Ж эндіктердің  экологиясы

құлқына  температура,  ылғалдылық  жәие  жарық  әсер  еіеді.Жьы 

мезгілдерінің 

өзгеруі 

жәндіктердің  тіршілік 

циклының 

басты 

реттеушісі  болып  саналады.  Жүйкелік  және  гуморалдық  ретгеуші 

механизмдердің  эндокриндік  жүйесіне  әсерінен  жәндіктердіц  өсуі 

және дамуы тоқталады.

Жәндіктер 

биоценоздардың 

маңызды 

және 

белсенді 

компонентерінің  бірі  (белгілі  бір  аймақта  мекендейтің  —  биотом- 

жануарлар және өсімдіктер).

Оларда  әр  түрлі  трофикалық  (қоректіқ)  байланыстар.  Кейбір 

жәндіктер  гүл  шырынымен  (зоофильді  шыбындар),  басқалары  тірі 

агзалардың  өлдік  қалдықтарымен  (ет  шыбындарының  дернәсілдері), 

кейбіреулері 

шаш, 

терінің 

беткі 

қабатымен

(жұнжегіштер,шашжегіштер);  нәжіспен  (дернәсілдер  және  ересек 

шыбындар) 

және 

агзалардың 

тірі 

ұлпаларымен 

шырынымен 

көректенетін  (қан  сорғыш  жэндіктер  саркобионтты  шыбындар) 

түрлері кездеседі.

Бір  ағзаның  басқаларының  тіршігіліге  қолайлы  және  қолайсыз 

жағдайлар  жасауы  соның  ішіне  кіретін  топикатық  (кеңістіктік) 

байланыстардың  маңызының  белгілі  мәні  бар.  Бір  ағзаның  басқа  ағза 

арқылы  қозғалуы  (кансорғыштар)  —  форикалық  байланыстар  сирек 

емес жәндіктер арасында кездеседі.

Жәндіктердін  классификациясы  (жіктелуі).  Қазіргі  кезде

жәндіктердің 

1

  млн  түрлері  белгілі,  бірақ  шынында  олардың  саны 

одан көп,ретінде жылда 7 -8  мын жана түр ашылады.

Барлық  жәндіктер  буынаяқтылар  типіне  -   Апһгоросіа,  кенірдек 

тыныстылар  типастына  -   Тгасһеаіа,  класүсті  -   Нехаросіа,  нагыз 

жәндіктер  класы  -   Іпзесіа,  қанатты  жәндіктер  бөліміне  -   Ріегуцоіа 

жатады.  Қанатты  жәндіктер  клас  астына  толық  түрленіп  дамитын  -  

Ноіошеіаһоіа  және  шала  түрлетіп  дамитын  -   НешітеіаЬоІа  жәндікіер 

жатады.  Шала түрленіп дамитын жәндіктерге келесі отрядтар жатады: 

жұнжегіштер  (МаІІорһа^а),  биттер  (Зірһипсиіаіа),  жартылайқатты 

қанаттьшар  -   қандалалар  (Нетіріега).  Толық  түрленіп  дамитын 

жәндіктерге  қосқанаттылар  отряды  -   Әіріега,  ол 

отряд  үстіне 

бөлінеді:  қосқанаттылар  -   Ыетаіосега,  қысқа  мұртты  қосқанаттылар 

Вгасһусега -  Огіһоггһарһа жэне  қысқа мұртты  шеңберлі  қосқанап ылар

-  Вгасһусега -  Сусіоггһарһа.

Қосқанатты  ұзыңмұртты  отряд  астына  келесі  тұысіас  жатады:

масалар 

(СиІісісІае), 

шіркейлер 

(Зііхіиііісіае) 

құмытылар

(Сегаіоро£Опіс1ае) және  көбелекшілер (Рзусһосіісіае).

Қысқа  мұртты  отряд  астына  соналар  тұыстасы  (ТаЬапісІае), 

қысқа  мұртты  шеңберлі  қосқанаттылардың  тұыстастары:  іеріасты

13

богелектер  (Нуроаегтаіісіае),  карын  бөгелектері  (Оазігорһііісіае), 

кенсірек  богелектері  (Оеяігісіае),  нагыз  шыбындар  (Мизсісіае),  өлім 

шыбындары  (СаІІірһотійае),  сұр  ет  шыбындары  (Загсорһа§ісіае)  және 

кансоргыштар  (НірроЬозсісІае)  жатады.  Толык  түрленіп  дамитын 

жпмдіктерге бүргілер отрядыда (Зірһопаріһега) жатады.

