Б. С. Исмакова, М. А. Умирбекова

22 
Диссертация – ғылыми жұмыстың кең тараған түрлерінің бірі. 
Сонымен қатар, бұл кез келген ғылыми немесе әдеби жанр сияқты өзіндік 
ерекшеліктері, ережелері, талаптары бар қатаң белгіленген жанрдағы 
ғылыми еңбек. 
Диссертацияға қойылатын талаптар: 
1) ғылыми зерттеулерді автордың жеке өзі жүзеге асырады; 
2) диссертациялық жұмыста жаңа ғылыми нәтижелер мен ережелер 
жиынтығы қамтылуы керек; 
3) диссертацияның ішкі бірлігі бар; 
4) диссертация ізденушінің ғылыми мәселені әзірлеуге қосқан жеке 
үлесін куәландырса; 
5) автор ұсынған жаңа шешімдер нақты баяндалған, дәлелденген және 
бұрын белгілі ғылыми әзірлемелермен сыни байланысқан; 
6) жаңа авторлық шешімдер олардан алынған ақпаратты көрсете 
отырып, осыны куәландыратын ақпарат көздерімен көрсетіледі. 
7) диссертациялық зерттеудің нәтижелерін үміткер қоғамдық қорғауға 
ұсынады. 
Диссертация – бір адамның еңбегі, оның ғылымға қосқан жеке үлесі 
[16]. 
Қазақстан Республикасында және Ресей Федерациясында бүгінгі 
таңда диссертациялардың келесі түрлері танылады:
А) ғылым докторы ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация; 
Б) ғылым кандидаты ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация; 
В) магистрлік диссертация; 
Г) Философия ғылымдарының докторы (PhD) диссертация. 
Жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру жүйесі қазіргі 
уақытта Болон процесі қағидаттарына негізделгендіктен, Қазақстанда дис-
сертациялар тек В және Г категориялары бойынша қорғалады. 
Ғылым докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация – автор 
жүргізген зерттеулердің негізінде теориялық ережелері әзірленген, олар-
дың жиынтығы жаңа ірі ғылыми жетістік немесе жаңа ғылыми жетістік 
ретінде саралауға болатын ғылыми біліктілік жұмысы, негізгі ғылыми 
мәселе шешілді, маңызды әлеуметтік-мәдени немесе экономикалық мәні 
бар немесе жүзеге асырылуы ел экономикасын дамытуға және оның 
қорғаныс қабілетін арттыруға елеулі үлес қосатын ғылыми негізделген 
техникалық, экономикалық немесе технологиялық шешімдер ұсынылған. 
Ғылым кандидаты ғылыми дәрежесін алуға арналған диссертация 
тиісті білім саласы үшін маңызды мәселенің шешімін қамтитын ғылыми 
біліктілік жұмысы болуы керек немесе экономика үшін маңызды немесе 
елдің қорғаныс қабілетін қамтамасыз ететін ғылыми негізделген техника-
лық, экономикалық немесе технологиялық әзірлемелер ұсынылады. 
Магистрлік немесе доктор PhD ғылыми атағын алу үшін диссертант
ғылыми кеңеске өзі жазып шыққан диссертацияны ұсыну керек. Ізденуші 

23 
өзі дайындаған диссертацияда жаңа ғылыми ережелері мен нәтижелерін, 
демек, ғылымға қосар жаңалығын дәлелдеп қорғауы керек. 
Ғылым кандидаты мен докторы ғылыми дәрежесін алу үшін 
диссертация көбінесе өз бетінше жазылуы, жаңа ғылыми нәтижелер мен 
автордың қоғамдық қорғауға ұсынған ережелерінің жиынтығын, ішкі 
бірлігі бар және оны дәлелдейтін арнайы дайындалған қолжазба болып 
табылады және талапкердің ғылымға қосқан жеке үлесін қамтиды. 
Кандидаттық және докторлық диссертацияларды қорғауға жіберу 
кезінде автореферат (қолжазба түрінде) басылуы керек.
Магистрлік 
диссертация–ғылыми 
жетекшінің 
жетекшілігімен 
орындалатын дербес ғылыми зерттеу болып табылатын бітіру біліктілік 
жұмысы болып табылатын диссертациялық ғылыми жұмыстың ерекше 
түрі. Магистрлік диссертацияны қорғау және мемлекеттік аккредиттелген 
жоғары оқу орындарында емтихандарды тапсыру Мемлекеттік аттестаттау 
комиссиясының отырысында ашық түрде өтеді. Заманауи білім беру 
құрылымында магистратура бакалавриаттың ғылыми деңгейін ұстанып, 
ғылым кандидаты дәрежесінен бұрын тұрады. Магистрлік диссертация 
ондағы ережелер, тұжырымдар мен ұсынымдар, олардың ғылыми 
жаңалығы мен маңыздылығы қаншалықты толық көрсетіліп, дәлелденгенін 
бағалауға мүмкіндік беретін нысанда берілген. Мұндай жұмыста алынған 
нәтижелердің жиынтығы оның авторында таңдалған кәсіби қызмет 
саласында ғылыми жұмыстың бастапқы дағдылары бар екенін көрсетуі 
керек. Магистрлік диссертация бұрыннан белгілі шешімдерді модельдеуге 
негізделген оқу және зерттеу жұмыстарының санатына жатады. Оның 
ғылыми деңгейі әрқашан оқу бағдарламасына сәйкес болуы керек. 
Магистрлік диссертацияны қорғауға жіберу кезінде автореферат талап 
етілмейді. Магистратураға түсуші Мемлекеттік аттестаттау комиссиясына 
диссертация мен кәсіби магистратураның жеке жоспарын орындау туралы 
сертификаттарды ұсынады. Магистрлік диссертацияны қорғау кезінде 
ресми оппоненттерді тағайындау талап етілмейді. Мұндай диссертация тек 
міндетті рецензиялаудан өтеді. 
PhD докторы тиісті мамандық бойынша бейінді академиялық 
дәрежесін беруге арналған докторлық диссертация (ғылыми жұмыс), онда 
теориялық ережелер әзірленді, олардың жиынтығы жаңа ірі ғылыми 
жетістік ретінде бағалануы мүмкін; немесе үлкен әлеуметтік-мәдени 
немесе экономикалық маңызы бар ірі ғылыми мәселе шешілді немесе 
жүзеге асырылуы ел экономикасының дамуына елеулі үлес қосатын 
ғылыми негізделген техникалық, экономикалық немесе технологиялық 
шешімдер белгіленді. Докторлық диссертацияға қойылатын талаптар, 
құрылымы, 
мазмұны 
және 
оны 
дайындау 
ережелері 
https://adilet.zan.kz/rus/docs/V2100022325  сайтында берілген.
Диссертациялық зерттеу біліктілік жұмыс болғандықтан, оның тілі 
мен стиліне ерекше назар аудару қажет. Шынында да, диссертациялық 

24 
зерттеудің лингвистикалық және стилистикалық мәдениеті оның 
авторының жалпы мәдениетін бағалауға мүмкіндік береді. 
Жазбаша ғылыми сөйлеудің бір бөлігі ретінде диссертациялық 
зерттеудің тілі мен стилі академиялық этикет деп аталатын әсермен 
дамыды. Оның мәні ғылыми шындықты негіздеу үшін өзіндік және 
тартылған көзқарастарды түсіндіруде жатыр. 
Жазбаша ғылыми сөйлеу тіліне тән ерекшелік–материалды берудің 
формалды-логикалық тәсілі. Бұл сөйлеу құралдарының бүкіл жүйесінде өз 
көрінісін табады. Ғылыми баяндау, негізінен, пайымдаудан тұрады, оның 
мақсаты шындық фактілерін зерттеу нәтижесінде ашылған шындықтарды 
дәлелдеу. 
Ғылыми мәтін мағыналық толықтығымен, тұтастығымен және 
сәйкестігімен сипатталады. Мұнда логикалық байланыстарды білдірудің ең 
маңызды 
құралы–ой 
дамуының 
реттілігін, 
қарама-қайшылықты 
байланыстарды, себеп-салдарлық байланыстарды, бір ойдан екінші ойға 
өтуді, нәтижені, тұжырымдарды көрсететін арнайы функционалдық-
синтаксистік байланыс құралдары. Байланыс құралы ретінде есімдіктер, 
сын есімдер және жіктік жалғаулар қолданылады. 
Ғылыми сөздің дәлдігі мен оның сапалы болуы шарт: 

фразадағы қарым-қатынас нормаларын дәл сақтауды білдіретін 
грамматикалық конструкцияларды таңдау; 

түсініктілік – қол жетімді және түсінікті түрде жазу мүмкіндігі.; 

қысқалық - қажетсіз қайталаудан, шамадан тыс егжей-тегжейлі 
және ауызша қоқыстан аулақ болу мүмкіндігі. Бұл жерде принцип жұмыс 
істеуі керек: сіз қалай дәлірек емес, сонымен қатар мәселенің мәнін 
қысқаша жеткізе аласыз. 
Көп сөзділік немесе сөздің артықтығы: 

артық сөздерді қолдануда. Диссертациялық зерттеудегі мұндай 
сөздер оның авторының лингвистикалық немқұрайлылығын ғана емес, 
сонымен қатар көбінесе сөйлеу пәні туралы түсініксіз ойды көрсетеді; 

орыс сөздерін қайталайтын шетел сөздерін орынсыз қолдану және 
осылайша мәлімдемені қажетсіз күрделендіріп жіберу. Мысалы, неге 
«ерекше ештеңе жоқ» деп айтуға болады, ал «экстроординарлы ештеңе 
жоқ» т.б.; 

шетел лексикасын дұрыс қолданбау немесе қатар қолдану. Бұл 
қажетсіз қайталауларға әкеледі, мысалы, «толық фиаскоға ұшырау» 
(«фиаско» сөзі «толық жеңіліс») т.б.; 

таутология, басқаша айтқанда, қайталау, мысалы, «сызбалық 
жоспар», «жеті дана трансформатор» т.б. 
Диссертациялық зерттеудің лингвистикалық және стилистикалық 
ресімделуі үшін жинақталған ғылыми ақпаратты біртұтас мәтінге жүйелей 
білу маңызды. А қосымшасында ғылыми еңбектерде сөйлемдер 
арасындағы қатынас құралы ретінде қолданылатын әртүрлі сөйлеу 

25 
қызметін атқаратын сөйлеу клишелері келтірілген. Бұл сөйлеу клишелерін 
қолдану зерттеушінің бұл бағыттағы жұмысын жеңілдетеді [16]. 
Ғылыми мәтіндерде көптеген сөздердің шектеулі үйлесімділігі бар 
(Қосымша Б). Сонымен қатар, ғылыми жұмысты жазу кезінде 
қысқартулардың принциптері мен формаларының біркелкілігін сақтау 
қажет (Қосымша В). Диссертация мен авторефераттың мазмұнын жазғанда 
белгілі бір стереотиптерді қолданған жөн. Аннотация клишелерінің 
үлгілері (стереотиптер) Г қосымшасында, сөйлеу клишелері - А 
қосымшасында келтірілген. Ғылыми жұмыстың ғылыми стилі мен 
безендірілуі туралы толығырақ келесі еңбектерден табуға болады: Резник 
С.Д. Как защитить свою диссертацию. – М.: ИНФРА., 2009 және т.б. 

жүктеу/скачать 1,16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: