Б. Адамбаев апық
Ш ЕШ ЕНДІК С Ө ЗД Е Р Д ІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ
жүктеу/скачать 4,19 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ш ЕШ ЕНДІК С Ө ЗД Е Р Д ІҢ ҚҰРЫЛЫСЫ
Шеше нд і к сөздер — х а л ы қ д а н а л ы ғ ы н а н туған м ұра , х а л ы қ т ы ң асыл қ а з ын ас ы. М а з м ұ ны х а л ы қ т ы ң баста н кешірген өмірін, а р м а н ы мен қ и ял ы н көрсетеді, өмі рге дүниеге кө зқ ар а с ын , ой-өрісін бейнелейді. Х а л ы қ өзінің қ и я л д а ғ а н а р м а н ы н а қ а ш а н да болса жетемі н деген сенімнен а й р ы лм а ғ а н . Өмі рді ң с а н- а лу ан қ ү б ы лы с та р ын бір-бірімен теңеп, са лыстырып, б о л а ш а ғ ы н б олж а п , қ и я л д а п а й т ы л ғ а н д а н а л ы қ сөздер х а л ы қ т ы үне- мі жеңіске, т а б ы с қ а жетектеп, қ үл шы нд ы ры п, рухт анды- рып отырған. Қ у а н ы ш үстінде дем беруші лі к, реніш тү- сында ж ү б а т у ш ы л ы қ қ ыз ме т а т қ а рғ а н . Сонымен бірге, ше шенд і к сөздер қ а з а қ т ы ң сан ғ ас ыр - л ы қ т ари хының , б остандығ ы мен б а қы т т ы б о л а ш а ғ ы үшін жүрг і зг ен күресінің айнасы, а йғ ағ ы есепті. Ж а л п ы қа уым , кейде ж е ке а д а м д а р атынан а й т ы л а - тын ак ыл ды, а т а л ы сөздерді ң мол т а р а у л а р ы — шешен- дік арнау, т ол ғ а у түрі нде болса, екінші бір күрделі са- ла с ы — ше шен д і к д а у ла р . Мүн да й д а у сөзге тү суші л е р билер мен өнер қ уғ а н х а л ы қ шешендері болған. Бі зге жеткен ше шенді к сөздер- ден Аяз би, Жи ре н ше , Бөлті рі к, Қо зыб ай , Е т е к ба й секіл- ді х а л ы қ д а н а л ы ғ ы н б о й л ар ы на сіңірген, сөз өнерін ер- кін меңгерген онда ғ ан х а л ы қ шешендері ні ң есімдері мә- лім. Белгі лі х а л ы қ шешендері мен аты белгісіз д ан а қ а р т г шешен әйел, т а п қ ы р ба л а, кедей жі гі т атынан а йт ы л ат ы н ше шенді к сөздерге тән бір қа си ет — шешендік, т а п қ ы р - лығ ыме н к а т а р әділдігі, ойының айқын дығ ы. Шеше нд і к сөздер — х а л ы қ д а н а л ы ғ ы . Ғ а с ы р л а р бойы ж и н а қ т а л ғ а н , с ы ғы мд а лғ ан , с ұр ып та л ға н ше шенд і к сөз н ү с қ а л а р ын а н х а л ық т ы ң тіл байлығ ын, ақыл-ой қ оры н жә не шебер сөйлеу мәнерін үйреніп үлгі а л у ғ а б ола ды. Шеше нд і к сөздер, көбінесе, түсінік сөзбен б а с т а ла ды . Түсінік сөзде а й ты л м ы ш шешендік сөздің нендей мәселе- мен байла ныст ы, қ а н д а й ж а ғ д а й д а т у ғ а н ды ғ ы жә не кім а й тқ а нд ығ ы б а я н д а л а д ы . Түсінік сөздің көркем болуы ша р т емес, тек ық ша мд ы, әрі түсінікті болуы шарт. Ше- шендік сөз қ ү р а м ы н ы ң бүл болімін ай тушы өзінін мүд- десі мен м а қ са т ын а қ а р а й қ а л а у ы н ш а өзгертіп, у а қ и ғ а - сын ал ма стыр ып , кейі пкерлерін ауыстырып жі б е р у ге мүмкіндігі бар. Бі р н үс қ а ны ң бірнеше « а в торлы» болуы 127 ос ы д а н . Түсінік сөзді ң өзі көркем б о л м ағ ан ым е н , шешен- д і к сөзді ң м а ғ ы н а с ы мен м а ң ы з ы н ұғ у үшін мәні зор. Әдетте ше ше н ді к сөз түсініктен кейін ай ты л ад ы. Ше- ше н д і к сөзді ң тілі көркем, у а қ и ғ а с ы т а р т ы м д ы болумен бірге сөздері с ү р ы п т а л ғ а н , сөйлемдері қ а л ы п т а с қ а н . Бі- р ен - с ар а н ө ң д е у- жө нд еу б ол м а с а , түп н ү сқ а ға түбегейлі өзгеріс ж а с а у кез келген кісінің қ о л ы н а н ке ле бермейді. С о н д ы қ т а н д а түсінік сөздей емес, ше шен д і к сөз ә л д е қ а й- д а т ұ р а қ т ы. Ш е ш е нд і к сөздерді қ ү р ы л ы с ы н а қ а р а й т ер мел і сөз, пернелі сөз деп екіге бөлуге бола ды. Қ ү р ы л ы с ы өлең- ж ы р ғ а ү қ с а с ше ше н д ік сөздерді т ермел і сөз дейміз. Ше- ш е нд і к т е рм е л і сөзді ң ө л е ң - ж ы р д а н негізгі а й ы р м а с ы ш е ш е н ді к т ер ме үші н б уын -б ун ақ са ны бі ркелкі болып келуі ш а р т емес. Он ы ң үстіне ше шенд і к б а й л а н ы с ы н а б а с а н а з а р а у д а р ы л а д ы . С о нд ы қ т а н д а ө л е ң - ж ы р д а буын т ол ты ру , ж о л ү й қ а с т ы р у үшін а л ы на т ын а р т ы қ сөздер ше шен д і к т ер ме д е кездеспейді, ең қ а ж е т т і сөздер т а ң д а п , т а л ғ а п а л ы н а д ы. Әдетте өл ең әнмен, ж ы р әуенмен айтуғ а бейімделген. Ал ше ше н д і к те р ме әнге салып, әуенге косып а й ту ғ а кел- мейді. Он ы ң есесіне жүктеу/скачать 4,19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|