2.1 

Қансорғыш  масалар  жэне  олардыц  морфобиологиялык 

мінездемесі -  Сиіісісіае

Масалар  туыстасы  (Сиісісіае)  2  мың  қансорғыш  жәндіктер 

түрлері  белгілі,  Сиіісіпае 

и  Апорһеііпае  туысасты.  Қазакстанда 

кансоргыш  масалар 

68

  түрімен  белгілі  (ТМД-нің  83  %  ),  олар  Аесіез, 

Сиіех, Апорһеіез, Мапзопіа, Сиіізеіа,  ШапөШепіа туысына жатады.

Кансорғыш  масалар  капырыкты  шөлдерден  биік  таулардың 

жамылымдарында  таралған  (900  дан 

3000 

м  теңіз  үстінде). 

Республиканың 

оңтүстік 

аймақтарында, 

көлдердің 

манайында, 

өзендердің  қоймаларында 

Апорһеіез  и  Сиіех  түрлерінің  саңы  көп 

кездеседі,  Угапоіаепіа  көруге  болады.Бүкіл  жерде  р.  Аесіез  түрлерді 

кездестіруге  болады.  Аейез 

және  Сиіізеіа  түрлерін  сол  түстік 

аймактарда,  батыста,  таулы  жерлерде  кездестіруге  болады.  Әр  түрлі 

табиги  аймақ  өзінің  ерекше  қансоргыш  масалардың  фаунистикалык 

күрамымен  ерекшеленеді. Аесіез  эврибионтты экологиялык түрі бүкіл 

жерлерде басым  кездеседі.

Морфологиясы.  Масалар  ұсақ  (3-4  мм),  орташа  көлемді  (10 

мм),  деңесі  ұзынш а  келген,  аяктары  ұзын  және  жіңішке,  косқанаты 

бар  жәндіктер.  Басы  шартәрізді.  Көзі  бұршақтүрлі,  фасетті,  басының 

үстінгі  және  астынгы  бөлімдеріне  жақын  орналаскын.  Мұртшалары  -  

15-буынды,  аталықтарында  кысқа  шашты.  Ауыз  аппараты  пісіп- 

соргыш  типті,  оның  ұзындығы  басының диаметрін  бір  неше  рет ұзын 

болады.  Щ упиктары  5-буынды,  кабыршақты.  Кеудесі  құрсағынан  кен, 

сигменттері  біріккен,  денесінің  түсі  сұр,  кара  немесе  коныр-сары, 

кара. 

Аяктары 

узынша. 

Қанаттары 

сопақша 

келген 

ұзынша, 

кабыршакпен  жабылган.  Қабыршақтары  коңыр  жэне  акшыл  түсті 

дактармен сүреттелген (

1

, 

2

-сүреттер).

4

1  — жұмыртқа  салуы,  2  -   дернәсілі,  3  -   құыршағы,  4  -   ересек

маса

1 -сурет -  Масаның даму циклі

Ұмыртқалары  сопақша,  алдынгы  ұшы  кең,ұзындьны  0,16-0,7 

мм,  ақ  түсті. 

Безгек  масалардың  жұмыртқалары  тинті,  олар 

жұмырткаларын  шашыранқы  салады,  ягни  бір біріне  жабыстырмайды 

(3-сурет).  Сиіех  жұмыртқаларың  бір  біріне  қайық  тәрізді  судың 

үстінде жүзіп жабыстырып салады (4-сурет).

Масалардың  дернәсілдерінің  денесі  ұзынша,  қалын  қ ап ы   су 

жібермейті  кутикуламен  қапталган.  Кутикуланың  үстінде  көп  санды 

шаштар  орналасқан.  Дернәсілдердің  басында  көзі,  мұртшалары  және 

ауыз мүшелері  орналасқан.  Кеудесі басынан  кеңірек,  құрсақ бөлімінде 

кысынқы.  Ен  соңғы  тогызыншы  сегментінде  артқы  анальды  тесігінің 

айналасында төрт желбезек орнапасқан.  Сиіісіпае дернәсілдерінде  VIII 

сегментінде  тыныс  алу  түтікшесі  —  сифон,оның  үстінде  тыныс  алу 

тесіктері  -  стигмасы  орналасқан.  Құыршагы  кең біріккен баскеудеден

15

жәпе  жіңішке  курсақтан  тұрады.  Баскеуденің  арка  жагында  цилиндр 

тәрізді тыныс алу түтік орналаскан.

/

//!

I

і

■

///

I  -  басы  және  онын  туындылары,  II  -  кеуде,  III  -  құрсақ,  1-8 

сегменттері

сурет -  Масаның дене құрылысы

З -с у р е т -  Ап.  масиііреппіз жұмыртқалары

к 

лопот ок 

I 

Усик

Щүпик

Щиток

Ж уж ж алһце

Г

о л с н һ

Іапка

-   кұрсақ

16

Сонынан  астына  қарай:  сол  жактағы -  үстінгі  көрініс,  оц  жақтагы: 

1 

«қайық  тәрізді»  үстіне  жапсырылган  жұмыртқалар, 

2

  -   кырынан, 

3

  - 

жұмыртқа қырынан

4-сурет —  р. Сиіех жұмыртқалары

М асаларды ң  биологнясы.  Аталык  түрлері  кешке  карай  ашык 

жерлерде  орда  (рой)  қүрады.  Аналықтары 

жұмыртқаларында 

жетілген  фолликулаларымен  ордага  кіріп  жүп  түзедіде  ордадан  үшып 

кетеді. Копуляциядан  кейін аналықтарына кан сору қажет болады.  Қан 

фолликуладагы 

жұмыртқалардың  дамуына 

керек. 

Олар  өзінің 

салмагына тең  немесе  1,5-2 есе артық мөлшерде қажет етеді.  Бір  неше 

күннен  кейін  (10—12)  аналыгы  жұмыртқа  салады.  Бір  анагіыгында  120 

дан  350-450  дейін  саны  жетеді.  Бір  мезгілде  аналыгы  кан  сорып  3-5 

тен  10-12-ге  дейін  жұмыртқа  сала  алады.  Апорһеіез,  Сиіех,  Мапіюпіа. 

Сиіізеіа,  ІІгапоіаепіа туыстасының масалары  жұмыртқаларын түрақгы, 

өсімдігі  бар 

су  қоймаларына, 

Аеёез  аналықтары  -   ылгалыды 

топырақка,  эр  түрлі  су  үнгірлеріне  жұмыртқаларын  салады.  Сиіех, 

Мапзопіа,  Сиіізеіа  масаларында  жұмыртқапары  қалаулы,  Апорһеіез 

және 

Аеёез 

масаларында 

жұмыртқалары 

жеке 

орналасады. 

Температурага  байланысты  2-21  күннен  кейін  жұмыртқада  дернэсіл 

пайда  болады,  ол  құргап  кетуінен  жэне  температураның  төмендеуне 

төзімді. Жұмыртқадан масалардың дернәсілдері  сол жылдың жазыныц 

ортасында  немесе  соныңда  пайда  болады.  Олардың дамуына  міндетті 

түрде 

су 

болу 

кажет. 

Моноциклдік 

түрлерінің 

дернәсілдері 

жұмыртқаның  ішінде диапаузаға  кетеді,  олардың дамуына суык  кезен 

қажет.  Дернэсілдер  судың  ішіндегі  немесе  өсімдік  арасындагы 

органиқалық 

заттармен 

көректенеді.Дернэсілдердің 

жэне 

құыршақтарының 

дамуы 

табиги 

климаттық 

жағдайларына 

байланысты  5-тен  26  күннен  бастап»-22=42-кунге  дейін  созылады 

(5-Сурет).  Аналық  масалардың 

1-1-ден  СІ([^^р|Ғ[ш||Лрофрікалык 

циклдерден,  ал  аталықтары  10-15  күні тірйгімндг|эдқщ|^»і^һ' МЙсалар 

имаго (ересек түрінде) жэне 

м б § © 

■

 !

I 

атындағы  ғылыми 

|

17 ІІЯ^АПХАН Ап к 

I

Қазакстанның  сол  түстігінде  масалар  3 -4   ай  ұшады,  ең  көп 

саңды  маусым  айында  байкалады.Қазақстанның  таулы  аймақтарында 

да 

солай. 

Оң 

түстік 

және 

оң 

түстік 

батыста 

масалардың 

коктемде,жаздың  сонында 

белсенділігі  артады.  Баска  аймақтарда 

масалар  маусым  айында  және жаздың соныңда белсенділіктері  артады 

(тамыз айында).

5-сурет -  Сиһсіпае (Аесіез сіпегеиз) дернәсілі. Жалпы көрінісі

н

А  -   Сиіех  табаншасының  акыргы  буыны,  Б  -   Аесіез  аналыгынын 

тырнактары,  В -  Сиіех аналыгының тырнактары)

6

-сурет -  Масаның уштарының туындылары

Масалар  карангы  сүйгіш  жәндіктер  9 -3 0   °С 

температурад 

кезіңде,  эсіресе  таңертен  жэне  кешке  белсенділігі  артады.  Масалар 

плегте  биотоптарда  концентрацияланады,  көбіне  шыгу  мекенінен

18

аспайды,  бірақ аналықтары  көрегін  табу  үшін 

3

  км  ара  қашыққа дсіііп 

ұшып кетеді.  Масалар  гематофагтар -  олар тысқы тогышарлар ретінде 

мал  үшін  үлкен  қауіп  төндіреді,  жайылымдарда  кем  дегенде 

2-3

  айга 

созылады,  жаз  кезеңінде  болады.  Олардың  зияндары  сандарына 

байланысты.  Масалардың  шеткі  зиянтабалдырыгы  ірі  қара  малга 

5 

минут  ішінде  230  шабуыл  жасауы.  Егер  белгіленген  саннан  2-3  есе 

артса малдың өнімділігі төмендейдіде токсокоз пайда болады.

тармақтары:  с  -   косталды  (шеткі),  зс  -   субкосталды  гь  г2,  г3,  г4+ 

5

  -  

радиалды  Тіщт,  Т

3+4

  -   медиалды,  сиі  -   кубиталды,  ап  -   аналды,  гг  - 

алдыңгы  көлденен (радиомедиалды), т т  -  артқы  көлденен, һ -  иықты

7-сурет —  Сиіех қанаты

Кулицидотоксикоздың 

патогенезі 

мен 

ауру 

белгілері. 

Масалардың  патогендік  әсері  механикалық  зақым,  ягни  тері  қабатыи 

ауыз  бөлігімен  зақымдануы  және  ауыз  сөлінің  зақымдалган  жерге 

токсикалык әсері.  Жалпы әсерден  жемтікті  қансыздандырады,  каннын 

биохимиялык  құрамын  өзгертеді,  иммунобиологиялык  бұзьшыс, 

аллергиялық реакцияларга ұшырайды.

Гематофагиясы. 

Масалардың 

аналықіары 

—  облигаггы 

гематофагтар.  Аналыгы  3  мг қан сора алады.  Бір тәуілікте санның коп 

мөлшерінде  100  мг  қан  сорады,  ал  бір  белсенді  мерзімде  9 —10  л. 

Сілекейдің 

токсикалық 

әсеріне  байланысты  жэне  қан  тұзуші 

мүшелерінің  функцияларының  нашарлауына агза толық  қалпына  келе

алмайды.

С ілекейдің  интоксикациясы.  Масалардың  сілекейі  жоғаргы 

токсикалық  және  антигендік  қасиеттерге  ие.  Масалардыц  шаг>ы 

жергілікті  аллергиялық  реакцияның  нэтижесінде  түзілетін  қалдырау, 

ісіну,  қызаруга  әкеліп,  қышу  мен  күйдіруге  жеткізеді.  Эксудация  мен 

жасушалық  инфильтацияны  белгілейді.  Алгашқыда  нейгрофильдін 

саны  көбейеді,  олар  лимфоциттер  жэне  эозинофилдер  акырыеда 

түзіледі.  Анемия  дамиды.  Жайлуаларда  масалар  жануарлардын 

мазасын  алып,  жайылуына  кедергі  жасайды,  бұнын  соңы  тірі  агза

9

массасының көбеюі  мен  өсуіне  кедергі  жасайды.  Масалардың  көлемді 

шабуылынан жануарлардың көп бөлігі өлгені  белгілі.

А  -   Басы  тұмсыгымен;  Б  -   қан  сору  кезіндегі  тұмсыгы  (Павловский 

бойынша),  В  -   мұртшалары  (Кристоферсу  (Гуцевич,  1970));  г -  басы, 

н  -   наличник,  щ  -   іцупик, 

у  -   мұртш асы , 

вг  —  үстінгі  ерңі, 

пч -  үстінгі  жагы  (мандибула), нч -  астынғы жагы (максилла)

8

-сурет -  Масаның басы жэне оның косымшалары

20

Масалардың 

аналыктары 

уй 

жәнс 

дшіа 

жануарлардын 

құстардың,  қөсмекенділердің  және  та»ы  басқа-іардыц  каның  бір  рсі 

емес  сорады.  Сондықтан  олар  инфекциялық  және  иішаіиялык 

ауруларың 

бірқатар 

қоздырғыштарын 

тасымалдауга 

қагысады. 

Масалар 

шағу 

арқылы  өте  қауіпті  аурулар  қоздыргыштарын 

сақтайтыны  және  тарагатыны  белгілі  олар:  жануарлар  ін ц е ф а л іт і, 

жылқылардың  жұқпалы  анемиясы,  лимфаципі  хориомененгнт,  сібір 

обасы, туляримня, бруцеллез, филяриатоздар,  құстардың безгегі.

ТМД маңызды безгек масалары.

АпорһеІе$  тасиІіреппі&  -   қәдімгі  беігек  масасы.  Қоныр  жопс 

сары-қоңыр  түсті  боп  келеді.  Тұмсыгы,  сяжкалары  және  щушіктсрі 

қара  қоныр  түсті.  Жогаргы  кеуде  тұсы  сұр  және  екі  көлденен  бүйір 

сызықтары  қоныр  түсті,  қоныр  не  қара  кұрсагы  алтын  түсті 

шаштармен  қапталган,  ұзындыгы 

6-11

  мм.  Оңтүстіктегі  түрлері  кіші 

мөлшерлі  және  ақшыл  боялган, ТМД-да  коп  таралган  әсіресе оңтүстік 

жақтан полярлы  аймаққа дейін.

Апорһеіез  ЬіГигса(ев — оріиан безіек масасы.  Сары  қоныр түсті. 

Хоботок  пен  щупиктері  қара  қоңыр,  мұртшалары  қоныр  ұшы  ак түсті. 

Құрсагы  ақшыл  қоныр  түсті.  Қаннагары  түссіз  дақсыз.  Ұзындыгы

7-10 мм.  Кавказ, Лапландия, Туркестан жерлерінде кенінең таралган.

Апорһеіез  р Іи тЬ еи з  —  құы сты   немесе  қар а  а я қ т ы   безгек 

масасы.  Басы,  тұмсыгы  қара  түсті,  мұрты  қара  ақ  іүспен  және  іші 

үстінен  ұара,  астынан  ақшылдау.  Аягы  қара  түсті.Қанаттары  дақсыз, 

бірақ  қара  қалын  қабыршақтармен  қапталган.  Ұзындыгы  4-5  мм.  Бұл 

түрдің 

экологиялық 

өзіндік 

ерекшелігі 

бар- 

дернәсілі 

су 

аймақтарында,  агаш  қуыстарында  кездеседі.  Жұмыртқа  формасынын 

да озіндік ерекшелігі бар. Таралу аймагы:  Кавказ, Орталық Азия, ТМД 

елдерінің  кей бір аймақтары.

АпорһеІе$  $ирегріс!и$  —  бұйымды  безгек  масасы.  Көбінесе 

канатарымен  аяктарының  бояуы  ерекше.  Қонырлау  түсті,  басынын 

бүйірлері  қоныр  ал  үсті  ақ  қабыршақты.  Мұртшалары  акшыл  қоныр 

түсті,  ұштарында  ақ  шашты.  Кеудесі  үстінен  сұр  түсті,  бүйірінен 

коныр.  Денесінің  ұзындыгы  9-10  мм.  Оңтүстік  түрі.  ТМД  елдерінде 

Түркістан мен  Кавказда таралган.

Анофелестіц  тіршілік  ұзақтылығы.  Тұтқын  кезіңде  масалар 

әр  түрлі  уақыт  өмір  сүреді.  Жазда  жемістердің  шырындарымен 

көректіндіргенде  3 -4   ай  омір  сүре  алады.  Олардын  ең  манызды 

шарасы  ылгалдылық жеткілікті  болу  керек.  Көрекпен  ылгагідылықтан 

баска  температураның  магызы  зор,  одан  масалардың  коректену 

жиілігі  тәуелді.

21

Е ресск  м асаларм ен  курес.  Масалармен  ғсүрес  шаралары 

олардың  ересек  және  даму  фазасының  ерекшеліктеріне  негізделген. 

Ересек анофелестерге  қарсы  механикалык  коргау эдістермен,  олардын 

шабуына қарсы  шаралар пайдаланады.

а) М асаларга карсы торлы бас  киім,  колгап, жабык киім  кию.

б) Есік пен терезелерге масага карсы  кұрастыру.

в) Төсек үстінде шымылдык орнату.

г) Болмелерді  шандату.

д) Бөлмелерді түтіндету.

е) Ашық жерлерде масаларды жою.

ж) Ерекше құрал саймандармен масаларды ұстау.

з)  Кыстайтын жерлерде масаларды жою

2.2 

Ш іркеіідіц 

м орф ологи ялы к 

ж эне 

б и о л о ги ял ы к 

ерекш еліктері  — 

8

ітиІіісІае

ІІІіркейлер  тұкымдасынын  (8іши1іісіае)  900-ге  жуык  түрі  белгілі. 

ТМД 

аймагында 

322 

түрі 

бар, 

2  тұкымдастылары 

жатады: 

Оутпораісііпае  жэне  Зітиіііпае.  Қазакстанда  118  түрі  таралган,  олар 

ірі  және  орта  өзендерде,  шөл-дала  аймактарында,  тау  жоталары  мен 

агынсуларда:  Хан  тәңірі,  Алтай,  Тарбагатай,  Көкшетау,  Баянаул- 

Қаркаралы жэне де орман-далалы аймактарында кездеседі.

М орф ология.  Ш іркейлер -  ұсак (2,5-5,5  мм),  кара түсті  боялган, 

анда-санда  акшыл  дактармен  аркада  және  табаншаларда,  ты гьп  кұрт- 

кұмырскалар.  Басы  домалак,  кеуде  қуысына  бүтілген  (иілген). 

Тұмсыгының  үлгісі 

шаншы-емуші  б о л ь т   келеді.  Жуан  кұрт- 

құмырскаларының  әдеттегі  құрылымы  -   аяктары  қыска.  Қанаттары 

мөлдір,  кыска жэне  кең,  дөңгелек-сопақ.  Білемдемесі  акырын-ақырын 

үзарган, артка карай орналаскан (9-сурет).

Ж ұмырткасы домалақ-ұшбұрышты,  0,1-0,4  х 0,1 -0 ,2   мм,  ак түсті, 

эмбрион  дамыганга  дейін  саргыштау  немесе  қоңыр  қошкыл  болып 

келеді. 

:

Денәсілі  кұрт  тэріздес,  сұр  түстен  саргыш  түске  дейін,  денесінін 

алдыңгы-арткы  жактары  жуандау  болып  келеді.  Басы  цилиндр 

тәріздес,  кара  түсті,  ауьп  аппараты  бар,  фильтір  типті,  ол  тамақты 

жинактау  үшін  арналган.  Кеуде  куысы  «жұпсыз»,  соңында  ілмекше 

сияктыаяктары  бар.  Ересек  дернәсілдерінде  бүйір  қабыргаларының 

денесі  мөлдір  жэне  де  демалу  қуыстарына  тура  келген,  олар 

10

  мм

шамасында ұзын болады. Белдемесі артқы жагында өзіндік қос мүшесі

көптеген 

хитинді 

рамаларьгнан, 

сонымен 

бірге 

ректальды 

калдыктарынан  тұрады.  Қуыршагының  денесі  түгелдей  не  болмаса 

кейбір  жерлері  дернэсілмен  капталган  формасы  негізінде  кездеседі.

Кокон 

ішінде 

шіркейдің  жаңа  тумасы 

пайда 

болып, 

имаго 

құрылысына  ие  және  де  иық  белдемшілерінен  басқа  да  тыныс  алу 

мүшелері орналасқан (

10

, 

11

 -суреттер).

Ш іркейлердің  биологиясы.  Шіркейлердің  ұя  салатын  жері  -  

агымды  сулар  мен  өзендер.  Олар  жұмыртқаларын  тас  арасындагы 

суларға,  өсімдік жапырақтарына және де тағы да басқа жерлеріне ұшу 

кезінде 

тасталынады. 

Жұмыртқалары 

субстратта 

немесе 

су 

агымдарының астында қалады.

Жұмыртқаларында эмбриондардың дамуы 4-15  күн, ал  кыстүгінгі 

болса  — 

8 -1 0

  ай, 

бірақ  температураға  тікелей 

байланысты. 

Шіркейлердің  аналықтары  100-ден  800-ге  дейін  жұмыртқа  салады. 

Дернәсілдері жартылай бекітілген өмір сүреді.

Төмен  температура  жағдайында  су  шіркейлерінің  дамуы  1,5-2 

айға  созылады.  Жетілгеннен  соң  дернәсілдің  қабығы  жарылыгі,  ауа 

көпіршіктерімен  бірге  су  бетіне  ересек  жәндік  шығады.  Ол  ұшуға 

қабілетті  болады.  Бұл  жэндіктің  ұрықтануы  ұшқаннан  соң  басталады, 

кейбір  түрлерінде  топтасу  да  кездеседі.  Шіркейлердің  аталығы  мен 

аналығы  гүлдердің  және  ағаштардың  шырындарымен  қоректенеді. 

Жұмыртқалардың  жетілуі  үшін  аналыктарына  қанмен  қоректену 

қажет.

Шіркейлер  таңертең  және  кешкі  мезгілде  15-20  °С-та  белсенді 

болып  келеді.  Бұлтты  күндері  түсте  де  шабуыл  жасайды.  Көбіне 

жылқылармен, 

ірі 

қара  малмен  және 

құстармен 

қоректенеді. 

Шіркейлердің  белсенділігі  шіріген  аймақтарда  арта  түседі.  Олар 

бірнеше  километрге  дейін,  ауа  ағынымен 

200

  км  дейін  жете  алады. 

Бұлақ  бойында  мекен  ететін  шіркейлердің  екпіндеу  радиусы  аз,  ал 

өзен  бойында  мекен  ететін  шіркейлердің  екпіндеу  радиусы  үлкен 

болып 

табылады. 

Шіркейлер 

шөлді-шөлейт 

жерлерде 

мамыр, 

маусымның басы жэне тамыз айларында, ал,  таулы жерлерде маусым- 

шілде  айларында  көптеп  кездеседі.  Олар  түрлеріне  байланысты  эр 

уақытта  әртүрлі  көбейеді.  Белсенділік  кезеңі  -   мамыр  мен  қыркүйек 

айлары.

23

У

ш

1  -   жұмырткалар;  II  -   соңгы  кезеңдегі  дернәсіл;  1  -   антенна;

2

  -   ректальды  өсінділер;  3  -   қуыршақтың  тыныс  алу  жіпшелерінің 

бастамасы;  4  -   арткы  бекіту  мүшесінің  кармактары;  5  -  желпуіштер;

6 

-   көкіректік  аяқ;  7  -   конус  тәрізді  өсінді; 

8

  -   хитинды  жактау;

III -  піллә  ішіндегі  қуыршақ (үстінен  көрініс);  IV -  пілләсіз  куыршак: 

V -  ересек соналар (Рубцов бойынша); А -  аталық;  Б — аналык

10

-сурет -  ІИіркейлердің  әртүрлі  фазалардагы дамуы

24

Л  -   жай,  Б  — жағасы  бар  піллә,  В  — кебіс  тәрізді,  I  -   етік  тәрізді. 

Д  -   бокал  тәрізді,  Е  -   жай,  жан-жагында  тесіктері  орналасқан 

Ж -3  -   мүйізді  өсіндісі  бар  жай  піллә  (Ж  -   шетінен,  3  -   астынан) 

И  -   өрілген  жагасы  бар  піллэ,  К  -   формасы  жоқ  піллэ  (Ргозітиііип 

зр.),  Л  — дөңгелек  піллэ  (Спеіһа  ріапірирагіа  КиЬгоу),  М  -  екі  мүйізд 

өсіндісі бар жай  піллә (Спеіһа Ьісогпіз Оог).

11

-сурет -  Қуыршақтардың піллэсі (Рубцов бойынша,  1956а)

жүктеу/скачать 3,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: