Б. К. Жумабекова биол гылым докт., Павлодар Мемлекеттік

А.  Б.  Калиева, А.  Т.  Толеужанова,  М.  К.  Инсебаева

МЕДИЦИНАЛЫҚ 

ЭНТОМОЛОГИЯ

П авлодар

І 1 

■

  Ш

с 

/САГ

Қазақстан Республикасының Білім жэне гылым министрлігі 

С. Торайгыров атындағы Павлодар мемлекеітік университеті

А.  Б.  Калиева,  А.  Т.  Толеужанова,  М.  К.  И нсебаева

МЕДИЦИНАЛЫҚ

энтомология

ГІавлодар

Кереку

2015

ЭО Ж  595.77(075.8)  _

К БЖ  28.691  89я73

К15 

■

  \

С. Торайгыров атындагы  Павлолар мемлекеттік университетінін

Ғылыми  кенесімен баспага усынылды

Пікірсарапніылар:

Б.  К.  Жумабекова — биол.  гылым.  докт.,  Павлодар  Мемлекеттік

ш

Пелагогикалык Институтының профессоры;

Б.  3.  Жумалилов  — биол.  гылым.  канд.,  Павлодар  Мемлекеттік

т

Педагогикалык институтынын доценті;

А.  К.  Оспанова  -   биол.  гылым.  канд.,  С.  Торайгыров  атындагы

ГІавдодар мемлекеттік университетінін  профессоры.

Калиева А. Б., Толеужанова А. Т., Инсебаева  ІУІ. К.

К 15  Медициналық энтомология  :  оку кұралы / А. Б.  Калиева,

А. Т.  Толе\ж анова.  М.  К.  Инсебаева —  Павлодар :  Кереку, ^015.

/ і  б.

І5ВЫ  978-601 -238-513-7

Оку  кұралында  адам  мен  жанурлардың  әр  түрлі  ауру ларды

тасмалдаүшы

ретінде

медико 

паразитарлык 

жәндіктердін 

морфологиялык,  биологиялык  және  экологиялық  ерекшеліктері,

карастырылган. 

жаблыктатган.

Мәліметтер 

көп 

мөлшерде 

суреттермен

Бұл  оку  кұралы  5В060700  -   Биология,  6М060700  -   Биология

мамандыктарынын

студенттеріне

және

мапістранттарына.

медициналык,  ауылшаруашылык,  педагогикалык  мамандыктарынын

стүденттеріне үсынылады

І5ВН 978-601 -238-513-7

С.Торайғы ро£о ж  

^95

 

77

(

075

.

8

)

атындағы  П М У - ^  

691

 

89я73

академик  С.ьөйсемоае^;

атындағы  ғылыми 

ІІ

5 Калиева А.  Б.  и др., 2015

' І Т А ^ Х в ^ Ы А О Ь г ы   ПМУ,  201:

Чптериалдын л^рыс болуьша,  фамматикалык және орфографиялык кателерге

авторлар \*ен  күрастырушылар жауапты

Кірісііе

Энтомология  термині  ф ектің  епіошоп  -   жәндік,  Іо^оа  -   ш лым 

деген  сөзінен  шыққан,  яғни  жәндіктер  туралы  тыльш.  Заманауи 

энтомология оиологияның жедел дамушы саласы,  гылымның дамуына 

үлкен үлес қосады.

Энтомология 

бірқатар 

жеке 

пәндерге 

бөлінеді: 

жаппы 

энтомология, 

ауыл 

шаруашылық 

энтомологиясы, 

орман 

энтомологиясы, 

медицинапық 

энтомология, 

ветеринарлық 

энтомология.  Энтомологиямен  ара  өсіру  және  жібек  өндіру  тыгыз 

байланысты;

Жалпы 

энтомология 

жәндіктердің 

сыртқы 

және 

ішкі 

құрылысын,  күн  көрісін,  даму  және  көбею  түрін,  қоршаган  ортамен 

байланысын зерттейді.

Осы  оқу  құралында  адамның  қан  сорушы  эктопаразиттерінің 

морфобиологиялық 

сипаттамасы 

және 

олардың 

трансмиссивті 

ауруларды  тасымалдаудагы  рөлі  жайлы  мәліметтер  келтірілген; 

зерттелетін  жәндіктер тобының жүйесі  және олармен  күресу жолдары 

айтылган. Өзін-өзі бақылауга арналган тесттер құрастырылган.

3

1 

Энтоіиологияга 

кіріспе. 

М ед и ц и н алы қ 

энтомология

гм л м м   ретінле

Энтомология  -  жәндіктер  жайлы  гылым;  зоологияның  аукымды 

болімі.  Бастапқыда  энтомология  -   барлыгын  зерттеді,  кейін  олардын 

түрлері  тым  коп  болгасын  (баска  жануар,  осімдік,  микроагзалардын 

барлыгын  алганда  да  асып  түседі),  жәндіктер  класымен  шектелді. 

Буын  аяктылардың  баска  кластарын  зерттеу  баска  жеке  гылымдадын 

пәніне 

айналды 

(арахнология 

-  

өрмекшілер 

жайлы 

гылым, 

кариинология  -   шаян  тәрізділер  жайлы  гылым  және  т.  б.). 

Энтомология  ішінде  жәндіктерді  катар  мен  тұқымдастарга  болгенде 

баска да  гылымдар  калыптасты:  колеоптерология  (катты  канаттылар), 

лепидоптерология 

(кабыршак 

канаттылар), 

мирмекология 

(күмырскалар) және т. б.

Заманауи  энтомология  -   жэндіктердің  өмірі  мен  құрылысын, 

олардың  тарихи  және  жеке  дамуын,  формаларының  көптігін,  жер 

бетінде  таралуын,  қоршаган  ортамен  қатынасын  зерттейтін  кешендік 

гылым. 

Жалпы 

немесе 

теориялық 

энтомология 

жэндіктердің 

морфологиясын 

(сырткы 

жэне 

анатомиясын, 

гистологиясын, 

цитологиясын), 

эмбриологиясын, 

физиологиясын, 

этологиясын, 

экологиясын, 

энтомогеографисын, 

палеоэнтомологисын 

және 

систематикасын зерттейді.

Қолданбалы  энтомологияның  объектілері  -   ауыл  шаруашылык 

өсімдіктері 

мен 

өнімдерінің 

зиянкес 

жәндіктері, 

адамның, 

жануарлардың  және  өсімдіктердің  ауруларын  тасымалдаушылары 

және  паразиттері,  сонымен  қатар  пайдалы  жэндіктер  (адамдар 

колданатын 

өнімдерді 

беретін 

жэндіктер: 

бал 

арасы 

-   ара 

шаруашылыгының  объектісі;  емен  жэне  тұт  жібек  кұрттары  -   жібек 

өндірісі  объектілері;  зиянкестердің  табиги  жаулары,  осімдіктерді 

тозаңдатушылар, топырақ түзушілер).

Т арихи  очерк. 

Жәндіктермен  кызыгушылық  ерте  заманда 

туындаган.  Адамзат  баягыдан  жэндіктер  келтірген  зиянмен  бетпе  бет 

келіп,  пайдалы 

жәндіктерді  тұрмыста  колданган.  Б.  э.  д.  3 

мынжылдықтагы  ассириялык  жазбаларда  кара  шегірткенің;  осы 

кезеңдегі  қытай  жазбаларында  да  жібек  кұрттарын  осіру  жэне  бау- 

бакша  зиянкестерімен  күрес  жайлы  мэліметтер  бар.  Ежелгі  грек 

философы  Аристотель  (б.  з.  д.  IV  г.)  еңбектерінде,  «қансыз 

жануарлар»  ішінде  «энтома»  тобы,  жәндіктер  жайлы  мәліметтер  бар. 

Бірақ 

энтомология 

гылыми 

XVII 

гасырда 

пайда 

болды. 

Энтомологияның  дамуына  голланд  галымы  Я.  Сваммердамның 

араиьщ  дамуы  және  анатомиясы  жайлы  еңбектері,  итальяндык

4

ғалымдар  М.  Мальпиги  мен  Ф.  Буонанни  жәндіктердің  ауыз  қуысы 

және  жібек  кұртының  анатомиясы  (1686  ж.),  неміс  ғалымы  И. 

Гедарттың  метаформоз  туралы  еңбектері  үлес  қосты.  XVII  г. 

Жәндіктерді  жүиелеудің  алғашқы  қадамдары  жасалды  (агылшын 

ғалымы  Дж.  Рей).  XVIII  ғ.  Жәндіктер  жайлы  көптомдық  кітаптар 

жарық  көреді:  шіркей  партеногенезін  ашқан  франңуз  галымы  Р. 

Реомюрдің  «Мемуары  по  истории  насекомых»  (1737);  неміс  ғалымы

А.  Резаль  фон  Розенхофтың  жәндіктерді  бақылауының  5  томы;  швед

натуралисі  К.  До  Гесрдің  «Мемуары  о  насекомых»  еңбегі.  XVIII  ғ. 

Ортасында 

үлкен 

территориялардағы 

энтомофауна 

зерттелуі 

басталды:  швед  ғалымы  К.  Линней  шведияның  энтомофаунасын 

(1746, 

1761), 

орыс 

ғалымы 

П. 

С. 

Паллас 

Ресейдің 

біраз 

провинцияларын  (1771—76),  Ф.  Шранк — Австрияның (1781),  П.  Росси

-   Италияның  (1790)  энтомофаунасн  сипаттады.  К.  Линней  еңбектері 

заманауи  систематиканың  негізін  салды.  1936  жылы  К.  Линней 

«Система 

природы» 

еңбегінде 

жәндіктерді 

қанаттарының 

қүрылыстары  негізінде  9  отрядқа  бөліп,  бинарлы  номенклатураны 

енгізіп, 

түрлердің 

ғылыми 

атауларын 

реттеді 

(номенклатура 

кодексімен басымдылық кұқыққа ие ретінде қорғалады).

XIX 

г.  жәндіктерді  жүйелеуде  өз  нүсқаларын  ағылшын 

энтомологтары  У.  Керби,  Дж.  Уэствуд  пен  Дж.  Леббок  үсынды,  олар 

тағы  бірнеше  отрядты  бөліп  қарастырды.  Француз  энтомологы  П. 

Латрейль  (1831)  қазіргіге  ұқсас  жүйелеуді  ұсынды.  Ч.  Дарвиннің  «О 

происхождении 

видов» 

еңбегі 

шыққанда, 

жәндіктер 

жүйесі 

филогенетикалық  негізде  қүрыла  бастады  (австриялык  галым  Ф. 

Брауэр,  американдық  ғалым  А.  Пакард  және  т.  б.).  Жәндіктердің 

анатомиясын  зерттеуге  франңуз  ғалымы  Л.  Дюфур,  метаморфозды 

зерттеуде  француз  ғалымы  Ж.  А.  Фабр,  Германиядағы 

А.

Вейсман,  Ресейдегі  И.  А.  Порчинский,  А.  О.  Ковалевский  үлкен  үлес 

қосты. Орыс ғалымы Н. П.  Вагнер партогенездің бір түрі -  недогенезді 

ашты  (1862),  А.  А.  Тихомиров  жібек  қүрттарының  жасанды 

партеногенезін  алды  (1886);  М.  С.  Ганин  қанаттарының  дамуының 

жаңа  типін  сипаттады  (1869);  Н.  В.  Бобрецкий  екі  қанаттылардың 

(1878),  Н.  А.  Холодковский  тік  канаттылардың  даму  ерекшеліктерін 

ашты.  А.  О.  Ковалевский  жәндіктердің  ұрық  жапырақшаларын 

(эмбриологиядағы  теориялық  жалпылаулардың  маңыздыларының 

бірі,  1869-71);  француз  зоологы  П.  Маршаль  полиэмбрионияны  ашты 

(1898);  неміс  ғалымы  Ф.  Грабер  (1897)  және  басқа  ғалымдар 

жәндіктер  эмбриологиясын  қүрастырды.  Француз  ғалымы  Ф.  ГЬіато 

жәндіктердің  ас  қорыту  және  демалу  физиологиясына  маңызды 

зерттеулер  жүргізді  (1870).  XIX  ғ.  үлкен  ғылыми  экспсдициялар  және

5

жеке 

галымдармен 

континенттер 

мен 

көптеген 

елдердін 

інтомофаунасы  жайлы  аукымды  материалдар  жинақталды  (Ресейде 

«Эігтомофафия  России»  кітабының  5  томын  шыгарган  Г.  И.  Фишер 

фон  Пальдгейм;  Г1.  П.  Семенов-Тян-Шанский,  Н.  М.  Пржевальский,

В.  И.  Роборовский  және  т.  б.).  ХІХ-ХХ  г.  межесінде  Еуропа  («Жуки 

России  и  Западной  Европы»,  1905-15),  Америка  («Центрально- 

Американская  биология»  40  томына  дейін,  1879-1915),  Мадагаскар 

(«Естественная  история  Мадагаскара» 

6

  томы,  1889-1900),  Гавай 

аралдары  (1899-1913),  Индия  (1887-1932)  және  т.  б.  жерлердің 

жәндіктері  туралы  фундаменталды анықтамалык мәліметтер  шыкты.

XX  г. энтомологияның дамуы  әлемдік энтомофаунадагы үлкен 

мәліметтер  қорының  жиналуымен,  жүйелеудегі  жұмыстардың  кең 

ауқымымен,  теориялық  және  қолданбалы  энтомологияның  барлык 

салаларындагы  маңызды зерттеулермен сипатталады.  Ғылымга белгілі 

жәндіктер  түрі  1  млнга  жетті  (2-3  млн  түрі  бар  деп  есептеледі),  жыл 

сайын  жүздеген  жаңа  түрлер  ашылады.  35-40  отряд  бөліп  каралды. 

Жәндіктердің  жүйеси  кайта  құрастырылып  жетілдіруде  (австриялык 

галым 

А. 

Хандлирш, 

американдық 

Г. 

Крэмптон, 

кеңестік 

палеоэнтомолог  А.  В.  Мартынов  және  т.  б.);  жаңа  жүйелеу(негізінде 

ұксас)  ұсынылды  (кеңес  экологы  М.  С.  Гиляров,  1969;  итальяндык 

энтомолог Г.  Гранди,  1970;  австралиялық галым Маккерас,  1970, және 

т.  б.).  Ж үйелеудің  дәстүрлік  әдістері  ЭЕМ  қолданатын  зерттеудің 

накты 

әдістеріне 

жетілдіріледі 

(электронды 

микроскопия, 

кариосистематика). 

Нумерлық  таксономия  (американдық  гапым 

Р.  Сокал)  және  таксономиялық  анализ  (кеңес  ғалымы  Е.  С.  Смирнов 

жэне  т.  б.)  багыттары  дамиды.  Осының  барлыгы  жәндіктердің  әр 

топтарының  филогениясын  нақтылауга  жэне  классификациясын

жетілдіруге мүмкіндік оереді.

Ж әндіктердің  морфологиясы  жүйелеудің  негізі  ретінде  көптеген 

елдердің 

энтомологтарымен 

зерттеледі: 

мүшелер 

олардың 

кызметімен  бірге (американдық галым Р. Снодграсстың мектебі,  1935; 

кеңес  галымы  А.  В.  Мартынов,  1924,  1938  жэне  т.  б.).  Жэндіктердің 

физиологиясы  кеңінен  зерттеледі:  трахейлік  демалу  (дат  галымы 

А.  Крог)  бөліну  (агылшын  галымы  В.  Б.  Уиглсуорт),  жәндіктердін 

сезім  мүшелері  мен  көздерінің  ерекшелігін,  олардың  жарыкты 

кабылдап,  оган  бейімделуін  (неміс  галымы  К.  Фриш)  және  т.  б. 

Жәндіктердің  физиологиясының  дамуында  көптеген  мэселелерді 

шешкен  (табигаттагы  жэндіктердің  саны)  фотопериодизмді  зерттеу 

(кеңес  галымы  А.  С.  Данилевский,  голланд  галымы  Я.  Де  Вилле  және 

т.  б.)  үлкен  рөл  ойнады.  Жэндіктерде  орталық  жүйке  жүйесінің 

гормоналлы  бөлінулері 

(поляк  галымы  С.  Копец,  1917);  экдизона

6

гормоны  түлеуі  (А.  Вутенандт,  1954);  жәндіктердің дамуын  реггейтін 

ювенильді  гормон  (К.  Уильяме,  1956)  жэне  т.  б.  табылды.  Кейіннен 

ашылған  ювенильді  гормонньщ  аналогтары  (өсімдік  тектес  немесе 

химиялық жолмен алынган) және антигормондар (американдық ғалым 

У.  Бауэре, 

1976)  зиянкестермен  күресудің  құралдары  ретінде 

зерттелуде.

Энтомологияның  жеке  бөліміне  жәндіісгер  биохимиясы  да  ие 

болды  (әсіресе  австралиялық  галым  Д.  Гилмурдың  еңбегінен  кейін,

1961).  Жәндікгер  экологиясының  мәселелері  кеңінен  қарастылуда 

(алғашқы  көлемді  жұмыстар  америка  галымдары  В.  Шелфорд,  1913; 

Р.  Чепменге, 

1931,  тиесілі).  Жәндіктердің  қоршаган  оріамен 

байланысын  зерттеген  неміс  галымы  Г.  Блунк  (1922)  олардың  даму 

жылдамдыгын  айналадагы  температурага  тәуелді  екенін  дәлелдеді. 

Ч. 

Дарвинді 

(1862) 

қызықтырган 

жәндіктердің 

тозандататын 

өсімдіктермен(энтомофильді)  күрделі  байланысы  норвег  биологы 

К.  Фегримен  топтастырылды  (1975).  Шіркейлердің  өсімдіктермен 

байланысын  зерттеу  көптеген  жогары  санатты  өсімдіктердің  тарихи 

геофафиясын  қалпына  келтіруге  мүмкіндік  берді  (кеңес  галымы 

А.  К.  Мордвилко,  1935).  Жәндіктердің  кейбір  микроагзалармен 

симбиозының  маңызы  анықталды  (неміс  галымы  П.  Бухнер,  1912 

және  т.  б.).  Экологияның  жаңа  болімі  -   фазалық  өзгерістерді  зерттеу 

пайда  болды  (жәндіктердің  тәртібі  мен  морфо-физиологиялык 

ерекшеліктері  популядия  тыгыздыгына  байланысты  өзгереді;  орыс 

галымы  Б.  П.  Уваров,  француз  зоологы  П.  Грассе  мектебі,  кеңес 

галымы  А.  Г.  Шаров  және  т.  б.).  ТМД  жәндіктердің  таралуының 

экологшшық  заңдылықтары  топтастырды.  «Стациялардын  аймақтык 

ауысуы»  (Г.  Я.  Бей-Биенко,  1930,  1964)  мен  «қабаттар  ауысуының» 

(М.  С.  Гиляров,  1951)  ережелері  бекітілді.  Жәндіктердің  экологиясын 

зерттеу 

олардың 

эволюцясының 

негізгі 

багыттарын 

ашты 

(М. С. Гиляров,  1949).

Энтомогеография  кең  ауқымда  дамыды.  1936  жылы  кеңес 

энтомологы  А.  П.  Семенов-Тян-Шанский  әртүрлі  жәндіктердің 

ареалын 

зерттей 

отырып, 

Палеарктиканың 

зоогеографиялық 

провинцияларга  бөлді.  Кейін  осындай  әдіспен  Оңтүстік  Американын 

(француз  галымы  К.  Деламар  мен  венесуэлалық  галым  Э.  Рапопорт), 

Антарктика  мен  Океанияның  (американдық  галым  Л.  Грессит) 

зоогеографиялық  аудандарының  шекаралары  нақтыланды.  Швед

энтомологы  К.  Линдрот  (1959)  Еуразия  мен  Солтүстік  Америка

энтомофауналарының 

байланысьш 

зерттеді. 

ТМД-да 

жеке 

зоогеографиялық  аймақтар  жәндіктер  кешені  бойынша  -   сипаггалды 

(мысалы, Орталық Азияны О. Л. Крыжановский сипаттады,  1965).

7

XX 

г.  ортасында  гіалеоэнтомология  зерттеулері  белсенді  бола 

түсті  (XIX  г.  басында  тек  219  қазба  жәндіктері  белгілі  болды).  Қазір 

12

  мыңнан  аса  казба  жәндіктері  белгілі,  палеоэнтомология  оларды 

суреттеумен  шектелмей,  жәндіктердің  палеоэкологиясын  зерттейді. 

Коптеген  ірі  таксондар  мен  әртүрлң  геологиялық  кезеңдердегі 

жәндіктер  фаунасының  ауысуы  зерттелді.  Палэоэнтомологтардың 

кеңестік  мектебі  үлкен  жетістіктерге  жетті 

(А.  В.  Мартынов, 

Б.  Б.  Родендорф  және  т.  б.).  Палеоэнтомологияның  мәліметтері 

жондіктер эволюциясын бекітуге  колданылады.

Жәндіктер  гылыми  эксперименттердің  маңызды  объектілеріне 

аиналды 

(генетикада 

дрозофилар, 

популяциялык 

генетикада 

кішкентай ұн карақоңызы).

Х ІХ -Х Х   г.  межесінде  қолданбалы  энтомология  дамыды.  Оның 

іс 

жүзіндегі 

маңызы 

зиянкес 

жәндіктердің 

үлкен 

көлемімен 

анықталып  келген,  оларды  зерттеу  кезіндегі  мәліметтердің  көбеюі 

және  күресу  жолдарының  жетілуі  қолданбалы  энтомологияның  жана 

болімдерін  тугызды:  орман  (орман  зиякестері),  ауыл  шаруашылык 

(алкап,  бак,  бакш а  зиякестері),  медициналық  жэне  ветеринарлык 

(кансоргыш жәндіктер, адам және жануардың паразитті  жэне жұкпалы 

ауруын таратушылар).  Ауыл  шаруашылык және орман энтомологиясы 

жанлы  алгашқы  арнайы  еңбектер  XIX  г.  пайда  болды  (орман 

зиянкестері  жайлы  неміс  галымдары  Ю.  Ратцбург  кітаптары,  1837-44; 

Г.  Нердлингердің  алқап,  бақ,  бақша  зиякестері  туралы,  1869; 

И.  Кальтенбахтың  ауыл  шаруашылық  зиякестері  жайлы,  1874;  орыс 

галымы  Ф.  П.  Кеппеннің  ауыл  жэне  орман  шаруашылыгының 

зиянкестері  жайлы  кітаптары,  1881-83).  Зиянкес  жэндіктердің  ел 

экономикасына  тигізетін  зардаптары  олармен  күресу  эдістерін 

мемлекеттік  масштабта  айналысуды  қажет  етті.  Осылайша,  көптеген 

еляерде 

өсімдіктерді 

зиянкестерден 

қоргайтын 

мемлекеттік 

энтомологиялық  қызмет  құрылды.  Ресейде  1887  ж.  губерниялык 

энтомолог  кызметі  енгізіліп,  1894  ж.  жер  Департаменті  жанынан 

энтомология 

бюросы 

ұйымдастырылып, 

1904 

ж. 

алгашкы 

энтомологиялық станция  өз  ісін  бастады.  ТМД елдерінде  өсімдіктерді 

қоргау  гылыми  жэне  жоспарлық  негізге  ие  болды.  1929  ж.  аудандық 

станциялар  катары  бар  Бүкілкеңестік  өсімдік  қоргау  гылыми-зерттеу 

институты  ашылды.  Тиімділігі  төмен зиянкес  жэндіктермен  күресудің 

механикалық  эдістерінің  орнын  жетілген  эдістер  басады:  химиялық 

(пестицидтер), 

биологиялық 

(энтомопатогенді 

микробтар 

мен 

жыртқыш  және  паразитті  жэндіктер),  агротехникалық  (зиянкестердің 

дамуы  мен  көбеюіне  қолайсыз  жагдай  жасайтын  агротехниканың 

арнайы 

одістері) 

және 

олардың 

синтезінің 

нэтижесі 

-

8

интеграцияланган  кұресу  жүйесі.  Бүл  әдістер  ауыл  және  орман

иіаруашылығының  өнімділігін  арттыруда  қолданбалы 

энтомологияга 

үлкен үлес қосты.

Медициналық  энтомологияның  дамуы  малярия  тасымалдаушы 

масаларды  зерттеуден  басталды  (орыс  ғалымы  В.  Я.  Данилевский, 

1888;  итальяндық  ғалым  Дж.  Б.  Грасси,  1901).  Басқа  да  қаисоргыш 

жэндіктердің  адам  мен  жануардың  көптеген  қауіпті  ауруларды 

тасымалдаудағы  • рөлі 

анықталды 

(мәліметтер 

неміс 

галымы 

Э.  Мартинимен  жинақгалды,  1923,  1941,  және  т.  б.).  ТМД  елдерінде 

медициналық  жән  ветеринарлық  энтомологияның  дамуына  адам  мен 

жануардың  трансмиссивті  ауруларының  табиғи  орталығы  теориясын 

жасаған  В.  Н.  Беклемишев  пен  Е.  Н.  Павловскийдің  еңбектері  үлкен 

үлес  қосты.  Тұрғындар  мен  ауыл  шаруашылық  жануарларьш 

жәндіктер  тасымалдайтын  қауіпті  аурулардан  қорғайтын  іс-шаралар 

жүзеге асырылды.

9

2  Зиянкес жэне параштгі жәндіктерлің адам  мен жануардын

трансмисснвті ауруларын  жұктырушылар  ретіндегі снпаттамасы

Ж лндіктерлін 

с ы р т к ы  

кұ р ы л ы сы . 

Жәндіктердің  денесі 

бастан,  кеудеден  жэне  іштен  тұрады.  Басы  алты  тығыз  жабыскан 

алдыңгы  сегменттерден  тұрады  және  кеудеге  тұтаскан.  Бас  эртүрлі 

формалы жэне хитинді  кутикуламен  капталган бола алады.

Ауьіз  куысының  мүшелері  баска  алдынан  жэне  артынан 

бекітілген.  Олар  ұстіңгң  еріннен,  3  жұп  жақтардан  жэне  жұткын 

астынан  тұрады.  Тамакану  түріне  байланысты  ауыз  куысының

мүшелері  —  шайнаитын,  соратын  және  шаинаитын-соратын  типке 

бөледі. 

.

Басының  екі  жагында  күрделі  көздер  орналасқан,  олар  көптеген 

ұсак  көздерден  тұрады  (фасеткалар),  сондыктан  оларды  фасеткалы 

деп  те  атайды.  Бұдан  бөлек,  кейбір  жәндіктерде  караңғылықта  1-3 

карапайым  көздері  болады.  Көздердің  арасында  екі  жақтанда,  әрт\'рлі 

|)орма мен ұзындықтағы мұртшалар мен антенналар бар.

Кеуде  үш  бөліктен тұрады:  алдынгы,  ортангы және арткы  кеуде. 

Әркайсысында  жұп  аяқ  бар,  ортаңгы  және  артқы  аяқтарында  жұп 

канаттары да бар.

Аяқтары 

кеуде 

сегментімен 

және 

өзара 

байланысқан 

мүшелерден тұрады:  жамбас, ұршық,  сан, жіліншік, табан.  Табаны  1-5 

мүшеден тұрады, оның екеуі -  тырнақ.

Қанаттары  денесінің  екі  жагында  орналаскан,  тері  тыртысына 

және  жұп  өсімдерге  ұқсас.Әрбір  канат  өзара  жабысқан  жұп  жұқа 

пластинкалардан  тұрады.  Олардың  ортасында  нервтар  мен  трахейлер 

орнаіаскан,  хитин  өтетін  жерде  талшықтар  бар.  Қанаттардың 

талшыктануы  әртүрлі  және  оларды  аныктауда  басты  белгілердің  бірі 

болып табылады.

Ж әндіктердің  іші  5-тен  11  мүшеге  дейін  болады,  әр  мүшенің 

каңкасы  екі  жартылай  сакина  -   терпіт  (үстінгі)  және  стерниттен 

(астынгы)  тұрады.  Көптеген  түрлерде  сегменттер  бөліктері  жыныс 

аппаратының  компоненттеріне  өзгерген. 

8

  және  9  сегменттерде 

сырткы  жыныс  органдары  орналасқан;  олардың  қатарына  еркектің  -  

копулятивті  мүшесі,  ұргашының  жұмыртқа  сақтау  мүшесі  бар.  Іштің

11 

сегменті  көптеген  жәндіктерде  кысқарган  және  ұргашының  церка 

және еркектерінін  грифелькалары 

10

 сегментке бекіген.

Ж әндік 

денесінің 

беткі 

қабатында 

көптгеген 

шаштар, 

кабыршактар,  кылшыктар  бар,  кейбір  жәндіктерде  олар  тыгыз  беткі 

кабат түзеді.

10

Жәндіктердің  ішкі  құрылысы.  Жәндіісіер  булшық  жүйесі 

соматикалық  немесе  қаңқалық  ішкі  және  висдералды  бұлшық 

еттерден  тұрады;  Олар  қаңқасы  мен  ішкі  органдарга  бекіген.  Бұлшық 

еттердің дамуы  арқасында жәндіктер  зор  күш  пен  жогары  қозғалысқа 

ие.

Жәндіктің 

іші 

ір-бірінің  астында  орналасқан, 

екі 

жұқа 

қабыргалы  бөлімдер  -   диафрагмалармен  айрылган  үш  бөлімнен 

тұрады.  Әр  бөлімде  жәндіктің  белгілі  бір  ішкі  мүшелері  орналасқан: 

жогары -  қан айналым, ортаңгы -  ас қорыту,  шыгару,  көбею және май 

мүшелері, төменгі -  дененің жүйке жүйесінің жалғасы.

Тыныс  алу  жүйесі  барлық  ішкі  органдардың  қабыргаларынан 

өтеді  және дене  қуысының ешқандай  бөлімімен байланыспаған.  Кеуде 

және құрсақ бүйіріндегі демтесіктермен ашылады.

Май  денесі  мүшелердің  барлық  қуысына  толтыратын  еркін 

матаға  ұқсас.  Бұл  қоректік  заттардың  негізгі  қоры  ретінде  қызме,г 

етеді

Жәндіктердің  ас  қорыту  аппараты  3  бөлімнен  тұрады:  алдыңғы 

және 

артқысы 

хитин 

кутикуласымен, 

ортаңғысы 

-  

темірлі 

эпителиймен қапталған

Дэрет  шығару  мүшелері  — мальпигий  түтіктері  — артқы  ішектен 

ашылады. Зат алмасу өнімдері  гемолимфадан түседі.

Қан  айналымы  ашық,  кеуденің арқа жагында орналасқан  бір  кан 

тамыры  (жүрек)  арқылы  жүреді.  Жүрек  клапандармен  камераларга 

бөлінген,  кеуде  бөлігінде  дене  қуысынан  ашылатын  аортаға  көшеді. 

Қаны  мөлдір,  сары  немесе  жасыл  түсті,  арасында  фагоципері  бар 

түссіз  амеба  тэріздес  жасушалары  (гемоциттер)  бар.  Арқа  түтігінде 

қан  артынан  алға,  ал  дене  қуысында  кері  бағытта  айналады.  Жүрекке 

ол,  әр  дене  мүшесінде  бар  клапандармен  жабдықталған  тесіктер 

(остиялар)  арқылы  келеді.  Жүйке  жүйесі  жақсы  жетілген,  орталық, 

перифериялық  жэне  симпатикалық  болыгі  бөлінеді.  Орталық  жүйке 

жүйесі  ішектің  үстінде  орналасқан  басты  белімнен  (жұтқыншақ  үсті 

ганглий) жэне жұп  ганглийлер  мен  кеуде жэне іш бөлігінің астындағы 

іш  жүйке  тізбегінен  тұрады.  Іш  жүйке  тізбегінің  бірнеш  ганглийлері 

баста  орналасқан,  олар  жұтқыншақ  үсті  ганглийлермен  комиссурлар 

арқылы  қосылған  жұтқыншақ  асты  ганглий  түзеді.  Перифериялық

жүике  жүиесі  орталық жэне  симпатикалық жүике  жүиесінен  мүшелер 

мен  ұлпаларға тарайтын  жүйкелерден  құралған.  Симпагикалық жүйке 

жүйесі  3  бөлімнен  тұрады:  ауыз-асқазан,  іш  жэне  құйрық.  Ол 

жәндіктердің ішкі  мүшелері  мен бұлшық еттерінің қызметін регтейді.

Сезім  мүшелері  жәндік  агзасына  эсер  ететін  қоршаған  орта  мен

жүике  жүиесі  араындағы  оаиланысты  іске  асыратын  мүшелер.

11

Жәнліктерде  есту,  кору,  дем  жэне  иіс  сезу,  сезіну  мүшелері  бар. 

Жэндіктердің  сезім  мүшелерінің  негізін  кабылдаушы  кұрылым  жэне 

сезімтал  жасушалардан  тұратын  сенсиллалар  құрайды.  Сезімтал 

сенсиллалар  мұртшалардың,  кылдардың  ұшында,  кутикуланың  беткі 

кабатында,  шаштарда  орналасады.  Көру  мүшелеріне  тік  жэне 

мозайкалык  бейне  көрсететін  шеңбер  және  алтыбұрыш  тәріздес 

фасеткалардан тұратын  күрделі  көздер жатады.

Дара жынысты жэндіктер.  Еркектің жыныс жүйесі  екі  ұрық безі, 

екі  үрық  өту  жолынан,  ұрық  шашу  каналынан,  қосымша  жыныс 

бездерінен  және  еркек  жыныс  мүшесінен  тұрады.  Үргашының жыныс 

жүйесі  екі  аналык  безі,  екі  аналық 

жұмыртқасы  өту  жолынан, 

косымша  жыныс  бездерінен,  ұрық  кабылаушы  жэне  алдыңғы 

жұмыртка сақтау мүшесінен тұрады.

Жәндіктердің  көбеюі  мен  дамуы.  Кейбір  жэндіктердің  көбею 

кабілеті  туа  бітеді,  кейбір  жәндіктерде  уакыт  өте  паида  болады.  Ол 

жыныстық 

жетілудің 

эртүрлі 

деңгейіне 

байланысты 

жүреді. 

Жүмыртакалардың  жетілуі(овогенез)  ювенильді  гормон  және  мимен 

реттеледі.  Ұрықталган  соң  жұмырткада  ұрықтың  дамуы  өтеді.  Бұл 

кезең  тэмбрионалды  деп  аталады.  Әрі  карай  жүретін  даму  кезеңдері, 

соның ішінде ересек жэндік,  постэмбрионалды делінеді.

Жәндіктің  өсуі  тек  ұрық  фазасында  жүреді.  Постэмбрионалды 

дамуды  метаморфоздың 

2

  типін  ажыратады:  толық  -   жэндік  ұрық, 

куыршак,  имаго  фазаларын  өтсе,  толық  емес  -   даму  куыршак 

фазасынсыз 

өтеді. 

Толық 

дамудағы 

ұрық 

имагодан 

катты 

ерекшеленеді:  тамақтану,  сырткы  түрі,  мекендейтін  жері  (маса, 

шыбын,  соналар  жэне  т.  б.).  Қуыршақ  тамақтанбайды,  ұрык 

жинақтаган  коректік  заттар  есебінен  күн  көреді.  Қуыршақта  алдымен 

үрыкта  кызмет  еткен  мүшелерді  жою -  гистолиз,  кейін  жаңа  мүшелер 

күру  -   гистогенез  ж \греді.  Гистогенез  аяқталгасын  куъіршақтан  имаго 

шыгады.  Толық  емес  дамудың  ұрығы  ересек  жәндікке  ұксайды  (бит), 

бірак жыныс мүшелері  жоқ.