Қазақтарда  бұндай  рөлді  көбінесе  жылан,  кейде  қасқыр,  құс  атқарады

кетеді деп  ойлайды.  Киесінен  қорқып,  аққуды  атпаиды  жэне  оны  құстың 
төресі  деп  атайды.  Үкіні,  жапалақты,  тоқылдақты,  көкқарганы  жэне 
көкекті  ұрмайды”  [40].  Қазақтар  ақ жыланды  да  жыландар  патшасы  деп 
қүрмет тұтады, сол себепті оның аяғын көрген адам ең бақытты адам бола- 
ды деп санаған; жапалақты да құрметтейді, өйткені оның басы, аяғы жэне 
қауырсындары зиянкес жындардан қорғайды деп есептеген, оны киіз үйге
жэне балалардың бесігіне байлайды” [41].
Қазақ  ертегілерінде  тотемизмнің  көрінісі  адамдардың  жануарлар- 
дан,  немесе  өсімдіктерден  таралуы,  адамдар  мен  жануарлардың  үйленуі, 
қаһарманның  жәрдемшісі  аң  болатын  мотивтерде  байқалады.  Адамның 
аңнан,  өсімдіктен  жэне  т.б.  туып  таралуы  жайында  баяндайтын  мифтер 
мен  ертегілерде  міндетті түрде  ғайыптан,  яғни  ғажайып туу  мотиві  орын 
алады.  Бүлай  жаратылу  қаһарманның  қамқоршы-тотемнен  туганын  жэне 
оның сондықган ерекше екенін, ешкімге ұқсамайтынын, эрі үнемі жолы бо- 
лып огыратынын бөле-жара даралай көрсетеді, ол жалпы жұртшыльщтың
ықыласына бөленген қаһарманға айналады.
Адамдар  мен  жануарлардың  некелесуі  туралы  баяндалатын  ерте-
гілердің ішінен аюдың ұлы туралы айтылатындарын  атап  көрсетуге бола- 
ды. Оның үстіне көбінесе қаһарманның есімінің өзі-ақ оның шыққан тегі- 
нен хабар береді.  Аю бала, Аю алпан, Аю дәу, Аю қүлақ.  Бүл ертегілерде 
сюжеттін тотемдік негізі солғындай бастағаны байқалады.  Біріншіден, аю 
мен  адамның  некелесуі  кездейсоқтық ретінде  қарастырылады:  аю  эйелді 
ұрлап әкетеді, ол аюмен бірге тұруға мэжбүр болады. Екіншіден, ержеткен 
ұл  аю-әкесін  өлтіреді  де,  шешесімен  бірге  нағашыларына  келеді.  Көріп 
отырғанымыздай, тотемдік  наным-сенімнен  адам  мен  жануар  некелескен 
жағдайда тотем-әкенің күш-қуаты үрпағына кошетініне сену ғана қалған.
Асыраушы-аң  мотиві  қазақ  ертегілерінде  кездеспейді.  Олардан  гөрі 
көмекші-аң немесе жақсылықгы жақсылықпен қайтаратын хайуан туралы 
мотив  кеңірек  таралған.  Комекшілердің  ішінен  кейіпкердің  мінген  атын 
I 
айрықша атап өту қажет.  Аггар әрекет етеді, сөйлейді, келешекте болатын 
оқиғаларды  күні  бұрын  біледі,  кеңес  береді  және  қожайынын  кұіқарады. 
Бір  созбен  айтқанда,  ат  — ең  сенімді  досы,  әрі  жақсы  жолдас  және  адал 
көмекшісі.  Аттың  ертегіде  атқаратын  мұндай  ролі  жылқыны  айрықша 
жануар  санайтын  мал  баққан  көшпелінің  өмірінде  атқаратын  қызметімен
байланысты екені түсінікті. 
.
Сол сияқгы көмекшілер рөлін ақ жылан, қасқыр, бүркіт және Самұрық
құс, сонымен қатар қазақтар күнделікті өмірінде пайдаланатын жануарлар. 
қой,  түйе  және  т.б.  атқарады.  Қаһарманның  рақымшылығына  ұшыраған 
кейбір  жануарлар (ұябасар  бүркіт,  қаншық қасқыр  және  жылан)  кейіннен 
оның  эйелі  болады.  Бұл  көне  тотемдік  образдардың  комегі  жақсылыққа
орай жақсылық жасау болып көрінуі — бертінгі дэуірдің түсіндіруі.
Қазақ 
ертегілерінде 
тотемдік 
хайуанаттардың 
сүйектері 
де 
сиқырлы-магиялық  қызмет  атқарады.  Олар  кейде  адамдарға  айналып, 
қаһарманды  бақытсыздықтан  қорғайды,  кейде  алтын-күміске  аинала-
І : ;- 
85
\

V
іл
-н ш  
в н ія о в о  НічннвмсІвцвМ -  
Ххивіож ічігнвга &вх 
сіід  
мэсіэм Хвикв  Ләіяіәхэв*
іч н о   ‘н в хм іч й н в л гоо 
эи  эмтЛм 
мічігкилви  г а в щ  
чіГэігэм 
н ія и о д   ә и  
в м т в т   эт м
-эсіэ  іясівйнвмсівчвм  и э х с іэ   н в х н ія т ш э   ‘ія и о а м и э  Н іяхм іяі/ивд  н э н  Міяігсіічхвд -
т в г а   э т м э с іэ   ‘мАх 
нічігвМ 
ш вйнічігоМ   н э м   іч ік в   Н ічнм вйв  сіэ  в т н іч и о д   ічічіЛ
ім эя
  ііГЕісІеі  н в іи о д   вігивн  іч хэічн віги вд 
в і и і ч і
*  
ічэо
 
іээмсііх
 е ө э   ш э н и э д  
н э і
-эГГ
  Ш
 Ш Й  ИіниэсІАж,,  ніхәсійпгід  нічіічіпгічхвд  һ ічн и вй ү  .н в івотэ  нэіГ
іэім
 
ічігвнвэічн
  ‘ә т м ә й ә  
ічі
Г
м ві
Г
в
  н в м эв д  мАх  н іэ э н э й ’  нічсІЛд  сівхн в ев ^
•  • 
'ІЧ^ВІГИЙВХ гплл
М
ічігкиівм
  вМхо  ‘м э и э й ’  ічігвсівмхв  х эи еія м   э й н іх э с і 
іяпі
Х
сііяхэвіігвж
  ніяэвсів
Н інісіэігэи  НіяіГсівіго  н ә и   сівххве  М іяігкиіви  х о   ‘ВІГНВМХИВ  в т в м э в д  
-сІв А н в ж -іт м эи ө м  в н в і 
ңгаэм 
нвШ яэо м э і   хәжвМ Х ів ж   ХхвхАх эіГсіАх и х э й н ш  
іяіГсівіго  -   мэсіэм  Х вй н іяао  ія х х с ів т   в н в і  сіід  м э х   іяйвігод  в іХ эія н в іги в д  в н в і 
іяігіяМсів  сівігоэ  м эх   нэисівігсівХ нвж   н в ііг о д   веисі  ‘и н і к ‘э и   эм т А м   М іяігкиіви 
ГнАж  ‘ніяэсііяЛвМ)  т в т   вй н іяіія ігсівд  НіяігёвігивІТівж  ігАд  [ Ы   ій э э ә х я ә к ө м  
вінвисівчвМ   ‘эіг  НГәігэм  ісіэігэи  Ніяйсівіго  Әігеэм  ігоэ  I   ‘іяі/вхвхА х  ія н о э   э х ь е э  
ніяиМ  сіэмнщ әм  ігв  ‘іігэсіәд  э й н іх э с і  Ххсівх  н ія и в хА х  сіід  Н ічніяігвж  н в іоіч сів
‘
нічігіч
М  хв  "
нічнічэсііч
Х
в
М  ігвх  сіід  Н ін іеө   імА  н в ііг о д   в е и й  
він ви с івц в
^
‘[91?]  ічйвхив  н іііх м әсіэм   ХхвхАх іч н о э
‘в й н в ііг о д   н в х  
в
ММ
ічі
Г
нічи
М  ‘
нічсіічі
Г
ігв
М  (н ін А ж ) 
нічнічэсііч
А
в
М  Н ін іе е  
н в іо
 
‘іч іг в ііч т  
нічігв
  н в н іч х эв   сіәж   ічігнвисівчвм  нігаА 
ічнвісів
М
х
А
м
  нічсівігнвивігвд
н ін іе о   (эАмвсівЧт  эР и әм )  М ічсІАивэ  эАм 
нічігв
  -.мщэсііхігәм  ігв эіч и   а э а і д
'  
л  
_______ _ 
і С
т г 4 - а   Ч т г ч м а   і л л У Л і З Т   —
ІЭЭІГНӘХ -  ІЭӘИ
вгаМічсіив
ігАч 
эи  эмгаАм 
М ічігкиіви  в »   іяніяэсііяЛвМ  НіяхэАм  ‘нА ж  
‘гавга  ә Ш ә х а а
д х  ‘м э т ә м -и щ м   ‘М внаічх  т в г а
‘эээсііэр   ічхэічнвішвд 
и эігэм іх 
н әи іеө  НічнивіГв  сівіго  інэмхие 
‘н в ііг в н в э 
иәй' 
іхшХвМ эхө сівххве нвіігвхү  Хмйом 
н в іГ к и іви  
міхэәмнкие -  ід эд ээ іяхэвд Нічно 
'іігэхээсіөм 
н іч н в іН в х  
хэиэвМ 
М ічігкиіви 
энісіэхяэиАэ  ИічіГёвігсівАнвж  энеж
вМэвх ‘вМхо 
Ч э ін А ж ) 
Віігічм ‘вМтвга ‘э іе ө э  эігэхсіэ сівхмвевм ісіед 
Н іч н іч э о
„
іч
Я
вевж
 
іяігвсі
Х
х
 и Ш н ә м ә   ә и
әм ш Л м   и ія э іг іч х  әІГ 
ісіәхмән
А
э
 
н іч і
Т
сівігсів
Л
н в ж
 вігсівхмвевм ічХМкиэ  ігоэ ‘н іч н  
-іч х в а в ж   п ів ш   н іч и о м   ш ч х в х Л х  ічігігічм 
внічі
Г
ігв
 НЩ ігэие нвМхвж іч іг в ін в э о д
эіГніеэм 
сівх
М
в ііг о х
 
сіічЛв,,  НічіГсівхМвевМ  в х   Н хЛ сІв^а  ічхМкиэ  іг о р
||Щ З   „Л
ех
М
вэ
нэІГсних еом  -  іх әи еіч м  нічхвсівМхв НічіГсівіго  ІЩ эііх  нічігвэ э в х  
в й в
М 
і х ә ж
 
э н і т і
НічІГсівиЛх-  ‘н и н в х о ц   н и   ічіГвевж  н эіг -  ‘( 'Й 'Э   _  сівХявевМ)  сІвІГеічісігя^,,
',[ £І7І  «ЛГәдәэ
н ій ш Л х  э т э н с і і д   НііГігЛм  нвісіЛ х  н гяэвд  іе о   э н щ іх   НіянніяМхЛх  віГніяНоэ  Н д  
•ічігвііічиЛо  іч н Х іія т   эсіііЛ ж   нэіГиЛ  еіим   н о э   н вігоэ  ‘ЩЛсІімЛх  ән ісіэігеі  Н ін іеө 
‘ивйвМ  вніяхсів  ‘ііг Л н и э т   н щ эм   хәсі  т Л   вінічМ хЛх  віГ  ічіГвхив  сІәІГеөэ  Лвдав 
н ш эм  н віГ о  ічіГкоМ ә іс іә ж  н іч х в ів ж  х о  сівио  эх х эіг е  ‘н э х іг ід э э  еЛх ‘ш чіпчхсівевх 
ічівіГнічэЛх  вхсіо  НііГиЛ  ещ м   іч н о  ‘віг  ічіГивсІЛэ  нічхв  Н ічно  Н оэ  н в н о э   ‘ічіГвігв 
нічігЛж  О й 'Э   -  е ід   н в іс іч э   н іч х эв ) 
н і ч і г в х
 
ә т ә н с і і д  
н в н і ч ш в ш
 
н і ч н н і ч
М
х
Л
х
сівігічш
Л
вігічі
Г
в ж
,,  -.ічйвевж  иэІГ  ивіпчд  ічігвсіЛх  ічсівігиічсііч 
М ічігкиіви

ды  да,  қаһарман  байиды,  кейде  киім-кешекке,  киіз  үйге  жэне  үйір-үйір 
малга  айналады.  Мүндай  жагдайда  қаһарман  өлген  жануардың  сүйектері 
өзінің  көмекшілеріне  айнала  алатынын  білмейді.  Сондықтан  өліп  бара 
жатқан  жануардың  өзі  қаһарманга  оның  сүйектерін  жинап,  коміп  қою 
жөнінде  кеңес  береді.  Бүл  жерде  рудың  ұмыт  болган  ежелгі  тотемдік 
қамқоршыларының көмегін еш  қиындықсыз-ақ аңгаруга болады.
Қазақ ертегілерінде  алуан түрлі тыйымдар  бар, олардың көбісі  ежел- 
гі  тотемизммен  байланысты.  Ал,  тыйымдардың  біразы  кейбір  жануарды 
киелі  деп  үгынуга,  табигаттың  сүрапыл  күштерінен  қорқуга  байланысты 
туган болу керек. Бүл қатарда ақ жылан мен үкіні өлтіруге тыйым салына- 
тынын,  ал тыйым бұзылган жагдайда бақытсыздық болатынын айтуға бо- 
лады. Сол сияқты қасқырдың атын тура атауға болмайды, әйтпесе ол малга 
шабады;  сондай-ақ  түнде  тырнақ  алуга,  қыздарға  таранған  уақытында 
түскен шаштарын кез келген жерге тастай салуга тыйым салу да бар.
Ертегіде кең тараган табулардың бірі -  үйден шыгу, далаға кетуге бай- 
ланысты тыйым  салу.  Оны бұзган  қаһарман  жазага ұшырайды:  серуендеу 
үшін бакқа барган тілазар ханшаларды дию алып  кетеді және т.с.с.
Бұл  жерде  бір  замандарда  патшапардың  балаларына  шынымен 
қолданылган тыйымдар туралы естелік сақталган.  Патшалар мен олардың 
балаларын  ешкімге  көрсетпей,  оқшау  ұстау  дәстүрін  зерттеуге  Дж.  Фре- 
зер  кезінде “Алтын бұтақ” атты  күрделі  ғылыми  еңбегін  арнады.  Онда ол 
ежелгі дэуірлерде  патшаларды  немесе  киелі  абыздарды  және олардың ба- 
лаларын  қоршаган табупардың күрделі  жүйесін  корсетеді  [42].
Әдетте, ханның балаларын ешкіммен араластырмай оңаша сарайларга 
камап  өсіретіндігі  жөнінде  көп  халықтың,  сөндай-ақ  казақтың  да  ерте- 
гісінде айтылады. Бұл ертегілер жөгарыда айтылган патшаларды, өлардың 
балаларын оңаша ұстап, ешкімге қөрсетпейтін салттың ізін сақтап қалган. 
Айтылмыш салттыңтүбінде көне замангы ұгым жатыр. Ол ұғым бөйынша, 
дүниеде адамды көрінбейтін зұлым күштер (рух, жын...) аңдып жүреді, со- 
лардан патшаны, оның мұрагерлерін қоргау керек.  Егер патшаға, оның ба- 
лаларына зияндық болса, бүкіл кауым да зиян шегеді деп ұгылган.  Ал осы 
ұғым  мен  салтты  ертегіде  өзгеше  себептермен  түсіндіреді:  ханның  қызы 
өте сұлу болгандықтан әкесі  оны ешкімге қимайды  немесе экесі  кызының 
теңіне қосылмауы  ықтималдыгынан  қауіптенеді.
Ертегілерде  басқа  да  тыйымдар  кездеседі,  мысалы:  кереметі  бар 
жәшікті жол үстінде ашпау, гажайып қосагының құпияларын әшкерелемеу, 
құпия  бөлмені  сығаламау,  белгілі  бір  орында  түнемеу  жэне  т.с.с.  және 
оларды  қаһарман  бұзады  да,  бақытсыздыққа  тап  болады.  Соның  салда- 
рынан  қатерлі  сапарга аттануга  немесе  кұбыжықтармен  күресуге  мэжбүр
болаД Ы . 
, 
’ 
Т ''1' 
^
 
^   ‘г 
' п : '
Қэзақтар да, басқа халық сияқты соңгы уақыттарга дейін магияга сеніп 
келгені  аян.  Мұны  көптеген  саяхатшылардың  зертгеулері  айгақтайды. 
Мысалы,  П.Паллас,  А.Левшин,  Ш.Уэлиханов  жадыгерлердің,  ягни 
жадылаушылардьщ  құлдар  мен  тұтқындарды  дуалау  үшін  атқаратын
86

детті  түрде  түсетін  бақытсыздық:  алтын  шашты  Қарашаш  абайламай  бір 
тал  шашын  жоғалтып  алады,  соның  салдарынан  бақытсыздық  орнайды
— жоғалған шашты көріп, оған жауыз хан ғашық болып,  мыстан кемпірдің
көмегімен сүлуды күиеуінен ажыратады.
Сонымен,  ел  арасында  бертінгі  кездерге  дейін  сақталған  магиялық 
түсініктердің халық ертегілерінде бейнеленгеніне көз жеткіздік.
Ғажайып заттардың қасиеттері ертегі мен ғүрыптық магияда эрқашан 
біркелкі  бола  бермейтінін  атап  өту  қажет.  Ертегі  ғүрыптық  магиямен 
элдеқашан байланысын үзген жэне поэтикалық қиялға ерік берген. Ал, ер- 
текші-халық кереметі заттардың қатарына ғүрыпта бүрын  белгісіз болған 
нэрселерді  де  қосып  жіберген.  Осылайша  қазақ  ертегілерінде  адамды 
бақытқа жеткізетін сиқырлы жүмыртқа, ал, бертінгірек дэуірлерде табын- 
табын мал шығатын ғажайып сандық пайда болады.
Қазақ халқының руханиятында біршама толық сақгалған оте коне діни 
нанымдардың бірі -  шамандық.  Бүл -  табиғаттан тыс түрған  жақсы  жэне 
жаман рухтарға,  олардың күресіне,  әлемдердің коптігіне,  адам  өмірінің  о 
дүниеде  жалғасатынына  сену,  басқаша  айтқанда  бүкіл  табиғатқа табыну. 
Діннің  көне  түрлері  -   анимизммен,  тотемизммен,  магиямен  тығыз  бай- 
ланыста  бола отырып,  шамандық наным-сенімдер:  аспанға,  айға табыну- 
ды,  отты,  эр  түрлі  желеп-жебеуші  аруақтарды,  өлілерді,  сол  сияқты  бел- 
гілі  бір  мекенді  жэне  заттарды  кие  түтып,  қастерлейтін  түтас  бір  жүйені 
қүрайды. 
V / 
. 
;  і .
  ..
Шамандық  біршама  таза  түрде  бізде  XIX  ғасырдың  екінші  жар- 
тысына  дейін  сақталғанға  үқсайды.  Оның  бірінші  себебі  -   шаман  дінін 
үстанушылар екілдерінің кеп болуы, ал екінші себебі -  исламның бүқараға 
терең эрі кең тарап үлгермеуі.
ХУШ-ХІХ ғасырларда Қазақстанда болғандардың барлығы қазақ ша- 
мандарын олардың қызметі мен болашақгы болжау тәсілдеріне қарай бірне- 
'  ше типке бөледі. Бүл -  эр түрлі балгерлер, жауырыншылар, қүмалақшылар, 
ырымшылар,  жадылаушылар,  диуаналар,  бақсылар  жэне  т.б.  Олар  әз 
бойына  халықтың  исламға  дейінгі,  бүрынғы  наным-сенімдерінің  барлық 
белғілерін сақтаған жэне XX ғасырдың басына дейін қазақ даласында еле- 
улі рөл атқарған.
Осылардың  ішінен  бақсылар  оқшау  тұрады,  мүны  барлық  зерттеу- 
шілер  айғақтайды.  Мәселен,  А.Левшин:  “Бәрінен  ең  қызықтырағы  жэне 
қорқыныштысы  -   сібірлік  шамаңдарға  өте  үқсас  Бақсы  немесе  Бахши”,
-   деп  жазады  [48].  Ш.Уәлиханов  былай  дейді:  “Болашақты  алдын  ала 
болжап айтатын сәуегей  адам қазақтарда бақсы деп аталады..., жэне олар 
барлық көріпкелдік болжауларын өздерінің жындарының атынан айтады..., 
ал  халық...  олардың (жындардың -  С.Қ.) қасиетіне,  жамандық жасай ала- 
тын  қүдіретіне  сенеді, -   соған  сәйкес  барлық  аурулар  мен  келеңсіздіктер 
жындардың ықпал етуінің жэне бүлдіруінің салдары, ал, бақсылар, олардың 
(жындардың  -   С.Қ.)  сүйіктілері,  езінің  желеп-жебеушілерінен  (жындар- 
дан  -   С.Қ.)  өз  құзыретіне  айрықша  рухты  қалдырып  кетуді  өтініп,  тіле-
88

гін  орындата  алады деп  иланады.  Мұның үстіне  бақсылардың табиғаттан 
тыс  тұрғандығына  және  Тәңірдің  қалаулысы  екендігіне  сенетін  адамдар 
элі күнге дейін баршылық. Бұл жындардың ... ұлылары, орташалары және 
ұсақгары  болады,  соған  орай  бақсылар...  жэне  олардың  күші  әркелкі  бо- 
лады. ¥лық бақсылар барлық ауруларды емдейді... қарынды тіліп жарады, 
өз  жындарын  албастыны  қууға  мэжбүр  етіп,  толғақ  кезінде  көмектеседі, 
өз жынын саз аспабында ойнауы арқылы  шақыра отырып  бал ашады.  Зор 
бақсының  белгілері  мынадай:  ойын  үстінде  ішіне  жэне  көмейіне  қылыш 
сұғады,  қылышты балдағына дейін бойлата тығады, қыздырылған темірді 
жалайды,  өз  кеудесін  барлық  күшін  салып  балтамен  ұрады  жэне  осының 
бәрі  Қорқыт  әулие  жасаған  қобыз  аспабын  тарту  мен  “сарын”  дсп  ата- 
латын  әнді  айту  арқылы  сүйемелденеді.  Аспапта  ойнау -   бұл  жындарды 
олардың аттарын атай шақыру; ойын кезінде (бақсы) бірте-бірте жындана 
түседі, долданады жэне құлайды.  Біраздан кейін ол түрегеледі де,  осы та- 
лып жатқан кезінде оған жынының не дегенін айтады...  Бұл -  көріпкелдік. 
Кейбіреулерінде  (бақсыларда)  ойын  кезінің  өзінде маңдайында,  беттерін- 
де темір  инелер  және  қолдарындағы тырнақтың  орнында  пышақтар  пай- 
да  болады.  Жындардың  жеке тұлғалар  ретінде  меншікті  есімдері  болады 
жэне  олар  өз  иелеріне  кемпір, шал,  қожа немесе  қыз -  сары  қыз  кейпінде
көрінеді [49].
Қазақтардың тұрмысында аса елеулі рөл атқаратын бақсы қазақ ерте- 
гісінде  шамандықты ұстанушы  типтердің басқаларына қарағанда  көбірек 
көрінеді.  Әдетте,  ол  ертегілерде  болашақты  болжап  айтады,  қаһарманға 
кеңес береді, ауруларды емдейді жэнет.б. Осылайша, мысалы, жезтырнақгы 
өлтірген  қаһарман  бақсыдан  болашақты  болжап  айтуын  отінеді.  Бақсы 
күллі ауылдың екінші жезтырнақтың қолынан өлетінін көріпкелдікпен ай- 
тады жэне бұл шындыққа айналады, немесе ауру  адамдар бақсыға келеді, 
ол сырқатты еш  қиындықсыз емдеп, жазады жэне т.с.с.  [50]
Осылайша бақсы  ертегіде  барлығын  білетін,  бал  ашатын,  болашақты 
көріпкелдікпен болжап айтатын және ауруларды емдеп, жазатын шаманның 
рөлін  атқарады.  Бір  сөзбен  айтқанда,  ол  ертегіде  тұрмыста  атқаратын
қызметімен көрінеді.
Қазақ ертегісінде үш элем туралы шамандықтүсінік жақсы сақталған.
Сол себептен қазақтар аспанда тұратын адамдар бар деп есептейді.  Олар 
белдікті  алқымының  астынан  буынады,  біз  ортада  -   жерде  өмір  сүреміз 
жэне белдікті денеміздің орта тұсынан буынамыз, өздерінің күні, айы және 
жұлдыздары бар жер астының адамдары белдігін аяғына буады  [51].
Шамаңдықтың  бұл  төменгі,  ортаңғы  жэне  жоғарғы  әлемдеріне  ерте- 
гілік жер асты, жердегі жэне аспандағы элемдер сэйкес келеді. Қазақтарда 
қаһарман  жер  асты  патшалығына тап  болатын,  аспан  патшалығына дейін 
ұшып жететін немесе сырлы элемнің ар жағына кететін ертегілер аз емес. 
Ізгі немесе кесірлі жындардың патшалықтарын шарлай жүріп, ол ақырында 
өзінің  пешенесіне  жазылған  қалыңдығын  тауып,  қайын  атасының  қиын 
тапсырмаларын орындайды да, сүйіктісіне үйленеді. Ертегі қаһарманының
В і  
'г: І Ё  
, !  
89

бұл  жиһангездігінің  барлығы  шаманның  жындарының  үш  элемді  жаман
жыңдарды іздеп шарлауын еске түсіреді.
Қаһарманның  эдеттен  тыс  (Көлтаусар,  Желаяқ  жэне  т.с.с.)  көмек- 
шілері  жэне  қарсыластары  (диюлар,  зүлым  перілер  жэне  т.б.)  щамандық 
әлемнің  рухтары  секілді  тек  өз  мекенінде  ғана  өмір  сүретіні  жэне  оның 
шегінен шықпайтыны -  көңіл аударарлық жәйт.
Шамандық наным-сенімдер шеңберінде біз мүның үстіне о дүниемен 
байланысты  марқүмдарды  кие  түтуды  да  аңғарамыз.  Қайтыс  болған 
адам  өз  өмірін  о дүниеде жалғастырады  деп  пайымдай  отырып,  қазақтар 
XIX  ғасырға  дейін  мәйітпен  бірге  қару-жарақ,  аттың  әбзелдерін  жэне 
марқұмның  өзі  түтынатын  заттарды  жерлеген;  марқүмның  атын  да 
сойып,  оның  сүйектерін  өртеп  жіберетін  болған”  [52].  Егер  ежелп  адам- 
дар  түсінігі  бойынша  оттың  жердегі  жэне  о  дүниедегі  элемдердің  ара- 
сын  жалғастырушы  қызметін  атқарғанын  ескерсек,  атгың  сүйегін  ертеу
-  түсінікті жағдай:  от арқылы марқүм атпен өлілер патшалығына жететін.
Оның  үстіне  қазақгар  қайтыс  болған  адам  үшін  міндетті  түрде 
қүрбандық  ас  беру  қажет  деп  есептеді,  ас  берілмеген  жағдайда  марқүм 
ашығады жэне қиналады, ал,  марқүмның өлген адамға қатысты борышын 
атқармаған  жақындарының  (үлының,  бауырларының)  үйін  ауру  мен  ке-

жүктеу/скачать 22,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: