Б. Адамбаев апық

Ресей мен қ а з а қ елі ө з а р а мә мл ег е келіп, а р а д а елші 
қ а т ы с а б а с т а ғ а н к е зде рде бір хан н ың о р д ас ы на келген 
Р есе йд і ң елшісін қ а й ы р м а и ы қ деген сөз болады. Сонда 
бүкі л қ а з а қ елі нің ат ын а н белгілі ү ш би: үл ы 
жүз де н
Тө л е Ә лі бе к ұ лы (1663— 1756), о р та ж ү з д е н Қ а з ы б е к Кел- 
д і б е к ү л ы (1667— 1765), кіші ж ү з д е н Әйтеке Б ә й б ек ұ л ы
(1683— 1767) төбені ң б а с ы н а шы ғ ып кеңеседі.
Кеңесті бірінші б а с т а ғ а н Төле а л д ы н д а ғ ы көлге к а р а п
отырып:
— 
Л л а р м а еді м ы н а к ө л д і ң қ у ы н атып?
— дейді.
— 
О ғы ң ш ы ғы н б о л м а с а су ы н атып?
— дейді Әйтеке.
— 
Қүтылмастай п ә л е г е қ а л ы п жүрмеаік,
Қ ұс ек ен деп п е р ін ің қ ы з ы н атып,
— дейді Қа з ы бе к.
Осы ү ш ауыз сөзбен бұл мәселе шешілген, көрші л е с 
ү л ы ел ді ң елші сіне тимейік, тиіспейік деп үй ғ арғ ан .
Әз Тәуке х а н н ы ң ақ ыл шы - к ең ес ш і сі болғ ан 
үш 
би 
осы мәселені т а л к ы л а п ос ыл а й шешті ме, ж о к па? — ке- 
сіп айту қиын. Б і р а қ бүл сөз Б ү қ а р ж ы р а у д ы ң атынан 
А б ыл а й х а н ға а й т ы л а т ы н
«Б а с ы н а м ұ н ш а көтерген х а л
- 
қ ы ң а ж а ул ы қ с а ғ ы н б а »,
— дейтін өсиет өлеңімен үндес, 
м а з м ү нд а с. Сонымен бірге бүл сөздерден қ а з а қ х а л қы ны н
қ а ш а н н а н бейбі тші лі кті қаді рлейті нді гі н, көрші лері мен,
соның і шінде орыс елімен т а т у л ы қ - д о с т ы қ
қ а т ын а с т ы
с а қ т а у ғ а үл кен мән бергендігін б а й қ а у ғ а болады. Хан- 
с ү л т а н д а р д ы ң х ат ш ы с ы жүрг і зг ен ж а з б а ш а ма ғл үм а т -
т а р д а н гөрі х а л ы қ ниетін а й қ ы н ы р а қ бейнелейтін 
ауыз 
ә дебиеті нің осындай н ұ с қ а л а р ы қ а з а қ х а л қ ын ы ң сыйлас- 
қа н елмен, өзін қ а ді рл е й т і н х а л ы қ т а р м е н с ы й л а с а білген- 
дігін, көрегенді гі н а ң ғ а р т а д ы .
Ше ше н д і к т о л ғ а у д ы ң бір т а р м а ғ ы — ше шенді к жа уап.
Б а с қ а х а л ы қ т а р с и яқ ты қ а з а қ х а л қ ы д а өзін к о р ш а ғ а н
т а б и ғ а т қ ұ б ы л ы с т а р ы мен у а қ и ғ а л а р ғ а жі ті н а з а р ауда- 
рып, соған ж а у а п іздеген. Б а л а - а т а ғ а ,
шәкі рт ұ ста з ғ а 
қ оя тын : «мын ау не?», «бұл кім?» — дейтін үл ы с ұ р а қ т а р
бар. Б ү л с ұ р а қ т а р ғ а
а л д ың ғ ы
буын өз тәжірибесі не,
а қ ыл -б і л ім д әр е ж е с і н е сүйеніп ж а у а п беруге тырыс қан.
С ү р а қ - ж а у а п түрі нде келетін ше шенд і к т о л ғ а у л а р — к а ­
з а к х а л к ы н ы ң сондай с а у а л д а р ғ а т а п қ а н ж а у а б ы , таби- 
ғ а т сыры мен өмір з аң ын а н ы к т а у ғ а ж а с а ғ а н
а л ғ а ш к ы
б а р л а у т а л а б ы .
Әз Ж ә н і б е к ханның ал п ыс биі болған екен, — дейді бір 
аң ы з д а . Бі р ж о л ы хан билеріне: 
« Б ұ л д ү н и е д е не өл м ей -
ді?»
— деп с ү р а к қойыпты. Сонд а алпыс биі бірден: 
Ас-
қ а р тау өлм ейд і, ай м е н к ү н ө лм ейд і, ағы н су өлм ейді, қа-
110

ра жер ө л м е й д і,—
деп ж а у а п береді. Оғ ан Ж и р е н ш е ш е ­
шен д а у айтады:
Аскар т а у д ы ң өлгені —
Б а с ы н ан бұлт тың ас қаны.
Ай мен күннің өлгені —
Еңкейіп б арып батқа ны.
А қ к ан судың өлгені —
Ая з да мұз боп қ а т қ а н ы .
Қ а р а же рді ң өлгені —
дейді шешен.
Бұл т ол ғ а уд ан ғ ылы ми т а л д а у ж ол ым е н емес, қа ра -
пайым б а қ ы л а у а р қ а с ы н д а т а б и ғ а т т ы ң үнемі өсіп-өшіп, 
өзгеріп-өңделіп т ұ р а т ы н ды ғ ы т у р а л ы х а л ы қ т ы ң
д үрыс 
қ о р ы т ы нд ы ж а с ағ а нд ы ғы н , сонымен бірге а д а м д ы жақ- 
с ы л ы к пен білімге сілтейтін д а н а л ы қ ойды 
а ң ғ а р а м ы з .
Ж і г і т к е ж а қ с ы болу үшін не керек? Оғ ан екінші бір тол- 
ғ а у б ыл ай ж а у а п береді: Жі гі тке, бірінші, білім 
керек, 
екінші ғ ыл ы м керек, үші нші үғ ым керек, отты жү р е к, өт- 
кір тіл керек.
Мү нд а х а л ы қ «білім» деп ақ ыл ды, «ғ ылым» деп оқу- 
ды, «ұгым» деп оны есте с а қтап , орнына ж ү м с а й білуді 
айтып отыр. Қемеңгер ойыңды х а л қ ы ң а б атыл ай та р жү- 
регің, ж е тк і з е а й т ар тілің б о лм а с а — білгеніңнен не п а й ­
да?
А қ т а й л а қ би Қ а р а у ы л Қ а н а й шешеннен:
— 

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: