Биржалық сауданың даму кезеңдері

Алғашында биржалық сауда өзіне сатуға түскен тауарға байланысты «дәстүрлі» қалыптасқан саудадан айырмашылығы болған жоқ. Биржалық сауданың тек сауда жүргізу әдісі басқа болады, яғни ол - ұйымдастырылған нарық.

Қазіргі ұғымдағы биржалық тауар саудасының пайда болуының басты себебі:

Біріншіден, ірі өнеркәсіптің дамуы және оның шығарған ірі партиялы үнемі, қайталанып отыратын тауарларын сататын нарықтың қажеттігі;

Екіншіден, тауардың бағасы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына байланысты қалыптасуынан.

Биржалық сауда тауар саудасы түрінде пайда болып, кейін басқа активтерді сататын, ең алдымен бағалы қағаздарды сататын сауда ұйымы болып дамыды. Қазіргі кезде биржалық сауда негізінен бағалы қағаздарды сататын орын (нарық).

Тауар саудасы формаларының бэсекелестігі XX ғасырда нақты тауар саудасын биржалық айналымнан ығыстырды. Себебі, сатып алушыға әркезде нақты бір тауар қажет. Сонымен қатар, биржалық сауда биржалық тауарды үйлестіру және бір үлгіге салу бағытында дамыды. Онысыз сауда көлемін ұлгайту, биржалық мәміле санын арттыру мүмкін емес.

Биржалық сауданы бір үлгіге салу, яғни стандарттау биржалық жаңа активтің - биржалық фьючерстік шарттың, яғни белгілі бір мерзімнен кейін келешекте биржалық тауармен қамтамасыз ету шартының пайда болуына әкеп соқтырды. Осы активке сай биржалық сауданың жаңа механизмі - фьючерстік сауда пайда болды. Фьючерстік сауданың механизмі биржалық сауданың әмбебап құралы болып шықты. Себебі, фьючерстік шарттың негізіне кез-келген актив алынады, бірақ шартта оның нақты зат сипаты, не болмаса сапалық сипаты көрсетілмейді. Оның тек белгілі-бір сандық көрсеткіші, мыс, активтің проценті немесе оның индексі алынады.

Биржалық сауданың өрістеуі барысында бұл сауданың механизмінде де, объектісінде де үлкен өзгерістер пайда болды. Биржалық тауар саудасы XVI ғасырда пайда болып, XX ғасырдың екінші жартысында толығынан жойылды. XVI ғасырда пайда болған бағалы қағаздармен биржалық сауда қазіргі бағалы қағаздар нарығының шамамен алғанда тек жартысын қамтыды.

Ғылыми-техникалық революция биржа ісіне де енді. Оның негізі - электронды-есептегіш техника (ЭЕТ) және қазіргі байланыс құралдарының дамуы. Осыларды пайдалану нәтижесі әлемдегі елдердің биржалық нарығын біртұтас әлемдік биржалық нарыққа ұштастыру мүмкіндігін тудырды және оның тәулік бойы жұмыс істеуін қамтамасыз етті. Енді биржалық сауда сатушының биржалық залда көпшіліктің саудаға қатысуымен өтпейді. Сауда биржалық залда емес компьютерлік желі арқылы жүреді. Сатушы офистен шықпай-ақ, немесе өз үйінде отырып-ақ сауданың барысын біліп отырады. Биржа ісін компьютерлендіру биржалық сауда мен биржадан тыс сауданың, сондай-ақ биржалық сатушы мен кез-келген сатуға ұмтылушының арасындағы айырмашьшықтарды жоюда.

Осыларға байланысты келешекке мынандай болжау жасауға болады. Нарықты одан әрі дамыту нәтижесінде XXI ғасырда бағалы қағаздармен сауда тауар саудасы сияқты биржадан тыс саудаға айналады. Ал биржалық сауда фьючерстік шартпен компьютерлік саудаға алмастырылады. Биржалық сауданың дамуын 7.2. Суреттегідей өрнектеуге болады.