Б. Адамбаев апық



Pdf көрінісі
бет64/95
Дата02.12.2023
өлшемі4,19 Mb.
#132650
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   95
Байланысты:
adambaev baltabai khalyk danalygy

ө зің д і өзге д ен ж оғары санап, жұрттан о қ ш а у
қ а л м а
деп ескертеді.
Ад ам мінезінде жиі кездесетін бір ке мші л і к — кекшіЛ' 
дік. А д а м д а р а р а с ы нд а кейіс-керіс 
б олмай 
т ұрма йд ы .
Б і р а қ бітіспейтін д ұ ш п а н д ы к , әл е у ме т ті к қ а й ш ы л ы қ бол- 
маса,
күнделікті тұрмыста дос-жар, ағайын-туыс а д а м ­
да р а р а сы н д а ғы ұсақ-түйек к ө ң іл к ір б е ң д е р ін кек тұтпау
керек, кең, к еш ір ім д і б о л ғ а н игі. А с тасыса қатығы төгі-
леді, а ш у тасыса а қ ы л ы қ төгіледі. 
А ш у үстінде досың-
ды тілдеп, ж ақы н ы ңд ы ж аралап а л м а
дейді.
Қ ай т ып кірер есігіңді қ а т т ы серпіп ж а пп а ғ а й с ы ң ,
Қ а й тып көрер д осыңа қ а й р ы л м а с т а й сөз
а й тп ағ ай сың , ■

дейтін сөз соны а ң ғ а р т а д ы .
Адам ісімен ғ ан а емес, мі нез-құлқымен, б а с қ а адам- 
да р ме н қ а р ы м - к а т ы н а с ж а с а й білуімен б а ғ а л а н а д ы . На- 
кыл сөздер, әсіресе үй ішінде, көпші лі к а р а с ы н д а өзіңді 
үстай білуге, ойлап сөйлеуге үлкен мән 
берген. 
А л ғ а н
ж арың ж ақсы болса, ат үстінен д ү б ір ет, а л ғ а н жарың
ж аман болса, ш иге кіріп сы быр ет
деп, ж а н а ш ы р ж а қы -
ның болғанмен істес а д а м д а р д ы ң ерекшелі гі мен,
мінез- 
қ ү л қы ме н есптесіп о тыруғ а кеңес береді.
Х а л ы қ ты ң дүниеге к өз қ а ра с ын , ж а с к а у ы м ғ а ай тар 
а қ ы л - а м а н а т ы н көрсететін н ас и ха т сөздерді ң бір түрі — 
шешендік м а қ ал . Ш еше нд і к н а қ ыл н а қ т ы л ы бір мәселе 
төңірегінде т ы ң д а у ш ыс ы н а тікелей кеңес беретін болса, 
шешендік м а қ а л ж а л п ы л а п , ж а н а м а л а п
а қ ы л
айтады.
Өмір шындығ ы осындай, қ а л а с а ң ал, қ а л а м а с а ң өзің біл 
дегендей и ш а р а т ж а с а й д ы , қ ұ л а қ қ а ғ ыс қ ыл ад ы.
Қы з ыл тілін безеніп, 
Б а т ы р ж і г і т ж а у д а ойнар.
Шеше н жігіт д ау д а ойнар. 
Д а с т а р қ а н ы н кең салып,
Ақ б ал тырын түрініп, 
Ж о м а р т жі гі т күнде 
П а л у а н жігіт тойда ойнар, 
ойнар.
Б а д а н а с ын киіп ап, 
Б ад а н а с ын кие ал ма й,
Б а р қ а й р ат ын жиып ап, 
Ж а у ғ а батып тие а л м а й
Ш а ш а қ т ы н ай з а қ о л ғ а 
Б е д і ре й -б ет п ақ ү йде 
алып, 
ойнар, —
деген шешендік м а қ а л д а х а л ы қ « жа қ сы » деген 
мынан- 
дай, « ж а м а н » деген а нанд ай, қ а л а у ы ң білсін, т а ң да у ы ң-
103


д ы ал, т е к қ а й р а т ы ң болса ж а у ғ а көрсет, қ а з а н бұзар-үй 
тен тек б о л ма дейді.
Қ а с ж а қ с ы н ы ң белгісі — әрі мырза, әрі қүл.
К а с ж а м а н н ы н белгісі — өз үйінде өзі пүл, —
деп түз ж ұ м ы с ы н д а да, үй ж ү м ы с ы н д а д а а р л а н б а у ғ а ,
ж а с т а р д ы еңбекке, кі ші пейі лді б олу ғ а мегзейді. 
Ж а қ с ы
ад а м ө м ір д е г і о р н ы н б іле ді. Ө зін е н к іш іге паңсы п, ө зіне н
ү л к е н г е ж алы н ы п-ж ағы ны п а д а м ге р ш іл ігін , ар-н ам ы сы н
кірлетпейді, еңбекті, е л ж ұмы сы н 
атқаруды 
ар-намы с
көрм ейд і, ауы р сы н б а й д ы .
Ж а қ с ы н ы ң бір қа си е т і — ел і- жү рт ын қ а д і р л е й
білу. 
Б і р а қ х а л ы қ т ы ң қ а ді р - қ а с и ет і н онымен бірге өсіп, біте 
қ а й н а ғ а н кісі ғ а н а түсіне а л а д ы . Өзін көпші лі ктен ж о ғ а -
ры санап, о қ ш а у үстап, с а я қ жүреті н т о ғ ы ш а р х а л ы қ қа- 
дірін б іл мек емес.
Ш ө л д е өскен д у а д а қ
Кө л қ а ді рі н білмейді.
К ө л де өскен қ о ң ыр қ а з
Ш ө л қ а ді рі н білмейді.
дейді х а л ы қ д а н а л ы ғ ы .
Қ а р суында й қ а й р а т ы т ас ығ а н жа с, жі герлі
кезінде 
кісіге а л ы с - ж а қ ы н н ы ң а й ы р м а с ы жоқ . Б а с ы н а іс түскен- 
де, б а с ы ң ауырып, б а л т ы р ы ң с ы з д а ғ а н д а , қ а р т а й ы п қай- 
р а т ы ң қ а й т қ а н д а ғ ан а а л ы с - ж а қ ы н н ы ң н а рқ ы н білесің.
А р ғ ы м а қ мінген 
Н а н ғ а м ү қ т а ж күні бар.
б а й л а р д ы ң
Елден безген з а л ы м н ы ң
Т а й ғ а м ұ қ т а ж күні бар. 
Ел г е м ү қ т а ж күні бар, — 
Ма й ш а й н а ғ а н билерді ң
дейді екінші бір ше ше н ді к м а қ а л д а .
Бой же тт і м деп ана т ы ңд а м а й т ы н қ ы з д а р д ы ң , ер жет- 
тім деп а та с ы й л а м а й кеткен ү л д а р д ы ң кейін өкініп, опық 
жейті н күндері болады. Мі не содан, өмір с а б а ғ ын а н ту- 
ған мүн д ай м а қ а л д а р д ы ң а т а- ан аң ды , еліңді сыйла й біл 
деген тәл і м- т әр б ие лі к мәні зор.
П а т р и а р х а л д ы қ - ф е о д а л д ы қ қ о ғ а м д а қ а з а қ елінің ба- 
сын қ ос па ғ ан , пәтуасын бүзғ ан бір кесел — үстем т ап тың
х а н д ы қ қ а, б ил і кк е т а л а с қ а н бас а р а з ды ғ ы , б а қ күндесті- 
гі. Он ы ң үстіне көп әйелді қ о ғ а м д а ана күндестігін көр- 
ген б а л а д а б а қ а с - б а қ күндес болып өсетін. Әркім өзінде 
барын теке қ о я д ы деп әр ауыл, әрбі р ру өз тентегін, те-
Та у ды ж а й л а п , та с та
өскен, 
Ағ айыннан б ас қ а өскен 
Ел қаді рі н білмейді, —
104


кешігін м а д а қ т а п , а й т ы с - та рт ыс қа ай да п с а л а тын , алыс- 
с а ң а та ңд ы ж ы қ деп қ а й р а п са ла тын . Ж а н ж а л бар же р- 
де ж а л а бар, ж а л а бар ж е р д е ә д і лді к жок. Ел билеуші - 
л ер д і н сонда б а к а тірестігін, б а к күндестігін х а л ы қ бы- 
л ай деп мы ск ыл д а й ды :
Ж а п а л а қ күс м а кт ан са ,
Ж а р д а н т ы ш к а н а л д ым дер,
Ж а м а н а д ам м а к т а н са ,
Ж а к с ы н ы ж а ғ а с ы н а н а л д ым дер,
Сол ж е р д е бір теңелі п к а л д ы м дер.
Мү н да ж а л а қ о р , пәлеқор, өзінен б а с к а н ы көре 
а л ма й-
тын п ас ы қ а д а м д а р д ы ж а п а л а қ қ а теңеп, ж а к с ы
б ола м 
деген ж а с т а л а п к е р д і о н д а й л а р д а н үлгі а л м а у ғ а мегзейді.
Қ а н ш а ж у а н болса да,
Ж а л ғ ы з а ғ а ш үй болмас.
Қ а н ш а ж а қ с ы болса да,
Ж а л ғ ы з а д ам би болмас, —
деп екінші ж а ғ ы н а н ж а қ с ы б ола м деген жі гі тке көпші л,
қ о ғ а м шы л бол дегенді у а ғ ы з д ай д ы . Ж а л ғ ы з а д а м н ы ң ко- 
лынан ештеңе келмейді. «Көпті ң ісі көтерме», ұ лы жұ- 
мыс, үлгі лі іс көпші лі кті ң ғ ан а к ол ын а н келеді, сені де 
көтеретін, өсіретін сол,— дейді.
Қ а й ы р а - қ а й ы р а т а р т у ғ а
Ар т қы а й ы л д ы ң берігі игі.
А у ыз д ық тың сомы игі. 
Қ а б а - қ а б а сөйлеуге
А у д ар ы л а ш а бу ғ а 
Қ а р ы н д а с т ы ң 1 көбі игі,
деген сөзде де т а б ы с қа , же ңі ск е ж е т у үші н ж а с а н ғ а н қо* 
л ың болсын, қ о л д а у ш ы ң көп болсын дейді. Әрине, 
бүл 
сөздерде р у ш ы л д ы к - а к с а қ а л д ы қ қ о ғ а м н ы ң д а с а р қ ы ны
ж о к емес, ба с к а емес а ғ а й ы н- т у ыс қ а ны ң көп болсын деген 
сөз соған саяды. Қ а й с ыбі р теріс м а ғы н а л ы ше шенд і к м а ­
к а л д а р а ғ ай ы н ны ң ғ ан а сәзін сөйле, — деп әр т үр л і а й л а-
тәсіл ү сынады.
Б а л а болс аң — б олғ анд а й
Д ұ ш п а н ы ң а қайыспа!
бол, 
Ж а м а н б олс аң көп ж а қ с ы ,
Ағ ай ынғ а к о р ғ а н д а й бол! 
Ж а л ғ ы з б олс аң еп ж а қ сы .
Д о с ы ң а майыспа,


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   60   61   62   63   64   65   66   67   ...   95




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет