10.  Мағжан  Жұмабаев.  Батыр  Баян.  Өлеқдер,  поэмалар.  Астана,  1998.  87-
бет. 
'
П.Қазақ эндері.  1968.  1-том, 7-бет.
Сілтемелер жэне ескертпелер:

I
*
МИФ
Миф тек алгашқы қауымның гана жемісі, ол кейінгі замандарда тумай- 
ды, керісінше, мифтік (ягни «киелілію>) қасиетін жогалтқан соң ертегіге ай- 
налып кетеді. Мифтің тағы бір ерекшелігі — өмірдегі нақтылы бір оқиғадан 
алшақтығы.  Бұл жагынан келгенде мифте  біршама абстрактілік бар деуге 
болады, бірақ ол абстрактілік алгашқы кезде қиял деп түсінілмеген...
Ғылымда  мифке  берілген  анықтама  өте  көп.  Анықтамалардың 
көпшілігі антика дәуіріндегі дамыган мифологияга арналган және мифтің 
атқаратын  қызметіне  (түсіндірмелі,  психологиялық,  социологиялық  т.т.), 
оның  дінмен,  онермен,  философиямен,  эр  түрлі  ырымдармен,  ертегімен 
жэне әпсана-хикаятпен арақатынасына, байланысына негізделген.
Егер  барлық анықгаманы жинақтап  айтсақ, үлкен екі топқа бөлінеді: 
біріншісі  -   миф  дегеніміз  дүние  туралы  фантастикалық  түсінік,  әлемде 
билік  жүргізетін  қүдайлар  мен  рухтардың  ғажайып  образдарының 
жүйесі  (системасы),  екіншісі -  миф  дегеніміз  қүдайлар  мен  қаһармандар 
жайындағы ауызекі әңгіме.
Бірақ  Австралия,  Океания,  Африка,  Чукотка  елдерінің  мифтерін 
зерттгеушілердің айтуына қараганда, миф тек қана таза түсінік күйінде, я 
болмаса тек таза  әңгіме  түрінде  кездесе  бермейді.  Демек,  мифология  де- 
геніміз  мифтік  әңгімелердің жиынтығы ғана емес.  Кейбір  мифологиялық 
түсініктер әңгімеде емес,  ырымда гана бой  корсетеді.  Тіпті  көп  жерлерде 
миф пен басқа фольклорлық прозаны ашып айырмайды, себебі миф тари- 
хи негізі бар аңыз, хикаят, тіпті ертегі сипатта да баяндалады.
Міне, осының бэрі миф жанрының фольклортануда элі де айтарлықтай 
зерттелмегенін дәлелдесе керек.
Біздің қазақ фол ькл оры түрғысынан қарағандағы миф деп отырғанымыз
-  әлемдік мифолоғия ауқымынан  шықпайтын, тіпті типологиялық сипаты 
мен  оған  сэйкес  келетін  дүниенің,  жаратылыстың  эр  түрлі  қүбылыстары 
мен  объектілерінің  пайда  болуын,  аспан  мен  жердің  жаратьшуын, 
адамзаттың алғаш қалай пайда болғанын жэне аңдар мен құстардың шығу 
тегі  мен  мінез-қүлқын,  ерекшеліктерін  түсіндіріп  баяндайтын  прозалық 
шыгармалар. 
Типологиялық сипатына орай,  қазақ мифі  ежелгі  (архаич- 
ный)  классикалық  мифтер  түріне  жақын.  Мифтің  поэтикасын  зерттеген 
ғалым  Е.М.Мелетинский  ежелгі  классикалық  мифтердің  мынандай  бел- 
гілерін  көрсетеді:  «қандай да  болмасын  заттың мэнін  оның  пайда болуы-
130

мен байланыстыру; ягни заттың жаратылысын түсіндіру деген сөз -  оның 
қалай  пайда  болганын  эңгімелеу;  айналаны  қоршаган  дүниені  сипаттау
деген сөз -  сол дүниенің пайда болу тарихын баяндау» [1].
Ежелгі  классикалық  мифтің  белгілері  мүнымен  шектелмейді.
Архаикалық  мифті  сипаттайтын  тагы  да  біраз  нәрселер  бар.  Олар  мы-
налар:  мифтік  уақыт  пен  мифтік  сана;  мифтік  үгым  мен  мифологиялық
ойлау;  осылардан  барып  мифтік  дәуірде  аспан  мен  жер  —  бір,  адам  мен
табигат -  бір деп түсіну. Сол себепті ежелгі  классикалық мифтің мазмұны
-   элемнің  (космостың)  жаратылуы,  алгашқы  адамның дүниеге  келуі  мен
оның жасампаздыгы болып келеді.
Архаикалық мифтің кейінгі, адамзат қогамы мен санасының ілгерше-
ген кезіндегі мазмүны — адамды қоршаган дүниенің пайда болуы мен ере- 
кшелігін,  аңдар  мен  жануарлардың мінез-қүлқын түсіндіру болып  келеді. 
Бүл  мифтік  сананың  кейі^гі,  дамыган  сатысы.  Мүнда  алгашқы  қауым 
адамы  өзін табигаттан  боліп  алып,  оган  қарсы  қоя  бастайды.  Табигаттан, 
маңайды қоршаган дүниеден, аңнан,  қүстан өзінің ерекше екенін түсінген 
адам  енді  соның себебін  іздеген.  Сөйтіп,  ол  өзі туралы,  аңдар  мен  қүстар 
туралы  миф  тугызган.  Бүл  кездегі  миф  бүрынгы  ізбен,  ягни  ескі  наным- 
|  түсінікті  пайдалана  жасалган.  Бірақ  бүл  уақыттагы  миф  түсіндірмелі  си-
патта болған.
Архаикалық  мифтің  жанр  ретіндегі  тагы  бір  сипаты  —
^ атқаратын 
қызметінің танымдық және  көркемдігі  мен  қиялының  қарапайым  болуы. 
Ежелгі көне мифті алгашқы қауым адамы қиял деп есептемеген, оған, оның 
оқиғасы  мен  мазмүнына  кәміл  сенген.  Мифте  қиял  бар  деген  түсінік  біз- 
дерде  гана,  ал  мифтік дәуірдегі,  мифтік  санадағы  адам  оны таза  шындық
деп қабылдаған.
Рас, қазіргі зерттеуші-біздіңтүсінігімізде миф -  қиялдан туған әңгіме. 
Ал,  біздің  бүрынгы  бабаларымыз,  тіпті  революңияға дейінгі,  ол  аз  болса 
одан бертінгі кезде өмір сүрген қариялар қазақ арасында айтылган аңыздар 
I 
мен  мифтерге  иланған,  ондағы  оқиғаларды  баяғыда  болган  деп  ойлаган.
I 
Сәкен  Сейфуллиннің  айтуынша  «адам  ол  заманда  түрлі  хайуандар  тура- 
I 
лы,  жаратылыстың түрлі  затгары,  құбылыстары  туралы  эңгіме  қылғанда, 
I 
өздерінің түсінулеріне шындап нанып эңгіме қылатын. Жэне оларды неше 
I 
түрлі  «керемет»,  «сиқыр»  істеуге,  неше  түрлі  құбылуға  қолдарынан  ке- 
I 
леді деп сенген.  Солардың бірін эңгіме қылган өзінің қиялын  шын тэрізді 
I 
қылып  айтатын.  Сонымен  бұрынғылар  шын  деген  эңгімелер  соңғыларға
I 
ертек болып  қала берген» [2].
I 
Демек,  бүрын  қазақгар  өздері  айтатын  мифтер  мен  аңыздарга  сен-
I 
ген.  Қазақгың  мифтері  өздерінің  барлық  компоненті  жағынан  жоғарыда
I 
белгілерін  сипаттаган  көне  классикалық  мифпен  жақын.  Онда  сол
I 
архаикалық таза күйінде болмаса да көне заманғы мифке тэн мифтік сана,
I  
уақыт,  мифологиялық  ұғымдардың  іздері  айқын  көрінеді.  Қазақ  мифі-
■ 
нен  мифтік  сананың дамуындығы  екі  сатыны  да,  көсмос  моделін де,  ілкі
I  
атаның жасампаздыгын да,  адам  мен табиғатты  қарсы  қоюдың да,  аң мен
■ як» ТДқ ■
 
ІІІІЯ
  1 р 
1111 |ІМ
 1 
”

құстардың  мінез-қүлқын  түсіндіріп  әңгімелеудің  де  көріністерін  табуға 
болады. Енді рсы ойымызды дәлелдейік.
Дүниенің ,осы  күнгі  көрінісі -  жер беті,  аспан  шырақтары,  аңдар мен 
қүстардың,  осімдіктердің  түрлері,  адамдардың  омір  салты,  элеуметтік 
топтар,  діни  қагидалар,  ягни  өмірдегі  барлық  нәрсенің  қазіргі  күй-жайы
—
 миф  бойынша атам заманда болган  оқигалар мен тіршілік еткен  мифтік 
адамдардың іс-әрекетінің нәтижесі.
Мифтегі  оқигалардың  болатын  шагы  — мифтік  дэуір.  Ол  қасиетті 
уақыт деп  есептелген,  себебі  барлық заттың пайда  болуы,  осы  күнгі  түр- 
түсі, ерекшелігі сол заманда орныққан деп түсінілген. Мифтік сана бойын- 
ша  заттың  мэнін  ұгу  үшін  оның  шыгу  тарихын  білу  керек,  ягни  заттың 
мэні мен тегі теңдестіріле байланыстырылган. Қай заттың болмасын шыгу 
тегін  білмейінше,  оны  пайдалануга  болмайды.  Міне,  мифтің  көбінесе 
этиологияльщ болатьшы  осыдан.
Алгашқы  қауым  адамының  ойлау  қабілеті  абстракті  түсініктерді 
қабылдамаган,  сол  себепті  ол  дәуірде  субъекті  мен  объектіні,  зат  пен 
оның  атауын,  көп  пен  азды,  кеңістік  пен  уақытты  дэл  айыра  алмаган. 
Соган  қарамастан  алгашқы  қауымдық  логика  айтарлықгай  абстракгілік- 
ке  бара  алган,  әйтпесе  мифологиялық  түсінік  пайда  болмас  еді.  «Таза  -  
мифологиялық ойлау» дегеніміздің өзі — белгілі бір дәрежедегі абстракция,
-  деп  жазады  Е.М.Мелетинский.  Мүның таңданарлық ештеңесі  жоқ.  Се- 
бебі, көне қогамдардагы ондірістік практика мен техникалық тэжірибеден 
туындайтын  эр  түрлі  импульстар  болды.  Сөйте  түра  мифологиялық 
ойлаудың  химиядагыдай  таза  күйінде  анықталмайтындыгының  өзі  оның 
адамзат мэдениеті  тарихының,  тіпті  сананың озінің ең кене  «синкретті» 
фазасымен төркіндес екенін көрсетеді»  [3].
Мифтік  санага  рух  пен  табигаттың  бірлігі  тэн.  Осыдан  барып  оның 
негізі болып теңцік заңы (закон тождества) саналады. Өзінің даму жолын- 
да мифтік сана екі түрлі сатыдан  әтеді деуге болады.  Бірінші  кезеңде рух 
пен  табигат  (духовное  и  природное)  толық тең,  ягни  бір  болып  көрінеді. 
Екінші  кезеңде  адамның  табигат  қойнауынан  алшақгауына  байланысты 
жаңагы айтқан теңдік бүзыла бастайды.
Табигаттагы  дүниенің  бэрі  бірдей  деген  алгашқы  мифтік  сана 
әлемдегі  жанды  жэне  жансыз,  олі  мен  тірі  нәрсені  анық  жіктемеуден 
туган.  Бүл түсінік  мифтік  санага тэн анимизмді,  ягни дүниедегі  нэрсенің 
бэрінің  жаны  бар  деген  сенімді  тугызган.  Сол  себепті  революңиядан 
бүрын қазақгар «жаратьшыстың барлық» түрлерін, барлық хайуанаттарын 
адамша ақылды, адамша тіршілік қылады деп білген [4].
Мифтік  сананың алгашқы  кезеңінде  адам  озі  мен жануардың арасына 
жік қоймаган. Сол себепті, мысалы, австралиялықгар мен океаниялықгардың 
коне мифінде адам мен жануар дараланбайды. «Бүл оқига аңдар адам кезін- 
де болган еді», -  деп басталу ол мифтерде заңдылық.
Адам мен жануарды болмеу,  адамды екі кейіпті болады деп түсіну ол 
замандардагы  миф  кейіпкерін  жартьшай  адам,  жартылай  жануар  түрінде
132

бейнелейді,  яғни  зооантропоморфтық  образ  жасайды.  Бұл,  әсіресе,  то- 
темдік  мифтерде  кең  етек  алган,  ал  кейінгі  дәуірлерде  мифтің  басқа  да 
түрлерінде  орын  тепкен.  Әдетте,  көне  тотемдік  мифтерде  бір  рулы  ел 
мен  белгілі  бір  жануарлар  тобының тотемдік  атасы  — бір  аң  деп  баянда- 
лады.  Бұл  мифтердегі  кейіпкерлердің  өзгеруі — әлі таза  құбылу  емес,  бұл 
мақсатты  құбылуга  апаратын  жол.  Мақсатты  құбылу  кейін,  мэселен,  ер- 
тегі  жанрының  бір  белгісіне  айналады.  Ал,  тотемдік  мифтегі  қаһарман 
кейпінің өзгеруі шын мәніндегі құбылу деп саналмауы керек, себебі мұнда 
сол  кездегі  сана  бойынша  қаһарман  адам  кейпінде  де,  жануар  түрінде  де
көріне береді.  Бір-екі мысал келтіре кетейік.
Қиыр  солтүстікте,  Қола түбегінде  тұратын  лопар  елінің  мифтері  бы- 
лай деп  баяндайды:  «Бір Мяндаш-қыз деген  эйел-бұғы  болыпты.  Бір  күні 
ол  бұзау-ұл  туыпты.  Біраз  уақыт  өткеннен  кейін  бұзау-ұл  жап-жас  бұгы 
мяндаш-жігітке  айналыпты.  Әлгі  бір  айналып  еді  кэдімгі  адам  кейпіне 
келді.  Мяндаш-қыз  да  айналып  еді  -   ол  да  адам  түріне  келді»  [5].  Тағы 
бір  мысал:  «Өте  ерте  заманда  бір  сыйқыршы  кемпір  болыпты.  Ол  адам 
түрінде  жүруден  әбден  жалығыпты.  Содан  бір  күні  элгі  кемпір  жабайы 
ұрғашы  бұғыға  айналып  кетіпті.  Тағы  бұгылармен  қанша  жүргенін  кім 
білсін,  эйтеуір  жаңағы  ұрғашы  бұғы  буаз  болып  қалыпты.  Туатын  күні 
жақындаған  кезде  мен  қалай  бұғы  туам  деп  қорқып,  ол  қайтадан  әйел
қалпына келіпті» [6]. 
.
Келтірілген  екі  мифте де  адам  мен  жануарлардың  арасында жік жоқ*
Мұндағы  кейіпкерлер  біресе  адамға,  біресе  аңға  оп-оңай  айналып  кетеді.
Бірақ  осы  айналуда  өзгешелік  бар.  Алғашқы  мысалдағы  бұғылардың
адамға айналуы элі жете мақсатты емес.
Ал,  екінші  мысалдағы  құбылу  басқаша  сипатта:  кәрі  мыстан  әйел
еріккеннен ұрғашы бұғыға айналады, кейін қорыққаннан ол қайтадан адам
қалпына келеді. 
^  .
«Мифтік дәуірде адам өзінің әр түрлі жанды-жансыз нәрсенің кеипіне
кіріп,  өзгеріп  кететіндігіне  кэміл  сенген...  Бұл  дэуірде  адам  өзін-өзі  бір- 
де аспандағы  аққу кейпіне, бірде жортып жүрген жолбарыс кейпіне ауыса
алады деп сенген» [7].
Мифологиялық  ойлаудың  кейбір  ерекшеліктері  көне  замандағы  «жа-
байы»  адамның өзін-өзі  маңдайдағы табиғаттан,  элемнен  бөлмеуінің сал-
дарынан пайда болған. Ол кездегі адам өз қасиетін табиғатқа, оның белгілі
бір  құбылысы  мен  объектісіне  теліген,  олар  да  адам  сияқты  өмір  сүреді
деп ойлаған.
