Бағдарламасы бойынша шығарылды растыр ан: Якуда амандыов ә Әнші әміре әміре ашаубаев туралы естеліктер. раст

33
келді, “Єнеу к‰ні айтып ж‰рген Иса аќынымыз осы”, — 
деп таныстырып жатты. Бір кезде есіктен жап-жас ‰ріп 
ауызѓа салѓандай, тыѓыршыќ аќ сары жігіт сєлем беріп кіріп 
келді. Сєлем алып, ‰й иесімен Иса екеуі ќатты ќошеметтесіп 
ќалды. Келіншек те келіп жалпаңдап амандасып жатыр. 
Ішімнен бірімен-бірі ашына болѓан адамдар екен ѓой деп бір 
ќойдым. “Аќын, єнші деген ж±рт ќ±лаѓына шаќыру тиді-аќ 
ерте ±шады ѓой”, — деп, Иса мені сары жігітке таныстырып, 
«келешек сенің шєкіртің, екеуіміздің єрі атќосшы, єрі жолдас, 
єрі орындаушымыз”, – деп бітіре бергенде ќорадаѓы ит абалап 
ќоя берді. Ќонаќтар дыбысы білінді. Сєлем беріп, жанында
єйелі бар, ењгезердей ќара кісі, артында ширатќан м±рты 
бар, икемділеу бір ќара кіріп келді. ‡й иесі баяѓы биязы, 
салмаќты мінезбен амандасып, Иса, Єміре ш±рќырасып 
амандасып ќалды. ‡й иесі єйел де келіп, амандасып, киім 
іліп жатыр. Меніњ ойыма ж‰гірген ќиял, ‰й иесініњ ќызметі 
де кем емес-ау деп ќалдым. Мен анадай жердемін. ‡стелге 
шай келді. М±ртты адам да салмаќты, ќызметі тєуір екендігі 
киген киімінен, отырыс-т±рысынан кμрініп т±рды. Шайдан 
кейін Иса далаѓа шыќќысы келді. Бірге шыќтым. Б±ларды 
с±радым. “Губисполком, губпрокурор, бєрі де дєулер”, 
– деді. Аттарын атасып, сμйлесіп, Ж±мат, Ахмедолла 
дегенде ќ±лаѓым елењ ете ќалды. ‡йреніп ќалѓан Єміреге ‰й 
иесі: – Қолыња ќ±ралыңды ±ста, - деді. Єміре домбыраны 
ала салып “Шіркін-айдан” бастап “Ќанапия”, “Екі жирен”, 
Абайдыњ “Сегіз аяѓы”, “Айттым сєлем” таѓы бірнеше єндерді
сорѓалатты. Єміре т±рѓан жер кіші Семей ќаласыныњ 
ќымызы ‰зіле ме, ар жаќтан ќолына к‰ніне ќырыќ саќина 
салѓан с±лу єйелдіњ ќымызы да сапырылып ќ±йылып калды. 
Сырнайды алып, Єміре “Бесқарагерден” бастап, бірнеше єнін 
тастап-тастап татаршалап та басып, домбырасын ала сала” 
“Аѓашаяќќа” т‰сірді. Ахмадолла ‰йіндегі с±лу келіпшек 
татарша єн айтылѓанда жылмаң ќаќты.
Єміре єн айтќан сайын мен ќозѓалып қойыппын ѓой. 
Бір кезде “Ой, пєле” деп кμтеріп жіберіппін, сол кезде 
Ахмедолла: “Мынау ќай жердің баласы”, – деп, Исаѓа 
с±раќ ќойды. Иса ауыл-аймаќтарды айтып, єкем атын 
айтќанда Ахмедолла: “Бисмиллє екен ѓой, біздіњ ‰йде т±рып 
Мєсѓ±ттан сабаќ оќып еді ѓой”, – деді. Інісі Ѓабит Омбыдан 

34
оќып, демалысќа келгенде Ахмедолла ‰йіне Кереку жаќтан 
келген-ді. Бір рет кμргем. Єн салдырѓан. Есіме т‰сті. Ж±мат 
шыдай алмай отыр екен, “Жарылѓапберлініњ “Топайкμк”, 
“Мєшине-Шама”, “‡ш досын” білесіњ бе”, – деді. «Білем», –
дедім. Айтып бердім. Єн ±нады. Ж±мат Єміреге: «Баланы 
жаќсылап ‰йрет, жандарыњнан ќайда барсањ да ќалдырма, 
– деп тапсырып жатыр. – Дауысыңды саќта, араќ, суыќ су 
ішпе, темекі тартпа, жазда желді к‰ні, ќыста суыќ єуеде 
терлегенде шыѓып сμйлеп, айѓайлап єн салма”, - деді. М±ны 
к‰ні б‰гінге дейін ±мытќаным жоќ.
* * *
Бір к‰ні т±рѓан ‰йім жаныма бір жігіт ќосып, сегіз-он 
шаќырым жердегі қараѓай отынѓа жіберді. Арбаны орталаѓан 
кезде, екі ќара ат жеккен біреу, “Бисмиллє, сені Иса, Єміре 
тез алып кел деп жіберді”, – деді де, екі атты ќараѓайѓа байлай 
салып, μздері арбаны аѓашќа толтырысып, “Ал, жігітім, 
кμрген жерде ауыл бар”, – деді де, арбалы жігіттіњ μзін 
ќалдырып, мені Тμлештің ‰йіндегі Иса мен Єміреге алып 
келді. Мен б±лардың домбырасы мен сырнайын кμтерем. Иек 
ќаѓып “с‰йт” дегендерін реттеп орындайтын – мен. Сондыќтан 
менсіз б±лар ешќайда ж‰рмейтін. Аузы μз кілтімен жабылатын 
ќара портфель мен қара шабадан лєшкенкеге т‰сті. К‰згі 
ќысќа к‰н. – Ертіс суыныњ астыњѓы жаќ жиегі к‰ншыѓыс 
жаќтаѓы екі-‰ш шаќырым жердегі ќара аѓашты кμрсетіп: – 
“Сабантой” деген ќалыњ жиын болады, кμресіњ б‰гін Єміре 
екеуміздіњ ќайнап, б±рќылдатып, Ертістей таситынымызды, 
- деп, Иса сμйлеп келеді. Айтса-айтќандай, кμп болып єр 
жерде алќа-ќотанданѓан халыќ. Єлі т‰сіріліп ‰лгерілмеген 
арбада т±рѓан ќымыздар, жанында байлаулы ќойлар мен 
сойылып жатќан жылќыны да кμзім шалып ќалды. Пар 
ќараны жіберген халыќќа ќарай Шынжы Керейбаев, Ахмет 
Ќозбаѓаров, таѓы басќа да татарлар бар, ќалың топќа келіп 
т±ра ќалдыќ. Иса мен Ємірені ала жμнелді. Жаутаңдап 
шабадан, домбыра, сырнайѓа ие болып ќала бердім. Жан-
жаѓыма кμз жіберсем, сол топ маңында бір жылќы сойылып 
болып, ќазанѓа салынып жатыр екен. Єміре ќай жаќтан сап 
еткенін білмеймін, шабаданды алып ж‰р деп, єлгі жылќы 
сойѓан жерге, бастыѓына тапсырып, портфельді, сырнай, 
домбыраны маѓан алып ж‰ргіздірді. ¤зі барѓан топќа алып 

35
келді. Єр жерде сырнайлар сарнап, татарлардың жырлаѓаны 
естіле ќалды. Сабантойѓа Исаның да, менің де бірінші келуіміз 
еді. Б±л 1922 жылдың к‰зі. Иса Єміренің аќыны, мен оның 
хатшысы ретіндемін. Иса “Бесќарагер” сμзін жазѓан, Єміре 
єбден саќадай сайлап алѓан. Єміре бір кезде сырнайды алып, 
басып-басып неше т‰рліге μзінің топ жаратын с‰йегіне сіњген 
беташар єні “Бесќарагерін”, “Шіркін-айын” шырќап, ерсілі-
ќарсылы ырѓалтып, жиналѓан ж±ртты μзіне тарта жμнелді. 
Мањайдаѓы топтар лап ќойып ж‰гірісіп келіп жатты.
Жылында Ќараѓашта той болады, 
Ќаптаѓан ќ±мырсќадай ел толады. 
Ертістіњ жиегінде сабантойда, 
Баласы Ќашаубайдың ќарќ болады.
Татарлар кμп жиналушы еді. Єміре “Баламіскін”, “Ѓалия 
бану”, т.т. бірнеше татар єндерін басып-басып жиынды 
ќыздырып т±ра ќалды. Халыќ ±рымтал жерге сыймай 
толып, дуылдап, т±рар жерге таласуда. Осы кезде аќынѓа 
деген бір айѓай шыѓып ќалды. Бєйге атындай тыќыршып 
отыра алмай отырѓан Иса домбырасын ала салып, той 
болатынын естігеннен, пар ќара лашенкемен ‰шеу болып 
келгенін, тойдыњ жылда болатынын, б‰гін бірінші жеткенін, 
той иесі ќазаќ, татар халыќтарыныњ аттарын атап-атап 
ќояды. Совет μкіметі ќалыњ б±ќараны еркіндік тењдікке 
жеткізгенін айтып μтті. ¤йткені б±л тойдыњ жаѓдай мен 
жайын, адам аттарын Єміреден біліп алѓан. Єміре топ арасын 
бір аралап келгендей болып еді. Иса “Єкудей шіркін, μтер бір 
к‰н, миллион сомдыќ ойын к‰лкіњ” деген кезде, біреу келіп 
ентелеп, дастарќанѓа бір ќаѓаз аќшаны тастап кеп жіберді. 
Сол-аќ екен дастарќан ‰сті сары, аќ теңге мен ќаѓаз 
аќшаѓа толып кетті. Ол кезде аќын, єнші айлыѓы халыќ 
‰стінде. Иса осындай той-думанда ењбектері болатынын 
айтып, онан сайын ќыздырды. Бірін-бірі естіп, топтың 
шеттерінен ‰йір-‰йірімен келіп, аќшаны дастарќанѓа карай 
будаќтатып лаќтырып тастап жатты. Жиналѓан аќшаны 
жиып мен т±рмын. Аќша салу бітер емес. Бір саѓат болды-
ау деймін. Єміре мені ќ±лаќтандырып ќойды. Меніњ де 
екі кμзім аќшада. Мынау аќша бізге т‰скеніне б±рыннан-
аќ даѓдыланып ќалѓам. Иса ќыза шапќан ќ±лагерше 

36
μлењ дегенді б±рќыратып жатыр. Той иесі: “Тамаќ дайын, 
орын-орындарыњызѓа барыњыздар, кеш болып ќалды”, – 
деген кезде Иса тоќтап, ‰лкен шара аяќ ќымызды басына 
бір-аќ кμтерді. Єміре маѓан иек каѓып ќалды. Мен аќшаѓа 
ќарай жылмањ еттім. Сыпырып, біреу жєрдемдесіп, кара 
портфеліме с‰њгітіп жатырмын. Ќаѓаз аќша аузына ќарай 
±мтылады, мен т‰біне ќарай ныѓарлап, аузын кілтімен 
жауып, басымды кμтеріп, Єміреге кμзім т‰скенде μзіне ќарай 
ымдаѓандай болды. Жанына барып отырдым. Б±рынѓыдан 
гμрі б±л жолы т‰сім кμп болды, жанына отырѓызып алды. 
¤йткені б±рын ±рылардыњ айналдырѓаны болѓан. Тамаќ 
ішіліп, той тарады. Баѓанаѓы пар атты, алдымен, бізді апаруѓа 
берді. Єзер кμтеріп қара шабаданды да алдыќ. Ќазіргі жања 
Семей “ќаласына” – Ертіске келсек, ќайыќ анадай жерге 
кетіп ќалѓан екен. Єміре айѓайлады: – Тез, бара ќайт, - 
деп ємір берді. Тез-аќ μтіп Єміре ‰йіне келіп т±ра ќалдыќ. 
Оразке жењгей ж‰гіріп шыќты. Шабаданды кμтеріп, ас ‰йге 
єкеліп, аузын ашты. Жал-жая, ќазы-ќарта. Тойѓа сойылѓан 
жылќы баласыныњ бєрінен де той иесі салдырѓан екен ѓой деп 
ойлап тμргі ‰йге кірдім. Ќара портфельдіњ аузын ашып, екеуі 
аќшаларды реттеп, санап жатќан сияќты. Меніњ есіл-дертім 
– Єміреден ±ќќан “Шіркін-ай” мен “Бесќарагерді” ‰йрену. 
Домбыраны алып, ауыз ‰йге шыѓып кеттім, Иса ас ‰йге 
келіп: “Бисмиллє, сені киіндіретін болдыќ, аќша кμп т‰сті”, – 
деді. Жылы-ж±мсаќ етті Оразке жењгей асып, тойдан сарќыт 
жейтіндер жиналып, Иса μлењді, Єміре єнді б±рќыратып, 
ќымыз сапырылып ќ±йылып жатты.
Ж±мат Шанинніњ режиссерлігімен 1922-23 жылы Семейдегі 
Луначарский клубында оќушылар мен клуб пайдасына екі 
ай дайындыќпен “Арќалыќ” ќойылатын болды. К‰ндіз 
репетиция μтеді. Ж±мат Иса мен мені, Ємірені ќатты ‰йретті. 
¤йткені Арќалыќ — Иса, кейде Ж±мат — Арќалыќ, Єміре 
екеуміз Ќияќ—Т±яќ болып ойнаймыз. Бір кезде Єміреге “он 
жасар дμнен ќара б±ќадай” деген сμздерді єнімен айтќанда 
б±ќаша к‰жірейіп, ж±ртќа ќарап, аузыњды толтыра айт деп 
‰йреткені єлі есімде. Сол кездіњ μзінде ±лы орыс халќыныњ 
Станиславский сыќылды режиссерінің ењбектерімен Ж±мат 
Шанин Омбы орталыѓында оќып ж‰ргенде-аќ танысып алѓаны 
сезіліп т±рѓан еді. “Арќалыќтыњ” дайындыѓын жасап, Єміре, 

37
Иса ‰шеуміз клубтан шыѓып бара жатќанда Иса: «Өзі бір 
жаќтан ойын жасап ќоюды мењгеріп, оќып бітірген адамдай 
‰йретеді», – дегенде, Єміре: “Мен сыќылды тума с‰йегіне біте 
ќайнап орын тепкен ѓой”, – деп бір ќойды. Исаныњ ойына μзініњ 
с‰йегіне біте ±штасќан жаратылысынан тума пайда болѓан 
аќындыѓы есіне т‰сті білем, бір мєз болып к‰ліп алды да: 
«Ж±мат сабаздың єуелі бірнеше к‰н ќ±лаќќа сіњдіріп оќып, 
одан єркімге айтатын сμздерін жаздырып, ойнаушылар оќып-
‰йреніп жаттыќќаннан кейін т±рѓызып ‰йретуін ќарашы, – 
деді. – Ж±мат б±л т‰рінде ќазаќтыњ бір ‰лкен ойын-сауыќ 
орнына ие болып жасайды-ау. Талай жастарды μнерге 
будаќтата тартар да. Орнын да ашар», - деген кезде Єміре: 
«Өзі орысша-ќазаќша жетік-ау», – деп ќойды. Шынында, бір 
к‰ні Єбікей бастап ашќан Кирпед (Киргизский педтехникум) 
техникумыныњ отыз шаќты оќушы жастарын араластырып, 
кμпшілік кіретін жеріне ќаптатып жіберді. Ж±мат ќою 
шашын кμтеріп, сыйпап ќойды да, соѓыс эпизоды бар жерде 
кμпшілікті ерсілі-ќарсылы ш±быртып, будаќтатып, 
тайќазанныњ б±рќылдап ќайнаѓанындай ‰йретудіњ астына 
алды.
Ќалќан, найза, шоќпарлар кμпшілікке де жетерлік. 
Ќатысуѓа келген оќушылардыњ μзі тањғалып жатыр. Біз 
болсаќ к‰нде тањбыз. Б±л к‰нгі кμргенімізге μзіміз де 
тањғалушы едік.
Єсіресе, Иса мен Єміре к‰нде дайындыќтан шыќќанда 
Ж±маттыњ керемет μзгешелік жасаѓан кμрініс, ‰йреткен 
μнерлерін айтып, мадаќтап, тањданып жатады. Мен елтіп, 
б±ларѓа ±йып тыңдап ќ±мартып бара жатып, жыѓылып та 
жатам. Єміре, Иса к‰лісіп алады да: “Ай-ай сабазыњ, сенікі 
±ѓып, ‰йреніп, бiздіњ аузымыздан шыќќанды ањдып ќаѓып, 
жадыња сіңіру ѓой,” – деуші еді.
Ол кезде билет кассада сатылмайды, ќолмен таратылады. 
Єміре, Иса екеуіне ж‰з-ж‰зден, маѓан да, басќаларѓа да елу-
елуден бес ж‰з билетті таратуѓа берді. ‡ш к‰ннен кейін ойын 
ќойылатын ‰йге, к‰ндіз - Ж±матќа жиналдыќ. Єміре, Иса 
билеттерін т‰гел таратып бітіріпті. Мен де сол к‰ні калѓанын 
базарѓа апарып сатып, єзер деп
бітірген едім. Басќалардан 
ж‰здеген билет ќалѓан екен. “Арќалыќ батырды” екінші 
ойнайтын адамѓа – техникум оќушысына ќалѓан билетті 

38
жиып берді. Пєлен уаќытта
клуб алдына келіп, таѓы да 
ќалѓанын сат деді Ж±мат.
Киімімізді кμтеріп, клубќа 
келсек, адам деген ќ±ж-к±ж етеді. Билет іздегендер тіпті 
кμп, манаѓы жігіт билет баяѓыда бітіп кеткен деп шауып 
ж‰р. Ж±мат сахнаны дайындап ќойыпты. ¤зімізге де 
тањғаларлыќ. Т‰рлі бояуларды μз аќшасымен сатып алып, 
панер таќтайларды неше т‰рлі бояп, ‰йлер-бμлмелер, 
терезе-есік, дала кμрінісі,
батыр ќалќандары, найзалар, 
шоќпарлар тіпті кμп, толтырып ќойѓан. Семей аѓашќа 
ќандай бай, керекті ќ±рал-жабдыќтардыњ барлыѓын жанына 
серік алып, аѓаштан жасапты. Тањырќап т±рѓанымызда 
тμбемізден бір нєрсе оќыстан г‰р ете т‰скенде ірге ќ±лап келе 
жатыр екен деп шошып, тікірейісіп ќалдыќ. Сахна алдына 
жоѓарыдан жерге г‰рс ете т‰скенде зал жаќтаѓы ‰лкен 
терезелерден т‰скен жарыќ ќарањѓыланып, ќамалдыќ та 
ќалдыќ. Ж±маттыњ к‰лген даусы естіледі. Иса мен Єміре 
мынауыњ не с±мдыќ деп жатыр. Ж±матта ‰н жоќ, к‰лкісі 
ѓана естіледі. Таѓы да г‰рс етті. Сонда барлыѓымыз к‰ліп, 
‰рейленгеніміз басылып, Ж±матќа ќарасаќ, Ж±мат шашын 
сыйпап жымиып, ќолын шошайтып, сырылдаѓан с±мдыќтыњ 
жоѓарыда не сиќыры барын кμрсетіп т±р. Бєріміз ќарап 
тањырќап жатырмыз. Терењ ќ±дыќтан су тартатындай тμбеге 
шыѓыр б±рап орнатып, онан арќан μткізіп, сахна алдына 
т‰гел жететін бес-алты кило салмаѓы бар аѓаш шегелеп, 
кенепке шымылдыќ жасаѓан. Зал жаќ бетін халыќ тањырќап 
отыруѓа неше т‰рлі бояумен бояѓан. Єміре: “Ойпырым-ай” 
деп бір ќойса, Ж±мат: “Ар жаѓын кμріњдер”, – дегенде, 
Иса ќандай елгезек, жылдам, зал жаќќа сып етті. Ж±мат 
дыр еткізіп т‰сірді. Иса айѓайлап: “Бері келіњдер”, – деп 
бізді шаќырды. Ж±мат барлыѓымыз шыќтыќ, тањырќап 
ќарап болдыќ. Иса: “Ойпырым-ай, мен μлењді ќиядан ойлап 
ќиыстырушы едім, мына жасастарыњ, μперпаздыѓыњ, мынау 
єшекейлегендеріњ аман болса талайѓа м±ра-ескерткіш боп 
ќалар. Кμзбенен кμргендер сыр етіп шертер”, - деді. Ж±мат 
кμтеріп жиды да, ќалай тартып ашып-жабуын бєрімізге 
‰йретіп жатыр. “Кез келгеніњ осылай ашып-жап”, – деп 
ќояды. Ж±мат Шанин жазѓан осы “Арќалыќ батырды» Иса 
μле-μлгенше бас ќосќан жерлерде μлењмен дастан ретінде 
ќисса етіп жатќа айтып μтті.

39
...Єкем Балабек келмей жатып Иса мен Ємірені с±раѓан. 
Ар жаќќа Єміреге бара алмадым. Исаны єкейге апарып, 
тμстерін т‰йістіріп ќ±шаќтастырып, амандастырып алѓам. 
Иса: “Меніњ білімімді толыќтыру ‰шін, к‰нде бір ‰йге 
барып, есептен, орыс тілінен дайындыќ жасаттырып, сабаќ 
оќытќанын да айтып ‰лгерген, жаќсы киіндірген. Єміреге 
тіркедім. Ќайда барсаќ, Бисмиллє біздіњ жанымызда”, – деп 
еді, єкем ќатты ќуанып: “Баќытты бол, суырып салма аќын 
алды, μз ќ±рбыњнан кем ќалма”, - деп батасын беріп жатты. 
Губисполком Досов та бар. Ќой сойылып, ќазанѓа с‰њгіп 
кеткен. Єкей отырѓан ‰йде техникум жатаќханасынан бір 
жігіт екеуміз дєу сабаны к‰мпілдетіп пісіп жатыр едік. 
Єбікей келіп єкемді домбырасымен жетектей жμнелді. 
Мойнымдаѓы міндетті жігітке тапсырдым да, костюмніњ 
бір жењін с±ѓа салып, ±ра жμнеліп, есік жабылмай мен де 
μкшелесіп ж‰рдім. Єкемніњ ќап-ќара кμмірдей саќалы бар, 
μзі де аќ емес, сєлем беріп кірді. Єміре т±ра салып, єкеммен 
бас салып ќ±шаќтасып ќалды. «Сізді Ќояндыда к‰ндіз де, 
т‰нде де бірнеше кμріп, єніњізді есітіп, базар сыртында
Сізден “Ќанапия”, “Сметті” ‰йренгенмін», – дегенде: “Е, 
Єміремісіњ, жас та болсањ єндеріњ ±нап, “Сегіз аяќ” єнін 
‰йреніп, елге апарып жайып едім”, - деді. Абайдыњ “Сегіз аяѓы” 
ѓой деп отырѓандар к‰бірлесіп ќалды. Єміреден кейін тал 
шыбыќтай б±ралѓан жасμспірім уылжыѓан жігіт — Ќаныш 
±шып т±рып, єкем ќолын ќазаќша, екі ќолымен ±стап, сєлем 
беріп «таныдыњыз ба» дегенде, єкем: “Шырамытамын, ел 
жаќта кμрдім бе?” – деп к‰бірлеп ќойды.
— Бєкем дем алсын, Єміре, сеп тастап жібер, — деді
Ж±мат. Сол-аќ екен Єміре де ќызып ќалыпты. “Шіркін- 
ай”, “Бесќарагер”, “Екі жиреннен” бастап, сырнайын ерсілі-
ќарсылы созып-созып ќ±тыртып-аќ жатыр. Татардыњ 
машыќтап алѓан бірнеше єндерін айтып, ќымызбен ќызѓан 
ж±ртты онан сайын ќыздырды. Домбырамен айт десіп 
ќалып еді, Ж±мат:
— Єміре екі-‰ш єн ‰йреніпті ѓой, ќазаќ ќаѓидасында 
‰лкенді, ±стазды сыйлап, ќадір т±тады. Сол тєртіпті 
саќтаѓаны ѓой. М±нысы келешек жастарымызѓа μнеге-аќ, 
— деді...

40
Ажарыњ ашыќ екен атќан тањдай, 
Н±рлы екен екі кμзіњ жаќќан шамдай. 
Анањнан сізді тапќан айналайын, 
К‰лім кμз, оймаќ ауыз, жазыќ мањдай.
Єкем т‰гел т‰сірді, барлыѓы риза болды. Дуылдасып 
кμтеріп, Єміреге ќарап ќалып еді. Єміре біздіњ шалѓа 
ынталана ќарап, аузыныњ суы ќ±рып, ішінен ‰йренгендей 
к‰бірлеп, тμніпті де ќалыпты. Ж±мат: “Єміре!” – деген 
кезде ѓана, “єу” деп басын кμтеріп, ±йып ќалѓан бойын 
жинап ќараѓанда, Ж±мат єкейге ќарап иек ќаѓып ќалып 
еді. Єміре осы єндерді ‰йреніп алам деген т‰сінік ымды 
б±л да берді. Б±л т‰н єн базары болып тарасты. Ертемен 
Єміре Єбікейдікіне келіп, єкемді ертіп ‰йіне єкетті. Єбікей 
бір жаѓы ќалжыњ етіп: – Бμген ќ±йрыќ ќара шолаќ аты 
кμтергендей болсын, – деді. – “Ардаќ”, “Гаућартас” 
єндерін ‰йреніп ал, – деді Єміреге. Бір жетіде Єміре ‰йреніп 
те бітті. Єбікей ‰йінде болѓан меймандар: “Әнші ќонаќ, 
кетеріњде амандасып кетерсіз, осы отырѓанныњ бєріне 
де” , – деген Єбілќайыр. Єміре соны орындап, барлыѓыныњ 
‰йін біледі, кіргізіп те біткен. Єкем ж‰рмек болып, 
байланѓан бμген ќ±йрыќ, ќараны ерттейін десе, аспанѓа 
секіріп, ж‰рсењ ж‰р деп ќалды. Арќасында ќант, шай 
кездеме салѓан ќоржынды Єміре екеуміз тењдеп бердік. Осы 
кезде Иса да келіп ќалды. Єміре Иса келмеді-ау деп ќатты 
ќиналып т±р еді. Бір дорбаѓа салѓан кезде мені ±статып, 
бір уыс аќшаны ±сына берді де, єкеме: – Єміре екеуміздікі, 
- деді. Бір б±т с±лы салѓан ќабыныњ ішіне с‰њгітіп жіберіп, 
аузын байлап, барлыѓы Єбікейдіњ ‰йіне кірді. Єбењ сабаќтан 
шыѓып, ‰йге кірген екен. Єкейдіњ де тосќаны сол еді. Єбење: 
“Атты ерттеп, оны-м±ны олжамныњ біразын артып ќойдым, 
ќалта да тиынсыз емес, ж‰рем”, - деді. Єбењ єйеліне ќарап 
еді, сырттан киетін ќалыњ мєуті шапанды єкеме жаба салды. 
¤зі ќалтасынан ‰лкен ќаѓаз аќша берді. Єкем ‰йден шыќты. 
Ќапты кμтеріп салып, мыќтап ‰стінен тартып байлады, 300 
шаќырымѓа ж‰руге бел байлады. Єбењ єйелі екеуі, інісі 
Ќаныш бєрі шыѓып т±р. “Жарайды, Єміре, айтќанымды 
орындапсыњ, раќмет”, — деді. Єкем таѓы да ж‰гіріп келіп, 
‰шеуін кезек-кезек ќ±шаќтап, кμзі жасаурап, ќолдарын 
±стап, жењімен кμз жасын сыйпап, Єбекењ ‰йіндегі жењгей де 

41
жылап, жасын с‰ртіп, орамалын єкеме берді. Ќалтања салып 
ал деді. Єміре, Исамен де ќ±шаќтасып, мені бетімнен с‰йіп, 
ќысып-ќысып ќ±шаќтап, атќа мінді єкем. Кμз жасын с‰ртіп 
барады. Біз бєріміз ќарап ќала бердік. Єкемніњ енді баламды 
кμре алам ба, кμре алмаймын ба деп солќылдап
жылаѓаны 
єлі кμз алдымда.
...Ќырѓауылдыњ ќалыњ жеріне, су жиегіне т‰стік. 
“Шай ќайнатып, ќырѓауылды асыњдар”, – деп, олар ж‰ріп 
кетті. Єміре – ќосбасшы шењгелдей ±стап кμрген тєтті-дємді 
бμтелкелер иесі, ќырѓауылды ќызыл шаќа етіп, лезде ж‰нін 
ж±лдым да тастадым. Єміре бμтелке жаќта б‰кшењдеп 
жатыр еді, ‰ш рет тарсыл шыќты. Єміре: “Ойбай, Бисмиллє, 
бері кел”, - деді. Єміреге б±рын да еріп ќалѓан даѓдымен 
жетіп келдім. Єміре газетті жайып, оѓан конфет пен 
печенье ќойды. “Ж±маттыњ мылтыѓы он екінші, аналардікі 
16-шы. Он екіншініњ даусы гуілдеп шыќса, Ќалибек, 
Исаныкі жіњішке естіледі. Єр атќан кезін іштей баќылап, 
μздері келгендерінде патрондарын санатпай єрќайсысыныњ 
ќанша оќ шыѓарѓандарын, ќырѓауылдарын санап жіберіп, 
ќаншасы бекерге кеткенін айтайын”, – деді де, ж±лдызы бар 
ќызыл бμтелкені ашып, бірді ќаѓып жіберді. Тμрт-бес рет 
мылтыќ дауыстары шыѓып ќалды. Єміре ж‰гіріп барып, єр 
атылѓан мылтыќ ‰шін конфет салып жатты.
...Єміре кімніњ ќай жаќта ж‰ргенін де мылтыќ 
дауыстарынан жаќсы біледі. “Газет мањына жуымањдар”, 
– деді, бір уыс конфетті ќалтасына салып, Иса мен 
Кєллєкиге ±ра жμнелді. Шофер балыќ пен нанды 
ќаусатып барады. Єміре кетіп бара жатып: “Аѓашаяќты” 
‰йретем, мол ѓып отын дайындап ќой, тамаќ ішетін 
жерді ыњѓайла”, - деп б‰лкілдеп, аяѓы шалынысып кетіп 
барады. Б±рын μзініњ істеген шаруасы, мен келген соњ 
Єміре арќасы босаѓан. Маѓан: “Мен єн салѓанда сахна 
сыртынан ќарап, бетімізді кμріп ‰йрен, ќалѓанын μзім де 
‰йретем”, – дейтін. Иса мен Ќалибек аѓаны да ќадаѓалап 
баќылайтыным кμзіме елестеп ж‰ріп-аќ асты дайын 
еттім.
Ж±мат келе жатыр. Мыќшыњдаѓан ж‰рісімен 
Єміре екеуініњ алдында “тиіспењдер” деп айѓайлап 
келеді. Ж±мат келіп, ќоржынын тастап болѓан кезде, 

42
ќалѓандары да жетті. Єміре ќалтасынан конфетті 
бμліп салды да, аналарды шаќырды, «не істегенімді 
ќарап т±рыњдар” деп ќойды. Ж±матќа арналѓан жаѓын 
санады да, ±мтылып барып ќырѓауылды есептеді. 
Аналар тањырќап, к‰бірлеп: – “Біз айтќанын орындап, 
шарапты мол алѓан соњ, Бисмиллє орындаушысы келген 
соњ, кμњілденіп бірдеме жасаѓан ѓой”, – деп т±р. Єміре 
ж‰гіріп кеп, Ж±матќа: “Патрондарыњды сана, бір оѓыњ 
да бос кетпепті”, – деді. Ж±мат жездерін санап жіберіп: 
«Алпыс», – деді. Ќырѓауыл етін ќойдыњ аќ ќ±йрыѓындай 
асап, “аќмаѓамбетке” басып алѓан соњ, кμњіл ќиялы 
шартарапќа шалќыды. Б±лѓаќтап ќалѓандар да бар. 
Ж±мат Абайдыњ “Сегізаяѓын” ќоя берді.
Болмашы кекшіл,
Болсайшы кμпшіл.
Жан ашымай кєсіп ќыл,
Орынсыз ыржањ,
Болымсыз ќылжањ,
Бола ма дєулет, нєсіп б±л.
Ењбек етсењ ерінбей 
Тояды ќарныњ тіленбей, -
деп тастап-тастап, бірнеше шумаѓын т‰сірді. Сол к‰нгі 
ењбекті Абайдыњ “Сегізаяѓымен” μтеген Ж±мат жас баладай 
б±лѓаќтап отырѓан Єміреге: “Ќазаќтыњ атын шыѓарѓан 
єндерден айтшы”, – деген кезде оњ жаќ шетте отырѓан Єміре 
ортада жанып т±рѓан сексеуіл отынныњ кμсеуін ж±лып алып, 
домбыра етіп б±лѓаќтатќанда, ±шынан ±шќан шоѓынан 
ќашып, μзгелер дастарќанѓа т‰скен отты алаќанымен 
сыпырып жатыр. “Ќанапия”, “Дудар”, “Аѓашаяќтарды” 
зулатып жатыр. Б±л ‰ш єнніњ ќаны жерге тимей т±рѓан 
кездері. Єміре жантая кетті. Ќалибек Мєдидіњ єні мен арѓы 
бабаларын ќозѓай бастады.
Бабамыз єулие μткен ер Ќазыбек,
Бекболат онан туѓан μтіпті бек.
Тіленші онан соњѓы абзал шерлер,
Ќарадан бек боп μткен бєрі асыл тек, -
деп, бірнеше шумаќтарын т‰сірді.

43
Ќызып отырѓан Иса жанында жатќан мылтыќты ала сала:
Єкудай шіркін
¤теді бір к‰н.
Саѓаттыќ миллион сомдыќ,
Ойын-к‰лкім, - 
деп термелеп ќоя берді.
Ж±мат енді маѓан ымдап: “Ќызыл бидай” деп ќалды. Ол 
кезде б±л єнді менен басќа ешкім орындамайды, білмейді. 
Сондыќтан сахнада кμрінбесе де, артистердіњ μздері ќ±мар.
Бір сексеуілді домбыра етіп, мен де орындап μттім. Єміре: 
“Жетпіс оќ атылыпты, елу єкепсіњдер”, - деген кезде аналар 
жездерін санап: “Астапыралла, т±п-тура”, – деп жаѓаларын 
±стап жатыр. Ж±мат жымиып к‰ліп т±рып: “Єміремен 
ойнамањдар, Парижде ќазаќтыњ атаѓын тек шыѓарды дейсіњ 
бе, бет ќ±былысы, дене ќимылы да ќоњырау ‰нді дауысымен 
бірге ±наѓан ѓой”, – деп ќойды.
Ќоњыр к‰з, т‰нде мылтыќтарын ертењгіге тазартып, 
патрондарды оќтап, ќосќа жатуѓа кірістік. Бірге жатып 
‰йренген Єміре, Исаны бір кμрпе астына тыќтым. Ж±мат пен 
Кєллекиді машина ‰стіне кμрпе брезентпен орадым. Шофер 
кабинада, мен отќа ‰лкен ‰ш-тμрт сексеуіл салдым да, 
артымды ќымтап, бетімді отќа бере ќ±ладым. Енді аузыма 
араќ алмаспын деп к‰бірлеп жатып ±йыќтап кетіппін. 
Тањертењ аузыма араќ алмадым. Содан бері Иса мен Єміреніњ 
“аќмаѓамбет” жарыќтыѓынан ауыз тиген емеспін.
Шайды іше салып, бєрі де жμнелді. Бір саѓаттай тарт-т±рс 
мылтыќ атылып, аяќтарынан салаќтатып, матастырылѓан 
‰йрек әкелді.
Ж‰ре бастадыќ. Єміре μзіне керегін ќабына салып 
алды. Семейде, Ертіс бойында асыранды ќаз-‰йрек ќандай 
кμп, етініњ дємдісін біліп алыпты. Қалаѓа келе театрдаѓы 
артистерге екі-‰штен ‰лестіре бастады.
...Асы жайлауыныњ μзіне ќарай ќ±лап, тμмен т‰сетін 
жерініњ жоѓарѓы биігіне шыѓып, ат шалдыруѓа т‰сіп 
т±рмыз. Т±ра ќалып, Иса 1927 жылы Алматыда Жамбылдан 
т‰сініп, ќ±мар болѓан Ќарќара, Асыны айтып алды. Асы 
жайлауының тμњірегіне кμз жіберіп ќайран ќалды. Иса 1927 
жылы екі жастыњ - Ќ±рманбек пен Шараныњ ‰йленуіндегі 

44
‰й иелері жасаѓан той ‰стінде Жамбылмен кездескенін айта 
бастады. Кμзбен кμріп, ќ±лаќпен естісек те, т‰рлендіріп 
ќолмен ќойѓандай Жакењнен ±ќќан Ќарќара мен Асыны 
аѓытып сμйлеп, кейде бір-бір ауыз μлењмен де кіргізіп, 
±йтќытып айтып ќояды. ¤йткені, Исекењ жылѓа-жылѓа, 
сай-сайѓа бμлініп, б±рањдап аѓып жатќан Жамбыл аќын 
айтќан б±лаќтарды кμріп т±р. Жіњішкелігі арќандай болып, 
жыланша ирелењдеп, сумањ ќаѓып, б±лаќтар Асыѓа ќ±йылып 
жатыр. Б±ларды Иса ќолымен шошайтып кμрсетеді. Бєрімізді 
аспанмен тілдесіп, тас жарып шыќќан ќараѓайлар мен 
ќатпар-ќатпар тастар тањғалдырды. Єміре: “Жакењ кμзімен 
кμрген-ау, біреулер осы жаќќа єкелгендей б±лжытпай 
айтып т‰сіріп еді ѓой”, – деп ќояды. Бір кезде Ќалибек 
нелер тамаша кμріністерді кμрсетіп: “Жакењ с‰йген халыќ 
м±расы — єн μнерлеріміз Асы бойындаѓы анау ќалыњ елде 
шалќитын шыѓар”, – деп жымыњдап ќойды. 1927 жылы той 
‰стінде Жакењ Ќарќара мањын біраз айналып, Асы тμњірегін 
кμп аралап еді. Осы μзенніњ екі жаќ бел ортасын Кеген, 
Ењбекшіќазаќ, Талѓар елдері жайлайтынын, Жакењніњ 
маќтаѓанын айтып елестетеді. Таѓы да Иса: “Апырай, Жакењ 
мынау табиѓат байлыѓын, халыќтыњ жайлау кμріністерін 
сезгіштік ќарад‰рсін білімімен оќыѓан адамдай суреттеп, 
шебер маќтады-ау”, – деп μтті .
Єміре: “Ескіше оќыѓан-ау Жакењ μзі”, – десе, Иса: 
“Болса болар”, – деп тμњірекке ќайтармалап кμз жіберіп 
жатты. Сол кезде Єміре “Ќ±лагер” єнін айтќанда Жакењніњ 
маќтаѓанын, халыќтыњ м±ра єндерімен той ‰стінде бірінші 
рет кездескенімізде шет патшаѓа барѓанда ќазаќтыњ атын 
шыѓарып, бєйге алѓан єндеріњді шырќашы деп μтінгенін 
еске салдым.
...Шетелге барып єн салып, ќазаќ елінің єнші халыќ деген 
атаѓын шыѓарѓан Єміре Ќашаубай±лы алдарыңызѓа шыѓады, 
– дегенде, д‰ркіресіп бір ж‰ріп берді. Алаќандарын ±рып 
еді, жμнді дыбыс шыќпады, айғайѓа басты. Єміре сєлемдесіп 
отырды. “Дударды”, “Ќапапияны”, “Жанботаны” шырќап 
т±ра бергенде, “кетпе” деп шуылдап ќоя берді. Бєйекші 
шыѓып, ќайыра єкелді. – Сол шет патша Парижден бєйге 
алѓан єннің бірі “Дудар” болса, екіншісі – “Аѓашаяќ”, – деді 

45
де жоќ болды. Єміре тастап кеп жіберді, бітіріп ќаша жμнелді. 
Бєйекші сырнайымен ±стай алып шыќты. Татарша да, 
ќазаќша да басып-басып жіберді. Ж±рт таңғалды. ¤йтпесе 
босататын да емес. Кезек басќаѓа тиді.
...Єміреніњ шєкірті Бисмиллє шыѓады, – дегенде біреу “аты 
жаќсы” екен деп айѓайлап жатыр. Мен де асыѓып ќалѓан 
сияќтымын. Єміре, Исадан ‰йренгендей, басымды бір 
ењкейтіп, кμтеріп алып, орындыќќа келіп бастап, олар да 
ќарыќ болып жатыр. Бєйге алды – бір жылќы. Екінші бєйге 
– сиыр, ‰шіншісі – ‰ш ќой. Тμртінші, бесінші бєйгілер де ќой 
болды. Ат келгенше к‰рес, єйелдер к‰ресі де болып жатты. 
Кμкпар серкесі байлауда т±р. Бір кедейдің міністегі бесті аты 
бірінші болып келді. ¤зге аттар – мыќты, єлді шаруалардікі. 
Батыраќтар аты келген кедейді ќолтыѓынан кμтермелеп, 
міне, ‰стем болѓаныњныњ бастамасы осы деп шуылдасып 
жатыр. Кедейдіњ аты кішкене, ж±мыр, аяќ-басы балѓадай, 
іші жоќ, бєрі ќабырѓа сияќты. Екі жаѓы шекелі, танауы 
кењ. Жерден кμмулі тењгені шауып келіп єкету басталды. 
‡ш бμлек, ‰ш рет кμмді. Бір-бір будасында екі-‰ш ќойдыњ 
ќ±ны, он сомнан єрќайсысында. Біз де тењгелік ілеміз деп, 
бір-бір шауып μттік, мањайлай алмадыќ. Мен ењ артын ала 
намыстана, ќ±лшынып ±мтылып едім, т‰сіп ќала жаздап, 
ат мойнын ќ±шып барып т‰зелдім. Жолдастарым к‰ліп 
жатыр. Сендердіњ намысыњды жыртамын деп, ќолым жерге 
тиіп μтті ѓой деп жатырмын. Бір кезде жатќан ‰йіміздіњ 
иесі Несіпбай бірі жатаѓан атќа мінген екен. Бір кμмгенін 
іліп єкеткен, бєріміз ат ќойып жетіп бардыќ. «Ќазаќтың 
атын шыѓарѓан сізді есіме ала ±мтылып едім, олжа сізге», 
– деп Єміреге бере салды. Єміре талай жиында ат, палуан 
бєйгелерінен ‰лес алып, маѓан талай ќ±шаќтатқан.
...Бір к‰ні Ж±мат мені шаќырып алды да: “Наркомпрос 
арќылы Ж‰ргенов єкеңді іздеп жатыр. Тез ‰йіњді, єкењді 
Кузнецкіден кμшіріп єкел”, - деп б±йрыќ етті. Бір жетіде 
єкем келіп ќалды. Ертењінде театрѓа барсам, Ќазаќстан 
бойынша керемет жиналыс болады деген сμздер ќ±лаѓыма 
шалынып ќалды. Ќызметке келген жерімде, Ж±матќа келіп 
сєлемдестім. – Келді ме? – деді, – Иє, - дедім. Ќызмет артынан 
єкейге Ж±матты, Жанбикені алып келдім. Керекуден кейін 
кμріскені. Есіктен кіре сєлемдесіп, екеуі ќұшаќтасып, єкем 
сияқтымын. Әміре, Исадан үйренгендей, басымды бір
Кузнецкіден көшіріп әкел, – деп бұйрық етті. Бір жетіде

46
бетінен иіскеп жатыр. Екеуі сєлем етісіп отырды. Єкем кμз 
жасын ќ±рѓатып, орамалмен сыйпап жатып, Ќашаубай±лы 
Ємірені, Сатыбалдиев Єбікейді с±рап жатты. «Єбікейді 
білмеймін, – деді де. – Біреулерден біліп, Бисмиллєѓа 
айтармын. Єміре μлді», – дегенде кμзініњ жања ѓана тоќтаѓан 
жасы кμл болды.

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: