45. Картаны және тарихи білімдеріңізді пайдалана отырып, Қазақстан аумағындағы қола дәуірінің археологиялық мәдениеттерінің ерекшеліктерін түсіндіріңіз.
Жауабы: Қола дәуірі туралы түсінік және оның ерекшеліктері. Неолит дәуірінде пайда болған экономикадағы өзгерістер біздің эрамызға дейінгі 2 мыңжылдықта мал шаруашылығы мен ауылшаруашылық экономикасы мен дамыған металлургияның қалыптасуына әкелді. Біздің дәуірімізге дейінгі 2 мыңжылдықтың ортасында Қазақстан тайпалары қола бұйымдар өндірісін игерді. Мыспен салыстырғанда қола бірқатар артықшылықтарға ие: қаттылығымен, төмен балқу температурасымен, әдемі алтын түсімен ерекшеленеді. Қола құрал-саймандар мен қару-жарақ өндірісіндегі негізгі материалға айналады. Қола еңбек құралдары мен қару-жарақ Қазақстан аумағын мекендеген тайпалардың қоғамдық-шаруашылық өмірін түбегейлі өзгертті. Қару енді тек аң аулауда ғана емес, құнарлы жерлер мен жайылымдар үшін тайпааралық шайқастарда да қолданылды. Мысалы, Орталық Қазақстанда Балакөлболды жерінде жебемен жерленген адамның қабірі табылды.
Қола дәуірі біздің дәуірімізге дейінгі II мыңжылдықта келеді. Қазақстанда осы дәуірдің хронологиялық шеңбері біздің дәуірімізге дейінгі XVIII-VIII ғасырдың басы ретінде белгіленуі мүмкін. Археологтар бұл мыңжылдықты үш кезеңге бөледі:
- ерте қола – біздің дәуірімізге дейінгі XVIII-XVI ғасырлар;
- орта қола – біздің дәуірімізге дейінгі XV-XII ғасырлар;
- кеш қола-XII-біздің дәуірімізге дейінгі VIII ғасырдың басы.
Бұл дәуірдің ең маңызды өнертабыстары доңғалақ, керамика дөңгелегі, тоқыма станогы, арба, қатты седла болды. Адам алтын мен күмісті игере бастады. Мұның бәрі мүліктік саралауға, үш негізгі әлеуметтік топты – әскери басшыларды, діни қызметкерлерді, қатардағы қауымдарды бөлуге әкелді. Мұның бәрі біртіндеп алғашқы қауымдық жүйенің ыдырауына әкелді.
Қазақстан аумағында қола дәуірінде туысқан тайпалар болды, олар жарқын, ерекше мәдениеттер қалдырды – бөріқарақат, Андронов, Беғазы-Дәндібаев.
Бастау үшін Красноярск өлкесіндегі Андроново ауылынан белгілі археолог Андреяновтың алғашқы табылуымен аталған Андронов мәдениетін қарастырайық. Хронологиялық тұрғыдан Андронов мәдениеті қола дәуірінің ерте (б.з. д. XVIII – XVI ғғ.) және орта (Б. з. д. XV – XII ғғ.) кезеңдеріне сәйкес келеді. Орталық Қазақстан аумағында Андронов мәдениетінің 150-ден астам қорымы мен 30 қонысы табылды. Ерте қола дәуірінде Аркаим, Кент және басқа елді мекендер мысал бола алатын прото-қалалар пайда болады.
Андронов тайпаларының өмірінде тау-кен және металлургия маңызды рөл атқарды. Қазақстан көптеген пайдалы қазбалардың арқасында қола дәуірінде тау-кен ісінің орталықтарының біріне айналды. Тас сонымен қатар ерітінділер, диірмендер, пистильдер жасау үшін қажетті материал болып қала берді. Сүйек заттары да кеңінен қолданылды-инелер, иық пышақтары, түтікшелі сүйектер, жылқының метатарсальды сүйектерінен коньки жасалды.
Андроновтықтардың үй шаруашылықтары – тоқу, қыш жасау үлкен дамыды. Керамикалық бұйымдар таспалы техникамен қолмен мүсінделген, түбі тегіс болған.
Андроновтардың айрықша ерекшелігі - олардың жерлеу рәсімі. Рулық зираттар елді мекендердің жанында орналасқан. Андроновтардың жерлеу ғимараттары тас қоршаулар түрінде тұрғызылды (тікбұрышты, дөңгелек, сопақ).
Қоғамдық қатынастар саласында андроновтықтар матриархаттың күшті қалдықтары бар патриархалдық тұқымға ие болды.
Сенім саласында біз андроновтықтардан от, ай, күн, Жұлдыздар, ата-баба рухтары, ауылшаруашылық және мал шаруашылығы культтерін көреміз. Құрбандық шалу кең таралды.
Кеш қола (б.з. д. XII – VIII ғасырдың басы) Беғазы-Дәндібаев мәдениетіне сәйкес келеді, ол Қазақстан қола мәдениетінің одан әрі, табиғи және дәйекті дамуын білдіреді. Бұл қоғам дамуының жаңа, жоғары кезеңі. Мал шаруашылығы мен тау шаңғысы шаруашылығы таралды. Металл бұйымдарының өндірісі кеңейді. Ең танымал ескерткіштер – Беғазы, Дәндібай, Ақсу-Аюлы 2, Аққойтас, Сангру 1,3.
Беғазы-дәндібаевцев ауылдары жартасты төбелердің етегінде, мол су мен отын көздеріне жақын жерде орналасқан. Елді мекендер, әдетте, батыстан және солтүстік-батыстан шығысқа және оңтүстік-шығысқа қарай үшбұрышты оське, басым жел бағытына бағытталған. Токраун, Нұра, Сарысу, Атасу, Есіл, Селета және басқа да өзендердің аңғарларында ежелгі рудокоптар мен металлургтердің ауылдары тығыз орналасқан.
Керамика-жағасы бар ыдыстар. Олар сфералық денесі бар, мойны жоғары, күйдірілген құмыра түрінде жасалған. Өнімдерді өндіруге арналған шикізат гранит құмы бар саз болды.
Кәстрөлдерден басқа, Беғазы-дәндібайшылар құмыралар, тостағандар, шыныаяқтар, шүмегі бар ыдыстар және т. б.
Беғазы-дәндібаевтың қорымдары мен тұрғын үйлерінде металл және сүйек құралдары көп кездеседі. Тау-кен ісінде көптеген зеңбіректер қолданылды. Бұл тас матрицалық штамптар, сонымен қатар лячкалар, ерітінділер, песталар, үккіштер, кайла, кетпен, балғалар, сондай – ақ қола түйреуіштер, инелер, түймелер, жапсырмалар, сүйек ине қораптары, түймелер. Зергерлік бұйымдарға Беғазы-дәндібаевтардан табылған күміс және алтын білезіктер, сақиналар, пикторалдар, Кулондар, сырғалар, тоғалар, бас диадемалар (шамамен 86% алтын, 13% күміс және 1% мыс) жатады.
Кеш қола дәуірінде Менгир тастары көп мөлшерде тұрғызылды. Олар құрбандық шалу орындарын, құрбандық үстелдерін, халықтық жиындарды белгіледі.
Халықтың өсуі кеш қола дәуірінде жартылай көшпелі мал шаруашылығына көшуге әкелді.
Жұмыртқа, яғни жартылай көшпелі мал шаруашылығына көшу мал шаруашылығының өнімділігінің артуына, мал басының көбеюіне әкелді. Сонымен бірге халық ирригациялық егіншілікпен айналысты.
Кеш қола дәуірі қарабайыр дәуірден мемлекеттер дәуіріне көшу болды. Әлеуметтік қатынастар күрделене түсті. Бірте-бірте діни қызметкерлер қабаты бөлінеді, мүліктік саралау пайда болады, жауынгерлер, әсіресе күйме жауынгерлері оқшауланады
