Б. Р. К,ожахметова МӘШҺҮр жүсіп
жүктеу/скачать 3,64 Mb. Pdf көрінісі
|
әуезе, әліпгеме, байымдама деген үш түрге жіктейді. Болған оқиғаны бастан аяқ болған түрінде, ретінше мезгілін, мекенін керсете мазмұндап, мағлұмат беру — әуезе болса, бір нәрсенін тұрпатын реттеп айтып, әлібін суреттеп шығару — әліптеме болады. Белгілі бір пікірді қуаттап, толық көсем сөзбен баяндау, түрлі сипаттармен дәлелдеуді байымдама деп атайды. Сондықтан шығарманың асылы - байымдама 48
дей келіп, оларды негізгі белгілеріне қарап бірнеше түрге бөледі де, шешен сөз бен көсем сөзді байымдауға жатқызады. Сондай-ақ, шешендік сөздің байымдамасы басқа түрлерінен өзгешелігі - шешен сөзде айтушының мақсаты баяндап, сипаттап түсіндірумен қоймай, пікіріне нандьфу, сендіру, ұйыту, иман келтіру екендігін айтады. Оны істеу үшін шешендер жай байымдаушыларша айткан сөзі адамнын акылына қону жағын ғана көздемей, сөз қанға, жанға әсер етіп, арбау сияқгы адамның ойын да, бойын да балқытып, билеп алып кетуге ыждагат ететінін атап өтеді. Сондықтан шешен сөздің «қыздьфма» яки «қоздырма» деген айрыкша бөлімі болады. Оның қызметі - адамның жүрегін билеп, жүйесін босату, қанын қыздыру, намысын келтіру, арқасын қоздыру. А. Байтұрсынұлының шешендік сөзге берген
анықтамасы әлемдік
дәрежедегі шешендік сөз анықтамаларымен ортақ үндестікте екенін аңғарамыз. Мәселен, көне Грецияның атақты шешені Демосфеннің айтуы бойынша, шешеннің міндеті : түсіндіру, ояту, ләззатқа бөлеу болса. А. Ф. Кони «Сот және саясат тақьфыптарындағы шешендік» деген шығармасында : «Шешендік дегеніміз - тыңдаушылардың жан-сезім әлемін сөзінің әдемілігімен, образдарының жарқындығымен, нақыл,
ғибрат сөздердің ұшқьфлығымен толкытатын, баурайтын өнер, өзгеше қабілет, тума қасиет», - деп жазған. А.
Байтұрсынұлы шешендік сөзді құрылымына карай :1) Бастамасы; 2) Үсынбасы; 3) Мазмұндамасы; 4) Қыздырмасы; 5) Қорытпасы - деп беске бөлсе, Ежелгі Римнің әйгілі шешені Цицерон шешендік сөзді кіріспе, негізгі бөлім және қорытындысы деп үшке бөледі. Үлттық әдебиеттану ғылымы мен
қатар шешендіктанудың да ғылыми негіздерін жасап, методологиялык арналарын белгілеп берген А. Байтұрсынұлы деуге әбден болады. А. Байтұрсынұлы шешендік сөздерді шешендіктің тақырыбымен мазмұнына, айтылу орнына қарай бес түрге бөледі: а) шешендер жиынды аузьша қаратып, нандырып, сендіріп, мемлекет ісіне қарар шығарту мақсатпен сөйлегенде - саясат шешен сөзі деп аталады; б) шешендер сотта айыпкер адамдарды ақтау я қаралау мақсатпен сөйлеп сот билігіне әсер ету үшін айткан сөздері — билік шешен сөзі деп аталады; в) біреудің халық алдында еткен еңбегін, өткізген қызметін айтып, қошеметтеп сөйлеген шешеннің сөзі Й кошемет шешен сөзі деп аталады; _ . . . г) білімділердің, ғалымдардың пән мазмұнды сөйлегені - оілімір шешен сөзі деп аталады; 49
ж) дін жайынан сөйлеген гұламалар сөзі, молдалар сөзі - уағыз деп аталады. ЗШ Шешендік сөзбен шешендік өнер ұғьімдарының айырмашылығын ашып көрсеткен ғалым Р. Сыздықова 1987 жылы жарық көрген «Қазақ әдеби тілінің ауызша түрі» деп аталатын еңбегінде шешендік өнерді - сөзге шеберлік деп түсіндіреді де, оны шешендік деген атаумен атауды үсынды. Сондай-ақ, шешендік сөздерге қойылатын шарттарды санамалап көрсетіп береді: - әлеуметтік мәні бар тақырыпқа құрылуы; - әңгіме өзегінің дәлелі болуы; - тыңдаушыларға әсер ететін эстетикалық қасиеті болуы; - тыңдаушыларын белгілі бір іс-әрекетке ұмтылдыратын сөз болуы;
- айқындылығымен түсініктілігі. Р. Сыздықова шешендік сөз бен поэзияның арасындағы ортақтық көркемдеу тәсілдері, әлеуметтік мүддені көздеу, тыңдаушыға психологиялық эсер туғызу сияқты ұқсастықтар арқылы түсіндіреді. Сондай-ақ, ғалым шешендік сөз бен поэзияның айырмашылықтарына назар
аударады: шешендер сөздерінің алды-артында, ішінде түсіндірме-баяндаулар болады, ал поэзияда түсіндірме баяндаулар жоқ, көркем сөз творчествосында тақырыпты ойдан шығару және оқиға өрісін ойша болжау дегендер орын алатын болса, шешен сөзінің өзегі тек қана шындық болмыс, көркемдеу құралдары мен тәсілдер поэзия үшін шарт болса, шешендік сөзде олар орайы келген тұста ғана қолданылады. Поэзияда тармақтардың буын саны біркелкі болса, шешендік сөзде ол міндетті емес, өлеңде ұйқас тәртібі сақталса, шешендік сөзде ұйқас тәртібі сақталмайды. Ғалым С. Негимовтың айтуынша «Шешендік өнер үш қайнар бұлақтан нәр алып сусындайды. Біріншісі, табиғи қабілет пен дарын, екіншісі, теориялық қисындармен қаруландыру, үшіншісі, тынымсыз, толассыз еңбек, жүйелі жаттығу» [7, 6 б.]. Шешендік өнер айтыс- дауда туып, дамиды. Ердің, елдің тағдыры сөз болатын, соғыс, бітім секілді маңызды мәселелер қозғалатын сот залдары, парламент сарайлары, халык жиналатын ас-тойларда шынайы шешендер, саяси қайраткерлер сөз сайысына түсіп, сыннан өткен. Шешендердің басым көпшілігі билеуші тап өкілдерінен болған, бірақ нағыз кедей мен жарлы жалшыдан да небір күміс көмей, жез таңдай халық шешендері шығып, әдеби тілімізді байытып қалыптастыруға өз үлестерін қосқан. Шешендік өнер көп жағдайда әншілік, күйшілік тіпті ақындық өнер сияқты танылмай, би-шешендердің жеке бастарының қасиеті ретінде 50
бағаланган. Шешендер арнайы өнер жарысына түспеген, түсуге арланган, олардың шешендігі белгілі бір дауларды шешу үстінде көрініп, шешен-тапқыр сөздері белгілі бір максатпен туган. Олардың дауласу, айтысу мәжілістеріне екінің бірі араласа алмаган. ХҮИІ гасырдың соңында XIX ғасырдың басында казақ даласындагы түрлі саяси жағдайларга байланысты ел намысын корғап, эдет-гүрыптың сактаушысы мен жалгастырушысы болған, би- шешендердің коғамда атқарган қызметі ақын-жазушылар мен заң кызметкерлерінің үлесіне көшті. Себебі, жогарыдан үстемдік күшейіп, сез бостандыгы тежеліп, әлеуметтік теңсіздік белең ала бастады. Осы кезде шешендік өнердің міндеті поэзия мен прозага ауысты. Сондай- ақ, поэзия мен проза үстем тап өкілдерінің идеологиясын іске асыру күралы ретінде пайдаланыла бастады. Қоғамдагы адамдар өз ойын ашык айту, суырылып жүрт алдында сөйлеу, сөз таласына шыгу кабілеттерінен айырылды. Шешендік өнерді біз тек би-шешендер түлғасымен ғана байланыстырудан аулақпыз. Қазақтың зиялы азаматгары - Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Мэшһүр Жүсіп Көпейүлы, Ахмет Байтүрсынүлы, Халел Досмұхамедұлы, Әлихан Бөкейханүлы т.б. осы сияқты ел жанашырлары халық арасында сакталған аңыз-әңгімелер, шешендік сөздер мен мақал-мәтелдер сияқты ауыз-әдебиеті үлесіндегі т.б. дүниелердің ғасырдан гасырга сақталып, асыл мүра ретінде болашақ үрпақка жетуіне ықпап етті жэне қазақ фольклорын жинаумен қатар өздерінің шешендік өнерімен, ділмарлығымен, рухани-әлеуметтік жауапкершілігімен өнеріміздін беделін қүрады. Сондай-ақ, заманының ұлы тұлғалары - Абаи, Шәкәрім, Мэшһүр Жүсіп, Жамбыл сиякты өлең-жырдын алыптары шебер сөзімен, шежірелі ойымен, шешендігімен халқымыздын ұлы ойшыл ақындары деген атаққа ие болды. Халыктың жанына жақын,
арман-тілегіне ортақ
шешен акындардың өлёң-толгауларында қоғамдык үлкен сана,
философиялық терең ой, халық өмірі мен әдет-гұрып дәстүрлеріне жетік болуы, киял мен сезімді баурайтын әуезді, түйреп аитатын уытты тіл болуы шарт. Шешен ақындар жай акындарша күнделікті өмір
мен өз айналасындагы табиғатты жырлап кана коимаиды, адамдарға ой салатын, ақьш-кеңес беретін қогамдық мәш бар жайттарды толғайды. Г. Қосымованың айтқанындай «Бұл акындардын өлең-толғауларынын негізгі белгісі - ой, толганыс, түйін, мораль». Шешендік өнердің тарихында «өткірдің жүзі, кестенін өрнегін ондай сала алмаған» Абайдын орны кандай болса, Мэшһүр Жүсіптің алар орны да ерекше. Мэшһүр Жүсіпт.н өз туь.ндььпарь фольклорлық шенберден шығып, көркем сез енер. «еск. билер> 51
тілінен жоғары көркемдік деңгеиге көтершгенш, ал терең логика мен поэтикалық көркемділігі шешендік сөздермен астасқанын көреміз. Абайдың қара сөздерінде өлең мен қара сөз аралығындағы шешендік сөздерге тән ырғақ бар. Шешендік сөздерде кездесетін бастапқы, соңгы ішкі ұйқастар өлеңге тән қасиеттер болса, мазмұны сезімнен гөрі келелі пікірге, түйінді ойға, терең логикаға құрылуы қара сөзге жақындатады. Сондықтан шешендік сөздер құрылымы жағынан өлең мен қара сөз аралығы болып табылады, яғни ол өлең түрінде де, қара сөз түрінде
кездеседі. Қазақтың би-шешендері қолданатын риторикалық сұрақпен сөйлеу тәсілі Абайдың қара сөздерінде ой мен сезімді білдірудің басты тәсілі ретінде қолданылады. Мысалы: Қайырсыз жан ұрлық, қулық, сұмдық, тіленшілікке бейім, «тыныштық үшін, ғылым үшін, білім үшін, әділет үшін қам жемейді, ол малды қалайша табуды білмейді». Көзбен көрген нәрсенің сырына үңілмей, сыртын қызықтағанға мэз. Іздегеніміз сол ма? (Бесінші сөз), «Баланың жақсысы - қызық, жаманы - күйію>. Күйіктен көрер қорлығың аз болмас. ... «Әуелі - өзің қаруың қайтарлық қартаюға жетермісің, жоқ па? Екінші - балаң мейірімді болып, асырарлық болып туа ма, жоқ па? Үшінші - малың болса кім асырамайды? Малың жоқ болса, қай асырау толымды болады?» Жат мінездің мешелдігінен осындай күмәндар ойды жаулап алады. (Оныншы сөз) деген сұрақтарды қою арқылы шешен философиялық толғаныстарға түседі.
Осындай риторикалық сұрақпен сөйлеп,
адамдарды мұсылманшылыққа насихаттау жөніндегі философиялық пайымдаулар Мәшһүр Жүсіп Көпейұлынан да кездестіреміз, Мысалы: Адам әуелі өзінің қалай жаралғанын біліп, онан соң жаратушы халқи ұсанғи кім екенін танып, онан соңғы зироры керек нәрсе- мінез түзету екендігін білген соң, ғақыл не нәрсе, сөз не нәрсе- мұның бәрін таныған соң, не болу керек? Мұсылманшылықта болу керек. Бұл мұсылманшылық деген неменен болады? (9 том Мұсылманшылық шындығы 266 б.) Осындай риторикалық сұрақтан кейін өзінің мұсылманшылық туралы «Үағдаға опалы болуменен, пайда менен заяал таласып келгенде, залалға өзі шыдап қалып, пайданы басқаға қоюмекен — асылы адамзат... », деген пайымдауын келтіреді, үлгі- өнеге, насихат сөздерін өрбітеді. Адамдар бір-біріне көмектесіп, жаны ашып, дүние-мүлікке тарлық жасамауын насихаттайды, байлықты о дүниеге алып кетпейтіндігін ескертіп, Мұхаммед пайғамбардың өмірі туралы баяндап, оны үлгі тұтуға шақырады. Би-шешендер өмірінен келтірілген деректер мен өмірбаяндық мәліметтер, шешендік сөздердің көркемдік ерекшеліктерімен қатар Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының өзі жазған туындыларындағы нақыл 52
свздері мен толгау өлендері, өсиеттерінің мазмұндық ерекшеліктері анықталды. Мемлекеттің көсегесінің көгеруі, дамуы, ныгаюы нагыз шешен-билердің тегеурінді өнерімен, өнегесімен, қызметімен тамырлас. Ол - тәртіптің түгқасын ұстаушы, ұлттың салт-дәстүрін, рухани болмысыиың қасиетгеріи, ерекшеліктерін бойына дарыткан текті тұлга, ереже-қагидаларына жүйрік әрі жетілдіруші дархан дарын, әлеуметті ілгері сүйреген, қызгыштай қоргайтын, жақсылыққа үндейтін үлгілі үйымдастырушы. Бақылау сұрактары 1. Шешенедік өнер деген не жэне ол туралы гылым халықаралық тілде қалай аталады? 2. Шешендік өнерді гылымда танымдық қызметі жагынан қалай жктейді? 3. Риторика гылымының негізін салушы кім? 4. Көне грек-рим елдерінің шарықгау дәуіріндегі шешендік өнеріне үлес қосқан философтары. 5. Ресейдегі шешендік өнердің өрістеуі. 6. Қазақ шешендік өнері ғылымның тарихы. 7. Шешендік сөздер мазмұнына қарай шешендік толғау, шешендік арнау, шешендік дау деп алғаш жіктелуі қай ғалымдардың еңбегінде орын алған? £ д Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» атты еңбегінде қандай әдеби терминдердің анықтамалары берілген? 9. Ұлттық шешендік өнерді ғылыми тұрғыдан қарастыру кімнен бастау алады деуге болады?
1. Шешендік өнер аясында туындаған сөздерді шешендік сөздер деп атап, оны әдебиеттін дербес, жеке жанры ретінде ғылыми тұрғыдан қарастырған ғалымдар еңбектері. 2. Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының жазбаларындағы шешендік сын. 3. Шешендік арнаудың бір түрі — шешендік көңіл айту. 53 Реферат тақырыптары 1. Мәшьүр Жүсіп шығармаларындағы шешендік толғауға жататын нақыл сөздің бір түрі - насихат өлеңдері. 2. Нақыл сөздің түйінді ойын ықшамды түрде астарлы немесе тура мағынада да бере алатын халық поэзиясының бір түрі - шешендік мақал. _ 3. Шешендік сөз - қазақ ауыз әдебиетінің бір жанры. 4. Қазіргі шешендердің сөйлеу мәдениетіне қойылатын шарттар менталаптар. 5. Шешендік сөздердің белгілері және көркемдік ерекшелігі. 6. Әлеуметтік-түрмыстық шешендік туралы түсінік. 7. Академиялық шешендік. 8. Әлеуметтік-саяси шешендік сөздер. 9. Сот ісіндегі шешендік. 10. Діни қызметтегі шешендік сөздер Тестілер 1-нүсқа
1. Мақалдын магынасы нені білдіреді? Туғанына бурғаны - бнді кұдай ұрганы. A) әділетсіз би; B) әділетті би; C) әйгілі би; Э) кемеңгер би.
A) Әл-Фараби; B) Асан кайғы; C) Ибн Сина; Э) Қорқыт.
A )3;
B )2; C)4; Ъ)5\ 4. ХІІ-ХҮ ғасырларда өмір сүрген бнлер: A) Майқы би, Едіге би, Аяз би; B) Төле, Әйтеке, Қазыбек билер; C) Торайғыр би; О) Шорман би.
A )3;
B) 2; C)4; Б )5 .
6. Шешендік дау мазмүнына карай нешеге бвлінеді? A )5;
B) 2; C )3;
0 ) 4 . 55 • • 7. «Бата, сын сөздер, көңіл айту, жұбату, естірту, сыңсу, әзіл оспақ, сәлем сөз» шешендік сөздің қай түріне жатады? A) Шешендік арнау; B) Шешендік дау; C) Шешендік толгау; Б ) Қанатты сөздер. *
8. «Нақыл сөздер, мақалдар, жаңылтпаштар, мысалдар, жумбақтар, жарапазан, қанатты сөздер» шешендік сөздін кай түріне жатады? A) Шешендік толғау; B) Шешендік арнау; C) Шешендік дау; Б ) Ар-намыс дауы.
A) адамдар арасьгадағы қарым-қатьшас; B) халықтың философиялық көзқарасы; C) заттың немесе рухани даулы мэселелерді реттейтін ежелгі эдет заңы;
В) Халықтың ар-намыс дауы. 10. «¥л ы жүзді қауға бер де, малға қой. Кіші жүзді найза бер де, жауға қой. Орта жүзді қамшы бер де, дауга қой!» деген ата-бабамыздан қалған өсиет сөзбен дау шешу жолы өзінікі екенін дәлелдеген қай би? A) Қаз дауысты Қазыбек; B) Әйтеке би; C) Шәкі шешен; Ә) Төле би.
A) Шәкі шешен; B) Төле би; C) Қаз дауысты Қазыбек; П) Әйтеке би.
12. «Асқар тау тебе болар тас кеткен соң, Жақсы ауыл уры болар бас кеткен соң. Қадірі бәйбішенін. бола бермес, Қолынан кара саба ас кеткен соң» - толгау сөз кімдікі? A) Қазыбек би; B) Төле би; C) Майқы би;
Абай.
. 1 *
’ 13. Майқы би қай ғасырда өмір сүрген? A) XII;
B) XVI; C) XVII; V) X.
14. Майқы бн кай ханның жанында болган? A) Шыңғыс хан; B) Әбілхайыр хан; C) Тәуке хан; О) Жэңгір хан.
A) Жәнібек хан B) Тәуке хан C) Абылай хан рв О) Әйтеке би 16. Шыгыс елдерінін тарихы туралы «Тауарих хамса»деген енбектін авторы кім? A) Құрбанғали Халид; B) Б.Адамбаев; C) Г.Қосымова; О) Н.Төреқүлов.
A) Б.Адамбаев; B) Құрбанғали Халид; C) Г.Қосымова; О) Н.Төреқұлов. 57
18. Төле бидін өмір сүрген жылдарын көрсет: A) 1663-1756; B) 1664-1756; C ) 1665-1756; О) 1666-1756. ' 19.
Қырық карақшының колына түсіп, ақылды келінінің аркасы нда қуты лган би кім? A) Төле би; B) Майқы би; C) Қазыбек; ' В) Әйтеке би. 20. «Қарлығаш би» атанған қай бн? A) Төле би B) Әйтеке би C) Тайкелтір би О) Қазыбек би
Д осы на өтірік айтпа - сенімің кетер, дұшпаныңа сырыңды айтпа — түбіңе жетер...» A) Төле би B) Әйтеке би C) Тайкелтір би Б ) Қазыбек би
A) Төле би; B) Қазыбек; C) Әйтеке би; Э) Майқы би.
A) Төле би; B) Сырым; C) Бөлтірік; Е>) Абай. 58
4. Қаз дауысты Қазыбектіц өмір сүрген жылдары? A) 1667-1764; B) 1567-1664; C) 1767-1864; Ә) 1867-1964. 5. Қазыбек қай рудан шыккан? A) Арғын; B) Үйсін; C) Алшын; Б ) Найман.
A) Қалмақтың ханы Қонтажы; B) Төле би; C) Абылайхан; Э) Әйтеке би.
қазак
деген мал бақкан елміз, бірақ ешкімге соктыкпай жай жатқан елміз. Елімізден құт-береке кашпасын деп, жеріміздін шетін жау баспасын деп, найзага үкі таққан елміз. Ешбір дүшпан басынбаган елміз, басымыздан сөзді асырмаған елмЬ»,- деп қай би айткан? A) Қазыбек би; B) Әйтеке би; C) Төле би; Б ) Тайкелтір би.
A) Он төрт; B)Он; C) Он екі; О) Тоғыз. 4 0 Ғ і
9. Қалмақ ханы Қазыбектен неше ұлын бар деп сүрағанда, ол: «бір жарым» деп жауап береді. Онын мағынасы н е. A) Біреуі елге ие болады, қалғаны қатынға ие болады; B) Біреуі сау, екіншісі ауру; C) Біреуі ересек, қалғаны кішкентай; 0 ) Біреуінен басқасы қайтыс болған. 59
10. Қазыбектің ел билеген баласы кім? A) Бекболат; B) Қазымбет; C) Жолан; Д Э) Бөлтірік. 11. Әйтеке бндің емір сүрген жылдарын көрсет: A) 1683-1722; - B) 1584-1622; C) 1485-1522; О) 1786-1822. :
A) Тәуке хан; -. і х
B) Абылай хан; C) Әбілхайыр хан; Э) Алаша хан.
жүктеу/скачать 3,64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|