Ешқандай  мақсатсыз  құбылушылық  кездесетін  мифтер  дүниедеп 
нәрсенің  бэрі  бірдей  деген  түсінікке  негізделген^  Көптеген  аспани 
(космогониялық) жэне тотемдік мифтерде тірінің өліге айналуының басты се- 
бебі қатты шаршағандық болып келеді. Мұндай құбылуды алғашқы жағдайға 
қайта оралу деп айтуға болмайды.  Қатты шаршаған мифологиялық кейіпкер 
қозғалуға  шамасы  келмегендіктен  тасқа  айналып,  тыныш  табады.  Мысалы, 
шаршап жатып, ұйықтап кеткен батыр жайындағы қазақ мифін алайық...
133

Жалпы  мифтің  дамуында  байқалатын  заңдылықтардың  бірі  қазақ
сияқты  жоғары  дамыған  елдің  мифтерінде  адамның  затқа,  хайуанға  ай-
налуы  басқаша  түсіндіріледі.  Көбінесе,  мұндағы  басты  себеп  -   шаршап
ұиықтап  кету,  немесе  қарғыстанып,  жазалану,  яки  болмаса  зор  хауіптен 
қашу т.т. 
,  '
Ал, австралиялықтар сияқты елдердің мифі -  алғашқы қауымдық (пер- 
вобытный)  миф.  Мұнда тірінің өліғе  айналуы,  адамның затқа,  құсқа,  аңға 
қүбылуы  мифтік  сана  аясында  түсіндіріледі  де,  қүбылушылық  мақсатты 
(целенаправленный)  болады.  Мысалы,  Океания  жұртының  «Тағароның 
теңізді қалай жасағаны» деген мифінде көлдің суын тоқтату үшін бір әйел 
өзі тасқа айналады [8].  Ал, қазақ мифіндегі құбылушылық амалсыздықтан 
болған  деп  түсіндіріледі.  Жеті  қарақшы,  Жеке  батыр,  Қырық  қыз  т.б. 
жайындағы  мифтерде  кейіпкерлер  амалсыздың  күнінен  басқа  кейіпке 
түседі.  Бірақ мұндағы  амалсыздық -  зорлық деғен мағынада емес.  Кейіп- 
кер өз  еркімен  өзін-өзі тасқа, не аңға айналдырмайды.  Оны  басқа субъект 
немесе басқа бір  себеп  құбылдырады.  Бұл тұрғыдан келгенде, қазақ мифі 
жалпы архаикалық мифтің табиғатына қайшы келмейді.
Миф  міндетті  түрде  себеп-салдарлы  болады.  Қандай  да  болмасын 
құбылушылықтың,  яғни  өзгерістің  (айталық,  қарлығаш  құйрығыньщ 
өзгеруі)  себебі  бар.  Мифтердегі  құбылушылық  үш  түрлі  себепке  бай- 
ланысты  болып  келеді.  Бірі  -   адам  өте  шаршағандықтан  ұйықтап  кетіп, 
сол  бойда  тасқа,  я  болмаса  аңға,  құсқа  айналып  кетеді.  Мұндай  мифтер 
Африка  мен  Австралияның  жергілікті  тайпаларының  фольклорында  өте 
көп.  Қазақ  арасында  да  мұндай  мифтерді  кездестіруге  болады.  Мысалы,
миф.
байланысты
Екінші  себеп — адамның  кінәлі  болуы.  Мұндағы  құбылушылық жаза 
ретінде  қабылданады.  Мәселен,  «Сынтас»,  «Келіншектау»  мифтерін- 
Де  экесінің  алдында  кінэлі  болғандықган  қыздар  тасқа  айналып  қалады. 
Кейінгі  дэуірлерде  адамның  кінэлілігі  (виновность)  күнэлік  (грех)  деген 
түсінікпен ауыстырылады. Мысалы, суыр болып кеткен Қарынбай туралы 
мифте  адам  құдай  алдында күнэлі  болғандықтан  аңға айналдырылып  жі- 
берілген деп баяндалады.
Құбылушылықтың үшінші себебі -  зор қауіптен құтылу жолы. Адамға 
ғаламат  қатер  төнеді.  Содан  құтылу  үшін  ол  не  тасқа,  не  жұлдызға  т.б. 
нәрсеге  айналып кетеді.  Қазақга сондай  мифтің бірі  Қазығұрт тауындағы 
«Қырық 
қыз» деп аталатын тастарға байланысты айтылады:
«Баяғыда  бір  байдың 
қызының 
тойы  болады.  Той  болып  жатқанда 
қалындық  қырық  қызымен,  күйеу  серіктерімен  серуендеп  шығады.  Жа- 
угершілік  заман  екен.  «Жау  келіп  қалды!» -  деген дауыс  шығады.  Сонда 
қыздар  шулап:  «Е,  құдай!»  Бізді  жау  әкеткенше,  тас  қыла  көр!»-  депті. 
Содан бэрі тасқа айналыпты»  [9].
Бұл  мифтегі  тағы бір  көңіл  аударарлық нәрсе -  адамның да тасқа ай- 
налуы — «құдайдың»  ісі болып көрінуі.  Бұл,  сөз жоқ,  кейінгі  бірқұдайлық
134

ислам  дінінің  әсері.  Ежелгі  мифтерде  басына  төнген  қатерден  құтылу 
үшін  адам  өзі  тасқа,  немесе  аңға  айналып  кететін.  Мысалы,  Меланези- 
яда  түратын  тайпалардың  Шолпан  туралы  мифінде  Манди  деген  қыз 
қүрбандыққа шалынатын өлімнен қашып жүлдызға айналып кетеді 110]. 
Осыған  үқсас  миф  қазақтарда  да  болған.  Соның  бір  вариантын
Х.Әбішев «Аспан сьфы» атты кітабында былай баяндайды:
Үркер,  негізінде,  жеті  жүлдыз  екен,  бүлардың  жьштылдап  көрініп
түратыны  алтау.  Жетіқарашы  келіп  шапқанда,  бүлар  үркіп,  содан  Үркер 
атаныпты.  Оның  арасындагы  бәрінен  жарқырағы  қыз  болған  соң,  Үркер 
қызын  қорғаймын  деп,  оны  көрсетпей,  бір  жерге  жиналып  топталып
тұрады, әйтпесе Жетіқарақшы үрлап экетеді  [11].
Рас,  мүнда  адамның  тікелей  өзі  жүлдызға  айналуы  жоқ,  бірақ  миф 
мазмүнына  қарағанда,  Үркер  мен  Жетіқарашы  арасындағы  қатынас  қыз 
бен  қуғыншыны  еске түсіреді.  Әйтеуір,  Үркер туралы  осы  мифтің  көне 
екендігіне  күмэн  жоқ  жэне  оның  мифтік  сананың  екінші  сатысына  тэн 
қүбылушьшықпен  байланысты  екені  тағы  даусыз.  Бірақ  бүл  жерде  аита- 
тын  нэрсе:  қазақ  мифтерінде  адамның  өз  еркімен  аңға,  тасқа,  қүсқа  аи- 
налуы  ете  сирек,  тіпті  жоқтың  қасы.  Ал,  бүл  құбылушылықгың  ең  көне
1 
Бұдан  шығатын  ой -  жалпы  алғашқы  қауым  мифінде  құбылушылық 
бірнеше түрде  кездеседі де,  бірнеше  себепке  байланысты  болады.  Соның 
ең  көнесі  -   адам  оз-өзінен,  өз  еркімен  басқа  кейіпке  түсуі.  Ол  көоіне- 
көп  не  бір  қатерден  қашып,  не  қатгы  шаршап  басқа  кейіпке  түседі. 
Құбылушылықгың бұл түрі мифтік сананың бастапқы кезінде орын тепкен 
адам өзі мен табиғатты бөлмей, дараламай, екеуі бір дүние деген түсінікке 
негізделген.  (Осы қүбылушылық кейінгі замандарда фолыслорлық көркем 
прозаға еніп, ертегі кейіпкерлері оп-оңай басқа кейіпке түсіп, аң да, қүс та,
жәндік те бола алады). 
_  „
Ал  адамның аңга, тасқа т.б. затқа айналуы оның кінәсіне баиланысты
Деп түсіндіретін мифтер мифтік сананың кейінгі, дамыған дәуірмен баила-
нысты. Мұнда адам әзі мен өлі табиғаттың арасында алшақтық бар екенін
сезіп, адам мен жануар екі бәлек дүние екенін білген. Сол себепті адамның
аң кейпіне, тасқа айналуы -  оның өз еркінен тыс істелетін іс деп танылған.
Ол  І   жаза,  немесе  қаргыс,  ал  бертінгі  дәуірлерде  тэңір,  кұдаи,  алла  ісі
деп  есептелген.  Бірақ  өсының  бэрі  X алғашқы  қауымдағы  сөз  құдіретіне
сенушіліктің (магия) ізі. 
___   | ,
Бұл  айтьшғандардың бэрі  алғашқы  қауымдағы  көне  мифке тэн.  Көне
мифтің  функциясы  -   таза  практикалық  функция,  жаратылысты  танып-
білү. Алайда, бүл таным прөцесі мифтік санаға негізделген.
Мифтік сананың дамуындағы екінші кезең адам өзін қоршаған ортадан
бөліп  альш,  ерекшелендіре  қарайтын  сезіммен  сипатталады.  Сондықган
бұл  шақгағы  мифтерде  адамның жануарға  айналуы  мақсатты  құбылу  бо-
лып танылады.  Мұнда адамның жануарга айналуы  міндетті түрде  бір  се-
бепке байланысты болады.
135

Табигаттың  бір  құбылысының  пайда  болуын  түсіндіретін,  немесе 
жер-су,  аң-қүстардың  шығу  тегін,  әйтпесе  басқа  бір  сырын  ашатын  миф- 
терде құбылуШылық оте зор рол атқарады.  Өлі мен тірі табигаттың пайда 
оолганын түсіндіретін мұндай мифтер этиологиялық (себептік) деп атала- 
ды жэне олар тек мифологиялық түсінік шеңберінде гана сақталган, ерте- 
пде,  я  болмаса  басқа көркем  фольклорда ондай  қүбылушылықтың себебі 
ешқашан түсіндірілмейді. Ал, этиологиялық мифте белгілі бір жануардың 
не  себепті  мұндай  екені,  оның  қалайша  жануар  болганы  баяндалады. 
Мұндаи  мифтерде  толық  құбылушылық  эңгіме  болып  отырган  аң  мен 
адам арасындагы кейбір кездесетін ұқсастықтарга негізделеді: сыртқы түр 
ұқсастыгы, қимылдары, жүрісі мен мінез құлқының ұқсастыгы, т.б.
Мысалы, қазақтың кор тышқан жайындагы мифін алайық.
«Бір байдың екі қызы, екі ұлы болыпты; ол заманда жер бетінде басқа 
адамдар  болмапты.  Әкесі  бір  жаққа  кеткенде,  үлкен  қыз  сіңілісіне:  «Ба- 
уырларымыздан басқа еркек кіндік жоқ,  солармен  көңіл қосайық!» -  деп- 
ті.  «Қой,  құдай  естіп  қояды,  күнэ  болады»,  — деп  жауап  беріпті  сіңілісі. 
«Құдайдың құлагы жоқ!» -  депті үлкені. Содан соң ол үлкен бауырын өзіне 
шақырады, ал анау бармайды. Қыз өлтірем дейді, бірақ жігіт қорықпайды. 
Ашуланган қыз бауырының екі көзін ойып алып, өзін жерге көміп тастай- 
дьі.  Содан  бері  көр  тышқан  соқыр  жэне  жердің  астында  тұрады.  Әкесі 
ҮЙге келіп,  болган жайды білген соң, қызын қаргап, теріс батасын беріпті. 
Құдай ол қызды мэлінге айналдырып жіберіпті. Екі аң да адамга ұқсайды, 
әсіресе көр тышқанның алдыңгы екі аягы адамның қолдары сияқты...».
Жогарыда  келтірілген  мифтер  мифтік  сананың  даму  жолындагы 
екінші  сатысында  туган.  Мұнда  адам  өзін  табигаттан,  жануардан  бөлек 
екенін  біледі жэне  адамның жануарга айналуы  бұрынгыдай  заңды  болып 
қабылданбайды.  Адамның хайуанга,  тагы  басқа нәрсеге  ауысуы -  бір  се- 
беппен байл аныстырыл ады. Соның бірі — адам кінәлі немесе күнэлі болып, 
жаза ретінде  аңга айналады.  Жазаның бұл түрі ежелгі  адамның магиялық 
сеніміне,  ягни  сөздің  құдіретіне  сенушілікке  негізделген.  Мэселен, 
Қаратау  терістігінде  тұратын  қазақтар  арасьшда  «Келіншектау»  деп  ата- 
латын  шыңга  байланысты  мынадай  өте  көне  миф  бар.  Біз  оны  жазушы 
Дүкенбай Досжановтың көркем баяндауынша береміз.
«Әлде жүз, элде мың жыл бұрын теріскейде әйгілі бай өтіпті. Әлгі бай 
аузы уәлі,  ақылы мен дәулеті парапар кісі көрінеді. Қьшыгы тэтті, жалгыз 
қызы  больщты.  Майысып  толқып  бой  жетіпті.  Тана  козі  талайдың  ішіне 
шоқ  түсіріпті.  Күңгей  елінен  теңі  табылыпты  ақыры.  Әлгі  бай  жалгыз 
перзентінен  аярым  жоқ  деп,  екі  жасқа  батасын  беріпті,  жасауын  бөліпті 
дейді.  Жасауды  көрген  ақын  нешеме  күн  қисса  етіп  жырласа  да,  сурет- 
теп тауыса алмапты деседі:  Отаудың  үзік, дөдегесі  ақ марқаның  жүнінен 
басылып,  бау-басқұры  жібек  жіптен  тоқылыпты.  Шаңырагын  алтынмен 
аптап,  уығын  күміспен  қаптапты.  Бар  жиһаз-жасауды  түйеге  теңцеп,  ал 
риза бол қалқам деп,  әкесі  керуеннің бас жібін  қызына ұстатқан көрінеді. 
Керуен  ырғалып-жырғалып  Қаратаудың  қыр  арқасына  көтеріліпті.  Қызы
136

құрғыр  дүниеге  бір  табан  жақын  білем,  сол  арада  түйелерді,  жасауды 
қайыра  бір  көзден  өткізіпті.  Сөйтсе  итаяғы  жай  өрік  ағаштан  шабылған 
екен.  Мүны  көрген  қыз:  «Әкем  сараңдық  жасапты,  итаяғымды  күмістен 
соқгырмапты»,  -   деп  күйеу  жігітті  ауылына  қайыра  шаптырыпты  дейді. 
Күміс  итаяққа  жүмсаған  көрінеді.  Бар  дәулетін  сыпырып  арттырып  жі- 
берген  ақылды  эке  элгі  сөзді  естіп  қатты  налыпты.  Қызына  «тас  жүрек 
екенсің, тас бол», -  деп теріс батасын беріпті.  Ол кезде қарғыстың дөп да- 
ритын уағы білем:  (қазір ғой қанша қарғасаң да дарымайтыны) әлгі шөгіп 
жатқан түйелер, бүйда тартқан қалыңдық солайымен түрған жерінде тасқа
айналып қалыпты»  [12].
Әрине, біз баяндаған миф талай ғасырлар ел арасында айтылып, қазақ 
қоғамының  бертінгі  дәуірлерінде  үстанған  омір  салты  мен  идеологиясы- 
на,  әдет-ғұрпына  сәйкес  өзгертілген,  солар  тұрғысынан  бағаланған.  Бұл,
сөз жоқ, алғашқы қауымдьгқ миф емес.
Бірақ  біз  үшін  маңыздысы  -   миф  сюжетінің  сақталуы  жэне  сол  сю-
жетті  туғызған  көне  ұғымның  елесі:  мифтік  санаға  тэн  сөздің  магиялық
құдіретіне  сену.  Бұл  сенушіліктің  ізін  сезген  жазушы  эңгімені  айтып
отырған  шалдың  аузына  мынадай  сөз  салады:  «Ол  кезде  қарғыстың  дөп
даритын уағы білем»...
Келтірілген  мифте  қыздың тасқа айналуы кінэлі  болған  адамның жа-
засы  деп  түсіндіріледі.  Бұл  мифтік  сананың  дамуындағы  екінші  кезеңге
тән құбылыс. Оның арғы түп негізі алғашқы қауым адамдарының діни на-
нымдары мен мифтерінде.
«Мифтердің  айтуы  бойынша рудың тотемдік қағидаларды  бұзған,
немесе  оларды  құрметтемеген  адамды  жан  шошырлық жаза  күтеді.  Сон-
дай жазалардың бірі — адамды аңға, я  болмаса жансыз нәрсеге  айналдыру
деп ұғынылған.  Мұндай  жаза түріндегі  құбылу  сөздің құдіретті  күші  бар
деген  сеніммен  байланысты  және  мифологиялық  сананың  ғана  аясында
сақгалған...  Жазалаудың  нэтижесі  болатын  құбылу  мифте  ылғи  да  тиым
салынған  тотемдік  салтты  бұзумен  байланысты  болмайды.  Адам  келбеті-
нен  айырьшудың  себебі  көбінесе  бүкіл  рудың этикалық тэртібін  бұзу  бо-
лып табылады [13].
Міне,  осы  этикалық  салтты  бұзғаны  үшін  «Келіншектау»  мифінде
экесі қызын тасқа айналдырып жазалайды. Мұндай жазалау, ғалымдардың 
айтуынша, адам санасының кейінгі кездерінде де орын алады екен  [14].
Өмір  жылжып,  қоғам  дамыған  сайын  адам  мифтік  санадан  біртін- 
деп  арьша  бастап,  жаратьшысты,  табиғатты  тануда  енді  бұрынғы  мифтік 
түсініктермен  қатар  күнделікті  тэжірибеге  де  сүйенетін  болған.  Соның 
нэтижесінде, сондай-ақ адамның білуге деген құштарлығының арқасында 
енді  ежелгі  дэуір  жандары  аспан  шырақтарын  білуге  тырысқан,  өзін 
қоршаған табиғатты түсінуге күш салған, маңайындағы аң мен жануарлар
сырын ұғуға ұмтылған.
Міне,  сөйтіп  ол  әр  түрлі  түсіндірмелі  мифтер  туғызған.  Бірақ  бұл
мифтер  алғашқы  қауымдағыдай  жалаң  қиял топшалау мен  мифтік санаға
137

гана негізделмей, тіршілік тәжірибесіне де сүйенген. Осы қатардағы миф-
тер  тобына  аспан  денелері  туралы  (космогоннческие),  аңдар  мен  қүстар
жонінде  (этиологические),  адамдар  мен  рулардың  шыгу  тарихы  жайын-
Да  (генеалогические)  мифтер  жатады.  Мұнда  бір  ескеретін  жай:  жалгыз
жануарлар  жайындағы  мифтер  ғана  этиологиялық *емес,  түптеп  келгенде
мифтің барлық түрі  этиологиялық,  яғни  себептік болып  келеді.  Тек жану-
арлар жайындағы мифтер өте түсіндірмелі-себепті болады:  мүнда «неге?»
—
  деген  сүрақ  қойылып,  миф  сюжеті  соған  жауап  ретінде  құрылады.
Айталық, «Қарлығаштың қүйрығы неге айыр?», «Бөдененің құйрығы неге
қысқа?», «Қоянның ерні неге жырық?» т.т. Рас, бұл мифтер өзінің алғашқы
«қасиетті»  сипатын  элдеқашан  жоғалтқан,  сондықтан олар көбінесе ерте-
гі  деп  танылып  келген.  Әрине,  бұлардың  бізге  жеткен  түрі  ертегі  болуы
мүмкін, бірақ сюжеттің түп негізіне қарасақ, олар алғаш кезде миф болғаны
айқын  сезіліп  тұр.  Кейінгі  замандарда  сакральдық  сипаты  жоғалған  соң,
олар екі аңның, немесе жэндіктің қақтығысы туралы күлкілі әңгімеге, бер- 
тін келе ертегіге айналып кеткен.
Сонымен, мифтердің ендігі бір тобы адамның табиғатты, дүниені тану
мақсатында туған  шығармалар екеніне көз жетті.  Бұл,  әсіресе,  космостық
денелерге, оның ішінде Жер, Күн, Ай, жұлдыздар жайлы мифтерден айқын 
көрінеді.
Иә,  ғалым  дұрыс  айтады.  Аспан  әлемі  туралы  қазақ  мифтерінде 
қазақтың  мал  шаруашылықты,  көшпенді  өмірі  жан-жақты  көрініс  береді. 
Бір-екі  мысал келтірейік.  Жетіқарақшы туралы миф:
...«Жетіқарақшы  бара  жатқанның  балтасын,  келе  жатқанның  кет- 
пенін  ұрлаған  баукеспе  ұры  болыпты.  Халық  болып  соңына  түскен  соң 
қылмысы  басынан  асқан  жеті  ұры  жеткізбей  аспанға  қашып  шыққан. 
Бастаған алдыңғы төртеуі, ана артындағы үшеуі ерер-ермес болып жүрген 
олардың құйыршығы.  Ана екі  бүйірдегі  екі  жарық жұлдыз  екі  батыр.  Со- 
нау  көрінген  қатар  екі  жұлдыз  Ақбозат  пен  Көкбозат  батырлардың  атта- 
ры.  Олар  Темірқазыққа  арқандаулы.  Шұбатылған  арқаны  да  эне  көрініп 
тұр.  Аттар  Темірқазықты  айнала  оттайды.  Оларды  аңдыған  жеті  ұры  да 
түнімен төңіректеп, айналып жүреді. ¥рылар қайтсе де осы аттарды түсіріп 
алмақшы.  Сақ  күзетші  алдындағысынан  көз  жазбайды.  Сөйтіп  жүргенде 
таң атады. Таң атысымен Жетіқарақшы көзден тайып, тасаланады»  [15].
Міне,  бұл  қарапайым  ғана  мифте  аспандағы  жұлдыздардың
қозғалу  заңдылықтары  қазақтың  күнделікті  өз  өмірінің  көріністерімен
түсіндірілген.  Күндіз  малын  бағып,  түнде  оны  күзеткен  қазақ  халқы
аспандағы  эр  жұлдыздың  туар,  батар  мезгілін,  оның  қозғалу  жолдарын,
көктегі  орналасу  орнын,  — бәрін  жақсы  білген,  ал  оны  түсінуде  реалды
өзінің өміріне жүгінген.  Жаңағы  Жетіқарақшы  аталатын жеті жұлдыз бен
Темірқазық жұлдызының қозғалу заңдылығы жоғарыда келтірілген мифте 
дәл және шебер қиюласқан.
Кемпірқосақ  жайындағы  миф  те  —  қазақ  өмірінің  аспандағы  бір 
көрінісі.  Қой  қосақтап  сауу  —  қазақтың  әдеттегі 
шаруасы.  Ал  осы
138

күнделікті  тұрмыстың,  шаруашылықгың  жаңбырдан  кейін  болатын 
табиғат құбылысын түсінуге пайдаланылуы — жай ғана қиял емес, реалды
өмірге, тіршілікке негізделген тұжырым.
Мұндай заңдылыкты Үркер, Үшарқар сияқгы жұлдыздар туралы миф- 
терден де көруге болады. Демек, адамзат мифтік санадан  алшақтаған  кез- 
де, дүниені, маңайдағы әлемді танып-білу үшін  бұрынғыдай адам  мен өлі 
табиғатты тең санайтын ұғымнан туатын мифтер шығармайдьі, енді жара- 
тылыс  күштері  мен  аспан  құбылыстарын  түсіндіру  үшін  өзінің тіршілігі- 
не,  тұрмысына,  болмысына  сүйенеді,  сөйтіп,  өз  өмірін  аспанға  көшіреді. 
Бұл  — мифтің  киелі  сипатынан  ада  бола  бастаған  шақ.  Осыдан  кейінгі 
даму сатысында мұндай мифтер танымдықпен қатар, көркемдік те қызмет 
атқара  бастайды.  Мұндай  қасиет  ертеде  пайда  болған  мемлекет  тұсында 
өрістеген.  Мысалы,  ежелгі  Грекияда,  Римде,  Египетте,  Үндістанда, 
Қытайда  бұрынғы,  алғашқы  қауым  дәуіріндегі  мифтер  сакральды  сипат- 
тан  айрылып  көркемдеу  цикліне  түскен,  соның  нәтижесінде  аспандағы 
жұлдыздардың  әрқайсысы  адам  өмірінің  бір  салсын  басқаратын  құдай 
болып  саналған  да,  олардың  бәрінің  үстінен  қарайтын  бір  құдай  (Зевс, 
Юпитер) болған. Ол құдайлардың бір-бірімен қатынасы, тіршілігі жердегі 
адамдардікіндей,  олар  бірін-бірі  жақсы  да  көреді,  жек  те  көреді,  бірінен 
бірі қызғанады, бір-бірімен ұрысады, қақгығысады, согысады т.т.
Екінші  сөзбен  айтқанда,  аспандағы  сол  дәуірдегі  мемлекет  өмірі 
көшірілген.  Құл  иеленуші  мемлекетті  император  басқарса,  аспандағы 
құдайлардың  өмірін  Зевс,  Юпитер  басқарған.  Құдайларға  адамзат  мі- 
незі  мен  іс-әрекетінің  бәрі  таньшған.  Адам  сияқты  олар  әр  түрлі  сезім- 
де  бола  алады,  мінез-құлық  көрсетеді.  Ежелгі  жұлдыз  бен  құдай  туралы 
жекелеген  мифтер  көркемдеу  цикліне  түсіп,  кеңейген,  бэрі  бір-бірімен 
байланыстырылған.  Сөйтіп  барып жүйелі  (цельная),  көркемделген  мифо-
логия туған.
Көрнекті совет ғалымы М.Грабарь-Пассек өте дұрыс аитады.
«Қадым  замандардан  бастап  құрлықтағы  Грекияның  өзінде  де,  арал- 
дарда  да,  ал  отарланғаннан  кейін  Кіші  Азияда  да,  тіпті  отарга  айналған 
жерлерде  де  өздерінің  қисапсыз  мифтері  болғаны  күмэнсіз.  Алайда,  әр 
аймақты  мекендеген  грек тайпаларының  қарым-қатынасы  күшейген  сай- 
ын  ол  мифтер  араласып,  бір  оқиға,  қала,  ру,  яки  аса  көрнекті  қайраткер 
төңірегіне топталған. Сөйтіп, ауызекі мифтер тобы, немесе мифтер циклы
жасалған»  [16].
Зевс  пен  Гера  туралы  көне  мифтің  Грекияның  құл  иеленуші  мемле- 
кет боп дэуірлеу кезеңінде жүйелі, көркем мифологияға айналып, Зевс пен 
Гераның  үйлену  тарихына  дейін  баяндауды  ойымызға  толық  дәлел.  Ал, 
Геракл жайындағы мифтер де циклденіп, көркемдіктен өткен соң, оның он
екі  ерлігі туралы үлкен шығармаға айналған.
Рас,  қазақ  мифологиясының  тарихында  Грекия  мен  Римдегідеи
жағдайға жақын ситуация болған. Ол -  Түркі қағанаты заманында Тәңірдщ 
басқа құдайлардан биіктеп, жеке дара шығуы жағынан Зевс пен Юпитерді

жүктеу/скачать 22,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: