Б. Р. К,ожахметова МӘШҺҮр жүсіп

болады.  Тіленшінің  баласы  Алшынбайға  жасаған  бір  көмепн  есіне 

салып,  қарақшыны  өзі  айтқан  жерге  тіккіздіреді.  Осы  астан  бұрын 

Шоң  би  өзінің  бәйгеге  дайындап  жүрген  Қарала  деген  атымен 

серттеседі.  Бұл  әңгімедегі  «атпен  серттесу»,  қарақшыны  өзі  айтқан 

жерге  тіктіру  сияқты  жағдайлар  Шоң  бидің  жай  адам  емес  әулиелігі 

бар  екендігін  білдіреді,  себебі  ол  алдын  ала  олардың  жеңетіндігін 

біліп, жанына аузының дуасы бар мерген жігітті ала жүріпті.  Бүл жігіт 

оқпен  емес  сөзбен  атып  түсіреді  екен,  яғни  «аттым»  десе,  сол  адам

болсын,  жануар  болсын  өліп  қалады  екен.  Сол  жігіт  Қарала  аттың 

алдына шыға  шауып  келе  жатқан  төренің  атын  «аттым»  деп,  мұрттай 

ұшырыпты.  Осындай ел аузынан жиналған әңгімелерді талдау арқылы 

сол заман адамдарының мінез-қүлқын, ұлтына, халқына, жалпы өмірге 

деген  көзқарасын  білумен  қатар  сол  заманға  тән  құндылықтар 

жайында  да  мағлұмат  аламыз.  Сондай-ақ,  Баян  өңірінің  тумасы, 

жазушы  Қалмұқан Исабаев аталмыш тарихи тұлғаға бағыштап  «Шоң» 

би атты тарихи роман жазған.

Мәшһүр  Жүсіп  Көпейұлының  жазбаларында  кездесетін  би-

шешендердің  келесісі  бала  кезінде  билік  айтып  «Бала  би»  атанған 

Күшікұлы  Шорман  би  (1799-1837)  Орта  жүздің  арғын  руынан 

шыққан  қаржас.  Әкесі  еліне танымал,  беделді  Сәтиұлы  Күшік шешен. 

Шын есімі -  Жұмабай.  Шорман  он үшке толғанда Баянауыл округінің 

биі  Едігеұлы  Шоң  би  қартайып,  орнына  қоятын  адам  туралы  сөз 

болады.  Сонда  Шоң  би  ел  жағдайын  жетік  білетіндігін,  ешкімге  бұра 

тартпай  эділ  сөйлейтіндігін,  адамгершілігі  мен  халыққа  деген 

қамқорлығын  атап,  өзінің орнына:  «Ол — бала,  бала  болса да — дана», 

деп  Шорманның  лайық  екенін  айтады.  Сонымен  бүкіл  округ  болып 

Шоң  атаның  ұсынысын  мақұл  көріп,  он үш  жасар  Шорман  би  болып 

сайланады.  Содан  былай  қарай  Шорман  эрқашан  «Малым  -  

жанымның  садағасы,  жаным  -   арымның  садағасы»  деген  ұстанымды 

мықтап  ұстанған.  Шорманның  «қара  қылды  кақ  жаратын»  әділдігі 

жайында  ел  аузында  сақталған  аңыз-әңгімелер  көп.  Енді  оның 

төрелігіне  жүгінуге  тек  Баянауыл  ғана  емес,  Кереку  өңірінің 

түпкірлерінен келетін болды. Оның абырой-атағын, халық арасындағы 

беделін  көре  алмағандар  жайында  1991  жылдың  4  казанындағы 

«Қазақ  әдебиеті»  газетінде  келтірілген  әңгімеде:  «Шорман  атына  кір 

келтіретін  сан-қилы  өтірік-өсек  таратып,  жала-жабудан  жалыкпады. 

Мұны да місе тұтпай,  Шорманның жаулары  оны өлтіруді мақсат етіп, 

талай  рет  қастандық  та  ұйымдастырды.  Бірде  ел  аралап  жүрген 

диуанаға  көп  ақы  беріп,  Шорманды  өлтіртпек  болады.  Бір  дауға 

төрелік  айтуға  бөтен  ауылға  келіп  жатқан  Шорманды  көрсетпек 

болып, олар диуананы  сонда  ертіп  келеді.  Ымырт жабылған  кез  болса

40

керек.  Ашық  есіктен  үй  ішінде  жанып  тұрған  от  жарығымен  төрде 

отырған  Шорман  анық  көрінеді.  Диуана  Шорманға  көзі  түсе 

салысымен  селк  етіп,  қолымен  көзін  көлеғейлей  қояды.  Біршама 

уақыттан соң өз-өзіне  келіп:  «Оның екі иығында екі періште отыр, бас 

жағында  бір  сәуле  жарық  шашып  тұр.  Қасиетті  адам  болса  керек. 

Басымнан  төмен  қарай  алтын  құйсаңцар  да,  оған  қиянат  жасай

алмаймын», -  деп ат-тонын ала қашыпты»  [43].

Шорман  би  надандықты,  жатып  ішер  жалқаулықты,  ел  ішін 

індетгей  жайлаған  жаман  әдеттер  мен  салт-санаға  қарсы  күреседі, 

мектептер  салғызып,  мұғалімдікке  сауатты  адамдар  іздестіреді.  Түркі 

тілдерімен  қатар  орыс,  араб,  парсы  тілдерін  оқытатын  адамдарды  да

осы іске тартады.

Сөз  өнерін  тануда  қазақ  халқының  би-шешендерін  ой  елегінен

өткізсек,  олардың  бәрі  -   көркем  тілді  қару  еткен,  ақылгөй  абыз,  ел 

баскарып, қазақ халкының тағдырын бірлесе  отырып  шешкен,  елі  мен 

жерінің  амандығын  өз  жауапкершілігіне  алган  парасат  иелері,  қогам

қайраткерлері болған.

Би-шешендердің  өнерін  біз  эдебиет  тұрғысынан  қарастырғанмен

ол  тарихи-қоғамдық  құбылыс.  Себебі  тарихи  қиын  кезеңдерде

шешендік  қоғамға  қызмет  етеді.  Шешендік  өнердің  тарихына  көз

жіберсек,  шешендік  әсіресе  тәуелсіздік  жолындағы  күрестерде

белсенді  қызмет  атқаратындығын  аңғаруға  болады.  Би-шешендердің

жер  дауы  мен  жесір  дауының  түбіне  карай  бойласақ  әділ  шешімі

елдікке,  бірлікке,  теңдікке  келіп  тірелетінін  көреміз.  Сондықтан  да

елге  эйгілі  би-шешендердің  тайпа  көсемі,  хан  кеңесшісі  болып,  қол

бастаған батыр болғанын көреміз.

Б ақы лау сұрактары

1. «Би» деп қазақтар кімдерді атаған?

2. «Би» мен «шешен» ұғымдарының қандай айырмашылығы бар?

3.  Қазактың  шешендік  өнер  тарихы  жайлы  зерттеулерді  негізге 

ала  отырып,  би-шешендер  өнерінің  қалыптасуын  қандай  кезеңдерге

бөлуге болады?

4. Би-шешендердің негізгі қызметі неде?

5.  Мәшьүр  Жүсіптің  Айтеке  биге  қатысты  жазбалары  қапай 

аталады?

41

Білімін жетілдіруге арналган тапсырмалар

1.  Қазақтың  шешендік  өнерін 

зерттеп, 

еңбектер  жазган 

галымдардың гылыми еңбектеріне шолу жасаңыз.

2.  Павлодар,  Баянауыл  өңірінен  шыққан  эйгілі  би-шешендерінің

төрелігі мен шешендігі

3.  Н.Төреқұловтың  «Қазақтың  би-шешендері»  атты  еңбегіндегі

Қазыбек би шешендігі

Реферат тақырыптары

1. Қазақ шешендік өнеріндегі би-шешендердің рөлі.

2. Шешендіктану гылымының зерттелуі.

3. Бірінші кезең ХІІ-ХҮ гасырдагы би-шешендер.

4. Жыраулық дәуірдегі би-шешендер.

5. Үшінші кезеңдегі соңғы би-шешендер.

6.  Үйсін  Төле  би,  Қаз  дауысты  Қазыбек  би,  айыр  тілді  Алшын 

Әйтеке би - үш ұлы бабамыздың даналығы, даралығы.

2 Ш ешендік сөз -  қазақ ауыз әдебиетінің жанры

Шешендік  өнер  мазмұны  шешендік  сөздер  арқылы  ашылатыны 

белгілі.  Шешендік  сөз  -   ауыз  әдебиетінің  өзіндік  ерекшеліктерін 

көрсететін  негізгі  жанрлардың  бірі.  Дәстүрлі  шешендік  сөз  дегеніміз, 

ғалым  Б.  Адамбаевтың  аныктамасы  бойынша,  белгілі  бір  мәселеге 

байланысты  тапқыр  ой,  көркем  тілмен  айтылған  және  халық  жиі 

колданып,  сөйлемдік  құрамы  калыптасқан  жүйелі,  үлгілі  сөздер 

[28,  89  б.].  Ал  Н.  Төреқұловтың  айтуынша,  «шешен  сөз  -   тауып 

айтылған  тапқыр  сөз,  ақылға  қозғау  салып,  ой  түсіретін  даналық сөз, 

қиялға  әсер  етіп,  сезіміңді  қозғайтын  көрікті  де,  эсерлі  сөз,  бұра 

тартпас  дәлелімен  тамсандырып,  таңцай  қақтыратын  білгір-білімді 

сөз,  өтіп  кеткен  не  өтіп  жатқан  оқиғаны  жанды  жанды  суреттей  көз 

алдыңа алып  келетін суретті  сөз, тоқсан  ауыз  сөздің тобықтай түйінін 

жеткізетін  терең мағыналы  түйінді  сөз»  [13,16  б.].  1926  жылы  жарық 

көрген  «Әдебиет  танытқыш»  атты  Ахмет  Байтұрсыновтың  кітабы 

жайында  ғалым  3.  Қабдолов:  «  ...сөз  өнерінің  болмысы  мен  бітімін 

жүйелі  байыптайтын  қазақ  топырағындағы  тұңғыш  теориялық

зертгеу»  [30,  68  б.]  -   дей  отырып,  жалпы  өркениетті  елдер 

деңгейіндегідей  казак  әдебиеттану  ғылымы  да  үш  саладан  —

  әдебиет 

тарихы, әдебиет теолриясы, әдебиет сынынан тұратынын атап айтады. 

Аристотельдің 

«Поэтикасындағы» 

композициялық 

бүтіндікті 

«фабула»  десек,  сол  бүтіндік  бүгінгі  күні  қазақ әдебиеттану  гылымда 

да бар.  Яғни бұл ғылымның фабуласы — «басы, ортасы,  аягы»  бар деп 

айта  аламыз.  Басы  — жиырмасыншы  жылдарда  жарық  көрген  Ахмет 

Байтұрсыновтын  «Әдебиетганытқышы»  болса,  ортасы  -   қырықыншы 

жылдардағы 

Қажым 

Жұмалиевтің 

«Өдебиет 

теориясы» 

мен 

Есмағамбет  Ысмаиловтың  «Әдебиет  теориясының  мәселелері»,  ал 

аяғы 

-   алпысыншы 

жылдардың  соңында 

шыққан 

Зейнолла 

Қабдолвтың  «Әдебиет теориясының  негіздері»  («Сөз өнері»)»  еңбегін 

айтамыз.  Ахмет  Байтұрсынов  өзінің  «Әдебиет  таныткыш»  атты 

еңбегінде 

«көріктеу, 

меңзеу, 

ауыстыру, 

алмастыру, 

кейіптеу, 

пернелеу,  әсірелеу,  шендестіру,  дамыту,  түйдектеу»  сияқты  эдеби

терминдердің  қазакша  баламасын  ойлап  тауып,  калыптастырып 

кеткен.  Осы  еңбектегі  «Шешен  сөздің»  «бастамасы,  ұсынбасы, 

мазмұндамасы,  қыздырмасы,  қорытпасы»  деген  бес  мүшеге  бөлінуі 

турасьгада  ғалым  3.  Қабдолов:  «қолдан  қалып  құю,  канон  жасау,  ал 

«калып» 

ұсынылған  жерде  қашанда  «қисын  қисық,  кагида  қасаң

болады»,  -  дейді.  Сондай  ақ  эдеби  терминдердің  қолданысы  жайнда: 

«Ахаң  терминдерін  жапа-тармағай  жіпке  тізе  бермей,  таңдау  керек, 

талғау  керек,  сөйтіп  барып  талдау  керек.  Ахаңнан  калган  атаулар

43

сонда  ғана  екшеледі,  іріктеледі,  сұрыпталады»  [30,  73  б.]  -   деген

корытынды жасайды.

Шешендік  сөздер  ауыз  әдебиетінің  ертегі  аңыздарынан  бастау 

алып,  ауызша  тараған.  Шешендік  сөздер  үлгісі  дау-дамай,  талас- 

тартыста  айтылған  билер  сөзінен  алынғандыктан,  бұл  жанр  “билер 

сөздері”  деп  аталған.  С.  Сейфуллин  қазақ  билері  болмысын  халық 

өмірінің  сан-алуан  қырларымен  байланысын  атай  отырып,  билердің 

қоғамдағы 

рөлінің 

зор 

екенін 

аңғартады. 

Әдебиетші 

ғалым 

С.  Негимов,  билердің  -   әрі  батыр,  эрі  әнші-ақын,  жыршы,  сыншы, 

сәуегей,  шежіреші,  ғүлама,  бір  сөзбен  айтқанда,  әмбебап  дарын 

екендігін ескертеді.

Ғалым  Б.  Абылқасымов  «Шешендік  сөз — қазақ  ауыз  әдебиетінің 

жанры,  тапқырлықпен  айтьшған  ғибыраттылық  мәні  бар,  өнегелі  ой- 

тркырымы  бар  нақыл  сөз.  Нақышты  нақыл  сөздің  басқа  түрлерінен 

айырмасы  -   көбіне  дауласу  үстінде,  билік  шешім  айтылған  кезде, 

немесе  екі  кісі  тілдесіп,  сөз  қағысқан  кезде  туған»  [29,  383  б.]  -  деп 

шешендік сөздерге  нәр беретін, оның өзегі болатын -  тауып айтылған, 

ұтымды,  өткір жауап,  қағытпа сөз (реплика) екенін атап  айтады.  Елдің 

жадында  өзгермей  сақталып,  айтылып  жүретіні  -   осы  тақпақтап 

келетін тұсы. Ал оның қай жағдайда, кімнің қандай сөзіне орай туғаны 

еркін баяндалып та айтыла береді.

Дүние  жүзі  мәдениеті  мен  ғылымы  тарихында  берік  орын  алған 

ежелгі  Фараб  қаласында  дүниеге  келген  Әбу-Насыр  Әл-Фараби 

(870-950)  «Қайырымды  қала  тұрғындарының  көзқарастары  туралы 

трктатында» шешендік өнердің өмірді басқару өнеріне тікелей қатысы 

бар  екендігін  дәлелдеп,  оны  ізгілікке  жету  әдісінің  бірі  ретінде 

қарастырады.  Соңдай-ақ,  иландырғыш  нақыл  сөздер  мен  сезімге  әсер 

еткіш  нақыл  сөздердің  көңілге ұйялайтындығы  соншалық,  адамдарды 

ондағы 

айтылған  жағдайға  байланысты  әрекеттерді  өз  еркімен 

жасауға  жігерлендіретінін  жэне  оның  шешендік  өнерге  деген 

қыбілеттілігіне  байланысты  болатындығын  айтады.  Демек,  ұлттық

шешендік  өнерді  ғылыми  тұрғыдан  қарастыру  Әл-Фарабиден 

басталады деу өте орынды.

Үлттық  шешендік  өнер,  шешендік  сөздер  теориясының  дамуы 

әдебиетші  ғалым  Балтабай  Адамбаев  еңбектерімен  айқындалады. 

Ғалым 

билер  сөзі”  терминін  “шешендік  сөздер”  терминімен 

алмастырып,  тақырып  аясын  айқындап,  жанрдың  ішкі  үлгілерін 

мазмұнына  қарай  үшке  бөледі:  шешендік  арнау,  шешендік  толғау, 

шешендік  дау.  Белгілі  бір  адамға  арнайы  айтылған  сәлем,  сын,  эзіл 

жэне бата (тілек) сөздерді 

шешендік арнау 

десек, 

шешендік толғау  :

шешендік  нақыл,  шешендік  мақал,  шешендік  мысал,  шешендік

44

жұмбақ және шешендік жауап болып беске бөлініп, халықтың таоигат 

кұбылыстары  мен  әлеуметтік  өзгерістеріне  өзіндік  кезқарастарын 

көрсетеді.  Ал  шешендік  дау  -   қазақ  қауымының  матерналдық  жэне 

рухани  даулы  мәселелерін,  қылмысты  істерді  шешетін  ежелгі  әдет

заңы, ережесі.  Антикалық ойшылдар шешендік дау мәселесіне өте зор

мэн  беріп,  шындыққа  жетудің  кілті  деп  білген.  Ежелден  келе  жатқан 

«Шындықты  дау  туғызады»  деген  афоризмнің  бізге  жетуі  де  осының

дәлелі.  Көне  грек  ғалымдары  дауды  бірнеше  түрге  боліп,  соның

ішінде  диалектикалық  пікірталас  пен  сопылық  дауды  жиі  қолданган. 

Қазақ  кауымында  дау  мәселелерін  қарайтын  «Жеті  жаргы»  сияқты 

ежелгі  әдет  заңы  болған.  Әр  ауылда,  руда  ағайынның  мүддесін  сөз 

арқылы қорғайтын,  қауымның әдет-ғұрпына жетік,  ойға жүйрік, сөзге 

шебер  адамдар  болған.  Оларды  халық  «би»  деп  атаған.  Дау-жанжал 

туа  қалғанда  бірі  талапкер,  екіншісі  айыпкер,  үшіншісі  төрелік 

айтатын  болған.  Осындай  мәмлемен  шешілетін  дау-дамайлар 

шешендік  өнердің  дамуына  ықпал  еткен.  Сондай-ақ,  тапқыр,  шешен 

адамға көрсетілетін  сый-құрмет, төрелік жасағаны үшін  берілетін  «би 

ақысы» бүл өнердін дамуына әсері болған.

2.1 Ш ешендік внер және Мәшһүр Жүсіп

Шешендік 

өнер 

адамдар 

қарым-қатынасындағы 

сөздін, 

сөйлесудің,  сүхбаттасудың,  пікір  таластырып  ой  жарыстырудың, 

сөйлеу  мәденнетінің  қызметі,  көрінісі,  шешендікті  қолдану  қисыны 

мен  логикалық жүйесі.  Шешендік өнерді  ғылымда танымдық қызметі 

жағынан  пікірталас,  ойжарыс,  тойтарыс  деп,  идеялық  жағынан 

сырласу,  сұхбатгасу,  элеуметгік-құндылық  жағынан  -   шешш  табыс,

қадым алыс деп бөліп жүр. 

. 

мітппиі.а..

Шешенедік  өнер  туралы  ғылым  халықаралық  тілде  «риторика» 

пеп  аталады.  Шешендік  ойға  түрткі  салып,  сезімді  қозғаитын 

сөздердің  тілдік-көркемдік  белгілері  деген  ұғымды  б.лдіред.  және 

ауыз  әдебнетінің бір саласы  болып табылады деген  пікір  орын 

Сокаай-ак  шешещік  П

  шешешік  өнер,  шешеи  сеилеу,  шешендш 

д а т а   иъмдарды   бір-бірімеи  теиеетіру 

де 

бар.  Риторика  шлымьшьт 

ГеА ін^алуш ы  

вощ т,

  Платон  замандаеы  еофиет  Протагор  болып

ееептеледі.  Софнетер  шешендік  онерді  -  ееидіре

санасына  сезіміне  жоне  еркіне  асер  ету  ден  білгои.  р ш ™

» В

логика, нснколопм, фнлософия галымдарымен тыгыз баиланысть .

Көне грек-рим елдерінін  шарыктау дауіріндеп  шешенд' “ 0" ' Р™

гүлденуі  18  гасырдагы Франциянын кайга ерлеу кезені, 20 гасырдагь

К

  Іем лю ц Г еы   шешеидік  онердін 

жагдайып 

казак  калкь,

Й

й

®

 Щ сы рдш . бастап казіргі егемеиді ел болгаи кезге дешиг,

45

кезеңдермен  сай  келеді.  Антикалық  шешендік  анер  Перикл  дәуірінен 

(б.з.д.  V  ғ.)  басталады.  Перикл  шешен  сөйлей  білетін,  даңққа  ие

болған  мемлекет  және  саясат  қайраткері.  Осы  кезеңдегі  шешендік 

сөздердің  теориясы  мен  шешендік  өнер  ілімінің  негізін  салушылар 

Коракс,  Лисий  және  Горгий  болған.  Софистік  ағымның  көрнекті 

өкілдерінің  бірі  -   Сократ,  оның  ғылыми  трактаттары  қалмаған,  бірақ 

философиялық 

ой-тұжырымдары 

Аристотель 

мен 

Платон 

еңбектерінде  көрініс  тапқан.  Антикалық  грек-рим  мәдениетінен 

белгілі “Риторика” ілімі  шешендік өнердің табиғатын, болмыс-бітімін, 

сыр  мен  сымбатын  зерттеген.  Әлем  тарихындағы  көне  ғылымдардың 

бірі,  шешендік  өнер  ғылым  ретінде  қоғам  дамуының  әртүрлі 

кезендеріне 

байланысты 

бірде 

жоғарылап, 

бірде 

төмендейді. 

Шешендік  өнер  теориясына  айтулы  үлес  қосқан  грек  философтары:

Платон  мен  Аристотель  болды.  Шешендік  өнердің  жалпылық  мәнін, 

мақсатын  тиянақтаған  соң,  Аристотель  шешеннің  мақсатқа  жету 

жолында  нені  меңгеру  керек  екендігін  үйретеді.  Көне  Грецияның 

маңцай  алды  шешендерінің  бірі  —   Демосфен,  (б.з.д.  384-322  ж.ж.) 

Демосфен  сөздері  сөйлеу мәнерімен туған.  Қарапайым  және  көтеріңкі 

пафоспен  (екі  стильде)  келеді.  Ол  осы  екі  стильді  де  еркін  игерген. 

“Демосфеннен 

170 

қолжазба  біздің 

дәуірімізге 

келіп 

жетті. 

Республикалық  Рим  үшін  қоғамдық  қарқынды  өмір,  сөз  бостандығы 

шешендік  өнердің  кеңінен  өрістеуіне  жол  ашты.  Басқаша  айтқанда 

“демократия —  шешендік өнердің анасы”.

Ресейдегі  шешендік  өнердің  өрістеуі  XVII  ғасырдьщ  басынан 

басталады.  1699 ж. Жарияланған М.Үсачевтің “Риторика” оқулығында 

діни, шіркеулік шешендік басым болған. Орыстың әйгілі оқымыстысы 

М.  В.  Ломоносов  “Шешендікке  қысқаша  басшылық”  (1748)  кітабын 

жазып,  орыс  шешендік  өнерінің  бастауын  ашты.  Орыс  тілі  мен 

риторика 

бойынша 

профессор  И. 

С. 

Рижскийдің  «Риторика 

тэжірибелері»  (1795),  ақын  және  аудармашы  А.  Ф.  Мерзляковтың 

(1778)  «Қысқаша  риторикасы»,  А.  С.  Пушкиннің  ұстазы,  орыс  жэне 

латын  тілдерінің  маманы  А.  И.  Галичтің  «Прозалық  туындылардың 

барлық 

тектеріне 

бағышталған 

шешендіктердің 

теориясы», 

философия докторы Н.  Ф.  Кошанскийдің «Жалпы риторикасы» (1854) 

жарықкөрді. 

_ ..х"

Қазақ  халқының  алғашқы  шешендік  өнері  үлгілерін  Орхон, 

Енесей 

ескерткіштерінен, 

түркі 

халықтарының 

көне 

жазба 

мұраларынан  табамыз.  Бұл  көне  жазбалардағы  Қорқыттың  айтқан 

нақыл  сөздерін,  М.  Қашқари,  Баласагүни  А.  Иүгники,  С.  Сараий, 

Құтып,  А.  Хорезмидің  айтқан  даналық  сөздерін  шешендік  өнердің 

бастамасы деуге болады.

46

Қазак 

шешендік 

өнері 

жайындағы 

гылымның 

тарихы 

“Шыгыстың  Аристотелі”  атанған  отырарлық  оқымысты  Әбу  Насыр 

әл-Фарабиден  басталады.  Қазақ  қоғамындағы  шешендік  өнердің, 

билердің ролін  пайымдау  мақсатымен  жазылған  XIX  гасыр  шеніндегі 

Ш.  Уәлиханов  еңбектерін  атап  өтуге  болады.  Ш.  Уәлиханов  “Сот 

реформасын  жайындағы  жазбалар”  дейтін  еңбегінде  аталмыш  өнер 

аясының  билік-кесім  айтылатын  дау-дамайда  туындайтынын  дұрыс 

пайымдау  келе,  бүл өнердің бүтіндей бір елдің билік жүйесін  атқарып 

тұрған  зандық  күші  бар  көшпелі  өмірге  мейлінше  лайықталған 

қасиетті  өнер  екендігін  айтады.  Ғылыми-сыни  зерттеушілік  ой- 

пікірдің 

оянуына 

әсері 

болған 

қазақ 

баспасөзінің 

алғашқы 

карлығаштары,  әсіресе,  “Дала  уәлаяты»  газетінің  шешендік  өнер, 

билік  өнеріне  байланысты  ой-толғамдарын  С.  Негимов  былайша 

бағалайды  :  «“Дала уалаятының газетінде”  қазақ билерінің қоғамдағы 

орны,  билік-кесім  шығаруы  жөнінде  бірнеше  мақалалар  берілген. 

Атап  өтер  болсақ,  “Қазак  билерінің  жұмыстарды  тексеретұғыны 

турасынан”,  “Қазақ  жұртының  тергеу  хүкімі  хақында”,  “Бұрынғы 

замандағы  билердің  билік  қылуы”  дейтін  материалдарда  ұтымды

пікірлер, бағалы мәліметтер, құнды дерекгер бар».

Шешендік  өнер  -   халық  ауыз  әдебиеті  үлгісі,  демек  оның 

айшыкталған көркем тіл өрнектеріне қанық болуы орынды. Шешендік 

сөзді  мазмұны  терең  мағыналы,  тілі  өнегелі  қисынды,  астарлы  ой 

ұшқырлығы  мен  шешендікті  дәріптейтін  дуалы  сөз  үлгісі,  сондай-ақ, 

халық  даналығынын  дүниетанымдық,  тәлім-тәрбиелік  мән-маңызы 

зор  асыл  қазынасы  деуге  болады.  Мәшһүр  Жүсіп  Көпейұлының 

жазбаларында  қамтылған  шешендік  өнер  үлгілерін  5  кезеңге  бөлуге

болады.

бірінші кезеңі — 12—13 ғасырдағы Майқы би мен Аяз билер болса, 

екінші  кезең  —  14—16  ғасырдағы  Асан  Қайғы  мен  Жиреншенің

шешендік өнері;

үшінші  кезен  —  17—18  ғасырдағы  қазақтың  елдігін  қорғауға 

атсалысқан шешендер: Төле би, Әйтеке, Қазыбек бидің уақыты

төртінші  кезең  -   18  ғасырдағы  шешендер  Байдалы,  Шоң  би,

Шорман би, Торайғыр би, т.б.

бесінші  кезең  -   19  ғасыр  би-шешендері  болыстарға  карсы

шыққан Махамбет, Сырым батыр шешендіктері.

Шешендік өнер аясында туындаған сөздерді шешендік сөздер деп

атап,  оны  әдебиеттің  дербес,  жеке  жанры  ретінде  ғылыми  тұрғыдан

қарастыру  А.  Байтұрсынов,  М.  Әуезов  және  С.  Сейфуллин  т.б.

ғалымдар еңбектерімен тығыз байланысты.  Аталмыш ғалымдар алғаш

рет  шешендік  сөздерді  ғылыми  зертгеудің  көзі  ретінде  арнайы

47

қарастырды.  Мәселен,  А.  Байтұрсынов 

1926  жылы  “Әдебиет 

танытқыш”  атты  еңбегінің  “Шешен  сөз”  деген  тарауында  шешендік 

сөздердің жіктелуін  көрсетеді.  Шешендік сөздердің негізі ретінде дау- 

дамайда,  талас-тартыста туган  билер  сөзі  алынуы  керектігін  зерделеп, 

құнды  пікірлер  беріп,  жинап-бастырып,  алғы  сез  жазып,  жүйелеп 

беріп  жүрген,  гылыми  тұрғыдан  қарастырып  жүрген  ғалымдар:

С.  Негимов,  С.  Садырбаев,  Ж.  Дәдебаев,  Ә.  Мәметова,  Б.  Адамбаев, 

Ж.  Молдабеков,  Г.  Қосымова,  Т.  Кәкішов,  С.  Қорабай,  Н.  Төреқұлов, 

Т. Жарқымбекова, М. Қазбеков, Қ. Баянбаев, К.  Үәлиев, М.  Ахетов, А.

Леубекова,  Б.  Қалимұқашева  сынды  бұл  істің  үлкен  жанашырларын 

атағанлазым. 

*

Қазақ  шешендік  өнерінің  тарихы  тым  әріге  кетсе  де  оны 

теориялық  тұрғыдан  толық  зерттеуді  А.  Байтұрсынұлы  бастаған, 

кезінде  Ш.  Уәлиханов,  С.  Сейфуллин,  Мәшһүр  Жүсіп  Көпеев, 

М.  Әуезовтер  шешендік  сөздерді  жинастырып,  билер  сөзінің 

тәрбиелік  мәнін,  философиялық  сипатын,  билердің  қоғамдағы  орнын 

түсіндіріп берген.

Мәшһүр  Жүсіп  Көпейұлы  би-шешендер  туралы  мәліметтер  мен 

олардың шешендік сөздерін, нақыл сөздерді жинаумен қатар сөз өнері

туралы  өзінің  пайымдауын  да  келтіруге  болады.  Мысалы,  «Сөз  -   өзі 

не  нәрсе?  Сөз  -   адамның  өнері  (ьөнері).  «Өнер  алды  -   қызыл  тш»

-   деген  адамның  ғазиз  шариплік  сөзбен  болды.  Хайуан  сөз  өнері 

болмағаннан,  хайуан  болды.  Көңіл  -   бір  жатқан  кеннің  дариясы. 

Сөз -  сонан шыққан жауьар»  [39, 35  б.].

Жырау-шешендер,  би-шешендер,  ақык-шешендердің  ғибратты 

шешендік сөздері  жинақталғанымен теориялық іұрғыдан толыққанды

талдауды әлі де кажет ететіні сөзсіз.

Қазақ шешендік  өнерін  сөз өнеріне жатқызып, сипаты  мен түріне 

қарай  жіктеп, тілдік көркемдік  белгілеріне назар  аударып,  теорияльпс 

жағынан 

негіздеп 

берген, 

А. 

Байтұрсыновтьщ 

«Әдебиет 

танытқышында»  шешендік өнерді  «өнердің патшасы» ретінде санаған 

гректер  мен  римдіктер  сияқты  қазақ  елінің  де  сөз  өнерін  қасиет 

тұтатындығын атап  айтып,  оны  «Өнер алды  -  қызыл тіл» деген халық 

мақалы  растайтынын  келтіреді.  Ғалым  сөз  өнерінен  шыққан 

туындыны  «шығарма  сөз»  дейді  де,  оны  мазмұнына  қарай 

жүктеу/скачать 3,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: