«Шоқан Уәлиханов – қазақ халқының алғашқы ағартушы-ғалымы». Сіз бұл пікірмен қаншалықты келісесіз? Өз жауабыңызды негіздеу үшін бірнеше дәлелдер келтіріңіз
33. «Шоқан Уәлиханов – қазақ халқының алғашқы ағартушы-ғалымы». Сіз бұл пікірмен қаншалықты келісесіз? Өз жауабыңызды негіздеу үшін бірнеше дәлелдер келтіріңіз.
Жауабы: Қазақ халқының көрнекті ғалымдары, ағартушыларының бірі Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов болды.
Жас ғалым керемет білім алып, түрлі ғылыми экспедицияларға қатысты. Ол бұл туралы Омбыда оқыған жылдары армандаған. Орыс зерттеушілері оны дала мен іргелес аумақтардың өмірін жақсы білетін адам ретінде көрді. 1855 жылы ол Батыс Сібірдің генерал-губернаторы Г. х. Гасфорттың Орталық Қазақстан, Тарбағатай және Жетісу арқылы саяхатқа шығу туралы ұсынысын қабылдағаны кездейсоқ емес. Ғылыми сапарда Шоқануалиханов халық фольклорының, қазақтар мен қырғыздардың тарихи аңыздарының үлгілерін жинай алды. Оның арқасында Ежелгі Қырғыз "Манас"эпосының кейбір нұсқалары жазылып, бүгінгі күнге дейін сақталған. Ш. Уәлихановтың ғылыми қызметінің одан әрі бағытына қазақ ғалымы П. Семенов-Тянь-Шанскиймен танысу ықпал етті. 1857 жылы оның ұсынысы бойынша Шоқан Орыс Географиялық қоғамының мүшесі болып сайланды.
1858-1859 жылдары ғалым Қашғарға әйгілі сапар жасады. Шоқанауалихановқа дейін шетелдіктердің ешқайсысы бұл аймаққа бара алмады. Еуропалықтар үшін жабық елге кіруге тырысқан неміс ғалымы Р. Шлагингвейттің жасырын саяхаты оны аяусыз өлтірумен аяқталды. Қатаң қастандық жағдайында ол өз өмірін қатерге тігіп, осы бұрын зерттелмеген өлкенің тарихынан, этнографиясынан, мәдениетінен, геологиясынан, географиясынан, ботаникасынан құнды мәліметтер жинай алды. Ол дайындаған "Алтышардың немесе Қытайдың Нан-Лу провинциясының (Кіші Бұхария) алты шығыс қалаларының жағдайы туралы" іргелі еңбегі ғылыми әлемде жоғары бағаланды. Шоқануалиханов ғылымивиг жасады. Патша үкіметі жас сұлтанның ғылыми еңбегін жоғары бағалады. 1860 жылы Санкт-Петербургте Шоқанауалиханов орденмен марапатталып, әскери атағына көтерілді. оны орыс патшасы Александр II жеке қабылдады. Кездесуде ғалым жағдайды пайдаланып, оған патша шенеуніктерінің өз халқына деген жақсы көзқарасын сұрады. Санкт-Петербургте Шоқануалиханов түрлі әскери және ғылыми мекемелерде жұмыс істеді және орыс шығыстанушыларының, дипломаттарының, жазушылары мен ақындарының пұтына айналды. Ғалым Қазақстан, Орта Азия және Шығыс Түркістан карталарын жасауда еңбек етті, шығыс қолжазбаларын мұқият зерттеді. оны Орыс географиялық қоғамына Шығыс тарихы туралы дәрістер оқуға шақырды. Алайда, астананың ылғалды климаты Шоқанның денсаулығына зиянды әсер етті. Көп ұзамай ол Астанадан кетіп, туған даласына, содан кейін Омбыға көшуге мәжбүр болды. 1862 жылы ол өз халқына пайда әкеліп, оны орыс шенеуніктері мен жергілікті дворяндардың озбырлығынан қорғағысы келіп, Атбасар сыртқы округінің аға сұлтаны лауазымына сайлауға қатысып, жеңіліп қалды. 1864 жылы ғалым генерал Черняевтің Оңтүстік Қазақстанға әскери экспедициясының құрамына кірді. Генералдың жергілікті халыққа деген шамадан тыс қатыгездігі оны және кейбір орыс офицерлерін отставкаға кетуге және театрдан кетуге мәжбүр етті.
Шоқануалиханов өзінің ғылыми қызметімен Қазақстан және Орталық Азия халықтарының тарихын, мәдениетін зерттеуге зор үлес қосты. Көрнекті ғалымның ғылыми мұрасы бай және алуан түрлі. Оның "Абылай", "қырғыз шежіресі", "сот реформасы туралы жазба", "даладағы мұсылмандық туралы", "қырғыздардағы бақсылық іздері" және т. б. еңбектері құнды ғылыми дереккөздер болып табылады.
Шоқан қазақтар мен өңірдің басқа да халықтарының өмірі мен тұрмысынан 150-ден астам эскиздер мен картиналар қалдырды. Ол қазақтың алғашқы кәсіби суретшілерінің бірі болды.
34. «Этносаралық келісімнің қазақстандық моделі саналуандылық арқылы бірлік қағидатына негізделген». Сіз бұл пікірмен қаншалықты келісесіз? Өз жауабыңызды негіздеу үшін бірнеше дәлелдер келтіріңіз.
Жауабы: Иә, Мен бұл мәлімдемемен келісемін/ келісемін. Қолданыстағы Конституция негізінде Қазақстанда тұратын барлық этностардың білім беру және еңбек салаларына тең қол жеткізуге, ана тілін, мәдениетін, дәстүрлерін жаңғыртуға және дамытуға, тұрғын үй сатып алуға және өз меншігін қорғауға тең құқықтары бар. Қазақстан Республикасының Конституциясында жазылған адам мен азаматтың құқықтарын қорғау жөніндегі осы іргелі ережелер әрбір қазақстандық этнос пен оның нақты өкілдерінің нақты әлеуметтік көрсеткіштерінде іске асырыла отырып, одан әрі іске асырылатын болады.
1) Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабында ешкімнің шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты қандай да бір кемсітуге болмайтындығы атап көрсетілген.
Этностық белгісі емес, жалпыазаматтық бірегейлік негізінде қазақстандықтарды шоғырландыру қажеттілігі туралы идеяның маңызы зор.
2) ҚР Конституциясына және 1992 жылы қабылданған "Діни сенім және діни бірлестіктер бостандығы туралы" Заңға сәйкес діни сенім бостандығы заңнамаға сәйкес жүзеге асырыла бастады. Мемлекет этникалық немесе конфессиялық тегіне қарамастан барлық азаматтардың тең құқығын мойындады. Жалпыадамзаттық және азаматтық құқықтарға шектеу қоюға тыйым салынды.
3) елде 90-нан астам ұлттық және 170 жексенбілік мектептер жұмыс істейді, онда оқыту түрлі ұлттардың тілдерінде жүргізіледі. Ұлттық жаңғыру мектептерінде Ұлттық тілдерді оқыту бойынша 22 бөлім жұмыс істейді. Бұл ұлттық-мәдени мекемелерге орталық билік органдары тарапынан да, жергілікті атқарушы органдар тарапынан да көмек көрсетіледі. Олар мемлекет бөлетін көптеген гранттарға қатысуға құқылы.
Қазіргі уақытта елімізде 15 ұлттық тілде БАҚ, оның ішінде 35 газет және 26 этномәдени орталықтардың сайттары шығады. Жыл сайын этникалық топтардың тілдерінде бірнеше ондаған кітаптар шығарылады. 2018 жылы ғалым-тарихшылардың, географтардың және ақпараттық технологиялар мамандарының күш-жігерімен "Қазақстан халқы" интерактивті ғылыми тарихи картасы әзірленді, онда үш тілде Қазақстанның этникалық картасының ежелгі заманнан бүгінгі күнге дейінгі өзгерісі айқын көрсетілген, 50-ден астам этностың өкілдері туралы қысқаша ақпарат берілген.
Біздің мемлекетіміздің тәжірибесі әртүрлі ұлттық психологиясы, мәдениеті, менталитеті бар халықтар достық пен рухани жақындық қатынастарына айналатын сындарлы байланыстарды қауіпсіз өмір сүріп, орната алатынын көрсетеді.
Жауап опциясы
Қазақстандық модель бастапқыда этностардың қоғамдық ұйымдары, этномәдени бірлестіктер мен мемлекет тұлғасындағы азаматтық қоғам институттарының сындарлы шығармашылық өзара іс-қимылы негізінде "төменнен" құрылды. Барлық этникалық топтар өте жоғары азаматтық-құқықтық және қоғамдық мәртебеге ие. Олардың өкілдері ұлттық азшылықтар ретінде емес, Қазақстанның біртұтас халқының толық құқықтары бар азаматтары ретінде қарастырылады. Қазақстандық этностардың мүдделерін өкілдік ету және саяси іске асыру жоғары мемлекеттік деңгейде жүзеге асырылады. Қазақстан халқы Ассамблеясының Төрағасы Қазақстанның Тұңғыш Президенті Конституцияның кепілі болып табылады және бұл Ассамблеяның жоғары мәртебесін айқындады. Оның жоғары органының – жыл сайынғы сессияның шешімдерін барлық мемлекеттік органдар орындайды. Барлық этностардың мүдделері қатаң ескеріліп, қорғалады. Қазақстандық модельде "бірлік - алуан түрлілік арқылы"шоғырландырушы қағидаты қалыптасқан. Мәдени әртүрліліктің сақталуы мен көбеюіне мемлекеттің этникалық тілдер мен мәдениеттерді қолдау жөніндегі мақсатты саясаты ықпал етеді.
Этносаралық толеранттылық моделінің қалыптасу және даму кезеңдері:
Бірінші кезең (1989 жылдан 1995 жылға дейін). Этномәдени бірлестіктер құрылғаннан бастап 1995 жылғы Конституцияны қабылдау және Қазақстан халқы Ассамблеясын құру нәтижесінде қазақстандық модельді заңнамалық және институционалдық ресімдеудің басталуына дейін сипатталады.
Екінші кезең (1995 жылдан 2002 жылға дейін). Қазақстандық бірегейліктің параметрлері анықталды. ҚР мемлекеттік бірегейлігін қалыптастыру тұжырымдамасы негізінде қазақ халқының айналасында қазақстандық қоғамды шоғырландыру қамтамасыз етілді.
Үшінші кезең (2002 жылдан 2007 жылға дейін). Этносаралық толеранттылықтың қазақстандық моделін қалыптастыру жөніндегі саясатты қамтиды. Бірқатар бағдарламалық құжаттар - Қазақстан халқы Ассамблеясының 2011 жылға дейінгі Стратегиясы, тілдерді дамыту мен қолданудың мемлекеттік бағдарламасы, "қоғамның идеялық шоғырлануы – Қазақстан прогресінің шарты ретінде"тұжырымдамасы әзірленіп, қабылданды. 2006 жылдан 2008 жылға дейін этносаралық және конфессияаралық келісімнің қазақстандық моделін жетілдіру бағдарламасы іске асырылды.
Төртінші кезең 2007 жылы басталды. Ол қазақстандық қоғамның біртұтас халыққа интеграциялануымен, МЕМЛЕКЕТТІК ұлттық саясаттың Қазақстан халқының ұлттық бірлігін нығайту саясатына көшуімен сипатталады.
