Бағдарламасы (Алматы, 2011) негізінде құрастырылған

6. ДƏРІСТІК КЕШЕН 
 
№ 1 дəріс 
Тақырып: Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихнамасы. Деректерге 
сипаттама
.
Қарастырылатын сұрақтар:
Грек жəне парсы авторларының еңбектеріне 
шолу. Түркі деректемелері. Қытай деректері. Орыс жəне Еуропа авторлары 
еңбектеріне талдама.
 
Дəрістің мақсаты
: Ортағасырлық Қазақстан тарихының зерттелуі туралы 
мағлұматтар беру, тарихи деректер мен ғылыми оқулықтарға сараптама 
жасау.
Дəріс мазмұны: 
Деректер.
 
Түркі тілді деректер, қытай деректемелері, орыс 
жылнамалар, мұрағат құжаттары, батыс деректемелері. Ортағасырлық 
авторлар. 
Дəрістің жоспары мен қысқаша мазмұны: 
Түркі тілді деректер, қытай 
деректемелері, 
орыс 
жылнамалар, 
мұрағат 
құжаттары, 
батыс 
деректемелері. Ортағасырлық авторлар Ата Мəлік Жувейни, Рашид ад-
Динн, Рюм Гонзалес, Клавихо, Низам Ад-Динн Шами, Муин Ад-Динн 
Натанзи, М.Х.Дулати, Бабыр, Хафиз Таныш тб.
Өзін-өзі тексеретін сұрақтар:
1.
Дерек дегеніміз не? 
2.
Ортағасырлық Қазақстан тарихы жөнінде қандай қытай деректерін 
білесіз? 
3.
Түркі деректерінің ерекшеліктер неде? 
4.
Ортағасырлық авторлардың еңбектерін орыс тіліне ең көп аударған 
орыс шығыстанушысы? 
5.
Қазақстанның ортағасырлық тарихнамасына қосқан Еуропалық 
зерттеушілерді атаңыз? 
Пайдаланатын əдебиеттер: 

Қазақстан тарихы /көне заманнан бүгінге дейін/ І том. -Алматы, Атамұра, 
1996.-45-67 бб.
Қазақстан тарихы /очерктер/. Алматы, 1994. бб. 
Техникалық оқу құралдары: 
Қазақстан Республикасы тарихы (үлестірмелі 
материалдар). Павлодар, Павлодар университеті, 2005. 
Атлас. Қазақстан тарихы картасы (көне дəуірден –ХҮІІІ ғасырға дейін) 
Алматы, 2004.
 
№ 2 дəріс 
Тақырып: Моңғол мемлекетінің құрылуы
Қарастырылатын сұрақтар: М
оңғол-татар тайпалары. Темуджин. Евразия 
көшпелілерінің 
жаңа 
империясы. 
Əкімшілік-территориялық 
басқару 
жүйесінің құрылуы. Нояндар басқарған моңғол мемлекетінің құрылуы
.

Дəрістің
мақсаты: Моңғол даласында боржігін Шыңғыс ханның билікке 
келуі мен оның жиһангерлік жорықтары, Қазақстан мен Орта Азияға 
шабуылы туралы тарихи деректер мен обьективті түрде ғылыми сараптама 
жасау. 
Дəрістің мазмұны:
1. М
оңғол-татар тайпалары. Темуджин. Евразия көшпелілерінің жаңа 
империясы.
2. Əкімшілік-территориялық басқару жүйесінің құрылуы.
3. Нояндар басқарған моңғол мемлекетінің құрылуы
.
ХІІ ғасырдың ІІ жартысында моңғолдар туралы мəліметтер бізге 
жетпеген десек те болады. Олар туралы алғашқы мəліметтер Қытайдың «Тан 
династиясының тарихында» /618-907 жж/ атап өтілген. Сонымен қатар ежелгі 
түркі жазбаларында /732 ж/ сол кездері Моңғолия территорияснда болған 
татарлар туралы айтылған. Кейінірек моңғолдардың туыстары қидандар 
Моңғолияның бір бөлігімен Қытайдық солтүстік аймақтарында Ляо 
мемлекетін құрып, моңғолдар олардың солтүстік шекараларын мекендеген. 
«Қидан мемлекетінің жазбаларының» /1180 ж/ мəліметтері бойынша 
«моңғолдардың тұрақты мекені болмаған, олар жылдың төрт мезгілі көшіп 
жүрген. Тек қана ет жəне қымызбек тамақтанған. Қидандармен соғыспаған. 
Оларды сиырмен, қоймен, түйемен қамтамасыз етіп отырған».
Моңғолдар мен олардың басшысы Шыңғыс хан туралы оны өз 
көздерімен көріп, тілдескен Чан-Чунь 1220-1224 жж, Чжао Хун 1221 жылы, 
Пэн Дай 1233 жылы, Сүй Тін 1235-1236 жж, Плано Карпини 1246-1247 жж, 
Чжан Дэ Хой 1248 жылы, Гильям Рубрук 1253-55 жж, Ата Мəлік Жувейни 
1251 жылдан бастап жəне Марко Поло 1274 жылдан бастап –Моңғолияның 
күшті жəне гүлденген кезеңі туралы жазады. Осылардың бəріне қытай даосы 
мен қытай дипломанттарына Еуропа монахтары мен венециан көпесіне, 
Қорасаннан келген парсы патша сарайының баласы үшін бұл жаңа əлем 
«бейтаныс та бөтен ел болды». Саяхатшылар əсіресе, Еуропалықтарды 
моңғолдардың түр сипаты таң қалдырды. П.Карпини олардың түрін 
бейнелесе, Чжао Хун «олардың бойы татарлардан биік емес, басқаша 
айтқанда 162-165 см» деп хабарлайды.
ХІІ ғасырдың ІІ жартысында моңғол-татар тайпалары Азияның шеткері 
аймақтарының бос жерлерін алып жатты. Жувейнидің айтуынша «олардың 
үйімен туған жері көлемі ұзындығына де енінеде жеті немесе сегіз айлық 
жолға тең алып алқап болған. Шығысында олар Қытай жерлерімен, 
батысында Ұйғыр елімен, солтүстігінде қырғыздармен жəне Селенге 
өзенімен, ал оңтүстігінде таңғұттар жəне тибеттіктермен шекараласты». 
Тимучиннің балалық шағында бұл тайпалардың ортақ атауы болмаған. Бірақ 
кейбір елдерде мысалы Қытай мен таңғұт халқы оларды татарлар деп атаған. 
ХІІ ғасырдың ІІ жартысында олардың ішіндегі ең бастысы Орхон мен 
керулен өзендерінің бассейнінде өмір сүрген моңғол-татар тайпаларының 
бірігу орталығы болған. Ал ХІІІ ғасырдың басында моңғол атына ие болған 
ортақ тайпаға бірікті.Олар: жалайырлар-Онон өзенінің алқабын мекендеді, 
тайшуыттар-Онон мен Селенга, керейттер-Оңғыт өзенінің бассейніндегі 

Хангай мен Хентей тау жоталарында, наймандар-Хангай мен Алтай 
жоталарының арасында, татарлар-Бүйір-нұр, Құлын Нұр өзендерінің 
алқабында жəне Ұлы Қытай қорғанын бойлай, журжендер- Цин мемлекетінің 
шекарасын, меркіттер-Селенга өзенінің бассейнін мекендеген. «Моңғолдар 
өздерін қияттар деп атаған моңғол-нирундар мен моңғол-дəрлікендерден 
тұрды. Нирундар-өздерінің шығу тегі аты аңызға айналған Алан Құбадан 
таралған моңғол тайпалары мен рулары, сонымен қатар Алан Құбадан 
атарған тайпалар алтыншы атасына дейін нирундарға жатқызылады, өз 
руларын алан құбаның алтыншы атасы Қабыл ханнан бастап қияттар деп 
атаған, ал Қабыл ханның тікелей тұқымдары қият-боржігіндер деп 
есептелген. Олардың қолбасшысы Есугей бахадүр болды.Нирундарға қият 
боржігіндерден басқа тайшуыттар, салжұттар, қатағандар, дүрбендер, 
барындар, баруластар, ийуттер жəне басқалары жатты. Есугейдің ұлысында 
көп нəрсе оның беделі арқасында ұсталып отырған. Ол қайтыс 
болғаннанкейін жағдай күрт өзгеріп, моңғолдар арасында кикілжің 
басталады. Дəл осы билік үшін күрес өрбіп тұрған кезеңде қият-боржігін руы 
Есугей 
бахадүрдің 
ұлы 
Керей 
тайпаларының 
күшті 
одағынның 
басшылығымен қарым-қатынасқа қол жеткізеді. Уақыт өте келе, бірде 
дипломатиялық жолмен, бірде əскери күштің көмегімен барлық тайпаларды 
керейлермен қоса өз қол астына алуына қол жеткізеді. Темучин керейттермен 
наймандар жəне моңғол тілдес татар мен меркіт тайпаларымен соғыстарында 
атағы шыға бастады, күші арта түсті. 
1206 жылы Онон өзенінің сағасында Темучинді жақтайтын көшпелі 
шонжарлардың құрылтайы өткізіліп, онда ол тоғыз құйрық қыл байланған 
қасиетті ақ ту желбіреген жағдайда салтанатты түрде Шыңғыс деген атпен 
Ұлы Хан болып жарияланады. Шыңғыс хан Омонғай династиясы юанның 
жазбаларында, Қытай тарихы Юаншида тб. мəліметтерде 1162 жылы, келесі 
деректерде 1155 жылы туылған деп көрсетіледі. Содан 1227 жылға дейін өмір 
сүрген. Шешесі меркіттің руынан шыққан Оэлун атты сулу қыз болыпты. 
Есімі «Темучин» деп Есугей бахадүр сол кезде соғыста жеңіспен оралған ең 
беделді татар тұтқынның атымен атаған екекн. Ежілгі моңғол тілінен 
аударғанда 
«ұста» 
деген 
мағына 
білдіреді. 
Теміршін-темірші-ұста. 
Темучиннің туған інісі-Хасар. Одан басқа Есугейдің екінші əйелінен екі ұл-
Бектер мен Бергітай дегендер болған. Шыңғыстың өмір бойы сенімді екі 
нөкері əрі досы болған-Нахұ-Баянның баласы –Бауыршы, екіншісі Керейттің 
Торуыл (Тоғрұл) ханының баласы-Желме. 
«Мəңгілік аспан» жебеген Шыңғыс бас құрылтайда жер істерімен 
байланысты моңғол ұлысын əскери-əкімшілік бөліктерге бөлген. Шыңғыс 
ханмен бірге мемлекет істерін жүргізуге нояндарда қатысқан. Шыңғыс –
император, «оңтүстікке бет бұрған билеуші». Ол əскермен елді басқаруды үш 
бөлікке бөлген: екі қанат-

жүктеу/скачать 1,03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: