Хал, хал иесі – жаны таза, парасатты, Алланың ырзалығы мен ма- хаббатына ие болған құл. Хал адамға беріледі; Тəубе

140

əде бие тін де мол ұшырасады: Жар (Жаратушы Алла. Мұны «əйел» ма ғы-

на сын да  түсінуге  болмайды).  Ғашықтық  (Аллаға  ғашықтық.  Пенделік 

құ мар лық емес. Егер олай түсінетін болсақ, Омар Һəйамның сопылық 

ойларын тым арзандатып аламыз). 

«Шам мен көбелек» ишарасын (символ) түсіну үшін Жалаладдин Ру-

ми дің «Көбелектер хикаясын» еске түсіруге болады:

Бір  топ  көбелек  жанып  тұрған  шамды  қызықтап  қарайды.  Ішіндегі 

қа рия сы бір көбелекті жақын барып біліп келуге жұмсайды. Ол шамды 

қа на ты мен сипап өтіп, «Шам деген – ыстық шиша екен», – деп қайтады. 

Екіншісі келіп, шамның үстінен қарап: «Шам деген – жанып тұрған біл-

те екен», – дейді. Үшіншісі шамның ішіне қойып кетіп, күйіп жоқ бола-

ды. Сонда шамның қасиетін ең жетік білген үшінші көбелек болып шы-

ға ды. Ол өзін жоқ етті (Аллада жоқ болу нышаны). Қария көбелек – пір, 

көбелектер – пірге қол берген шəкірттері бейнесінде тұспаланады. Бұл-

бұл дың гүлге ғашықтығы да осы ойды білдіреді. Шəкəрімнің мына өлең 

жолдары бұл ойдың мағынасын аша түседі:

Сорлы бұлбұл жарға асық боп,

Нұрлы гүлге айтты зар.

Көбелек те шамды алам деп,

Отқа түсті боп құмар.

Сопылық мақсаты – кемел адам (инсани кəміл) дəрежесіне жету. Ке-

мел адам Алланың есімі – сипаттарын, істерін, толық өзінде көрсете біл-

ген адам. Толық адам көздің қарашығына ұқсайды. Өзін көре алмайды, 

бəрін көреді. 

Кемел адам – Алланың есім-сипатының айнасы. Кемел адам идеясын 

жырлаған Жүсіп Баласағұни өзінің «Құдтадғу білігін» жазған кезде Қожа 

Ахмет атамыз əлі дүниеге келмеген, сопылық поэзия кең өрістей қой ған 

жоқ еді. Баласағұни дастанында таза түркілік поэзия ықпалы мықты. 

Баласағұни  қоғамдағы  əр  адамның  өз  орнында  жетік  болуын,  ке-

мелдікке ұмтылуын жырлайды. Кемел билеуші, кемел уəзір, кемел Хас 

Ха жыб, кемел əскербасы – кемел мемлекет жасау жырлады. Бұл тұста 

əл-Фарабимен көбірек үндеседі. «Құтадғу білік» сарындас шы ғар ма лар 

қа та ры на дидактикалық тəсілмен жазылған «Қабуснама», Имам Ғаз за ли-

дің «Əдеп əліппесі», «Бақытқа жету əліппесі», «Ей, перзент» кітаптарын 

айтуға болар еді. Ғаззалидің (Хижраның 505 ж. дүниеден өткен) «Ба  қыт -

қа жету əліппесінде»: «Пəлен кісі сізді жамандады», – депті. Сонда əкім 

əлгі кісіге айтқан екен: «Маған бұл хабарды жеткізіп, үш қия нат жа са-

дың. Бірі – көңілсіздендірдің; екінші – ашық көңілімді уа йым ға қал дыр-

дың, үшінші – өзіңнің жылпостығыңды көрсеттің». Сонымен бірге: «Өз 

жа ра ты лы сың ды  танысаң,  өз  пəруəрдігеріңді  (жа ра ту шың ды)  та  ныр -

141

сың», – депті. «Құтты біліктегі» Одғұрмыш – жер астында жалғыздан-

жал ғыз өмір сүретін əулие-сопының нақ өзі. Оның өзін-өзі тану жолына 

тү сіп, нəпсісін тыйғаны сондай – ел басшысы лауазымды қызметке ша-

қыр ған да да елп етпейді. Ақыры, жал ғыз дық пен жан тапсырады. 

Қашқаридің  ғашықтық  жырлары  да  сопылық  идеямен  суарылғаны 

кү мəн туғызбайды. Бұл сопылық идея түркі əдебиетінде Ясауи поэзия-

сында жарқырай көрініп, үлкен арнаға айналды. «Хикметтер» арқылы 

кең  жайылды.  Оның  айтқан  көрінісін  Ясауидің  тікелей  шəкірті  Ахмет 

Жүй не ки дің  «Ақиқат  сыйы»  кітабы  ұстазының  ой-мұраттарымен  суа-

рыл ған. «Азға  қанағат  ету», «Жан  жомарттығы»  тазалық-имандылық 

идеялары Ясауи салған жолдың өміршендігін дəлелдейді. Ясауи: 

Ақыр заманның үмметтері үйлерін безендіреді, 

Əдейі нəпсіге қызығып, əр сəт сайын адамгершілігін бұзады.

Атақ абырой, даңққа үйір қылар бойларын,

Арыстан баба сөздерін есітіңіз, тəбəрік –

десе, шəкірті, замандасы Сүлеймен Бақырғани мен Ахмет Жүйнеки оны 

жалғастырады. Алғашқысы:

Əдейі нəпсі үшін

Күні-түні жанымды қинағаным,

Неге түрлі жиһазды жар салып жүріп жинағаным,

Осынша жылдар ішіп-жеп, 

Сауық-сайран, жан тыныштық қылғаным,

Баршасының азғырушысы 

Шайтан екенін білмедім, – 

десе Ахмет Жүйнеки:

Малға сен неге сонша сұқтанасың?

Көңілдегі қамың, тіліңдегі сөзің – мал 

(Бұл жерде əңгіме дүние-мүлік, байлық туралы. – А.Қ.).

Өлесің. Тіртінектеп жиған малың дүниеде қалады.

Сенің малың – берген, пайдаланылған мал,

Қатып ұстап тұрған малың – өзіңе қасірет, – 

дейді.

Ясауи түсіндірген ислам дінінде риякерлік пен дүние үшін дінді сау-

да ға салу мүлде жоқ. 

142

Ясауи  түсіндірген  ислам  ХІІІ–XIV  ғасырлардағы  түркі  əдебиетінде 

де жалғасын тапты. Осы кездерде ғашықтық дастандардың көбеюі: Əли-

дің «Қисса Жүсібі», Құтыбтың «Хұсырау уа Шырын», діни əдебиеттің 

дами  бастауы: «Қисас-ул-əнбиа», «Жұмжұма», «Неһж  ул-Фарадис», 

«Гүл стан би-т-туркидің» тууы – түркі дүниесінің əлемді тануы мен өзін 

тануы, діни имандылыққа бет бұруының көріністері. 

Əлидің  «Қисса  Жүсібінің»  сүйегі  еврей-арабтікі  болғанымен,  түр кі 

поэзиясында трансформацияланып, сопылық поэзияның ерекше лік те рін 

молынан  сіңірген.  Сұлулық  символын  жырлау,  ғашықтардың  бір-бірі-

не  жақындағанда  күйіп  кетуі,  соның  қамшының  сабы  арқылы  берілуі 

соның  айғақты  белгілері  болатын.  Ал  «Махаббат  наманы»  жазған  хо-

резмдік  ақынды  тікелей  Ясауи  мектебінің  өкілі  деуге  болады.  Жанры 

жағынан арабтың трассул əдебиетінен бастау алатын хат түріндегі шы-

ғар ма десек, мазмұны жағынан тікелей сопылық поэзия ықпалында ту-

ған. Дастаннан жоғарыда аталып өткен сопылық компоненттер мен ме-

тафораларды түгелге жуық тауып алуға болады.

Бұл – Аллаға ғашықтық дастаны. Сопылық поэзияда кемелге жеткен 

адам əр нəрсені мейірім-рақыммен сүйеді. Ол Аллаға барар жолдың ға-

шық тық екенін біледі. Аллаға бару, шын ғашықтықты тану үшін бар лық 

жаман қасиеттен құтылып, оның орнына сабыр, сенім, ынсап, жақ сы-

лық ты қоюы керек. Адамдық кемелдікке жету үшін азапқа көну – ба қыт-

қа жету.

Сопылық  идея  ХХ  ғасыр  басындағы  қазақ  поэзиясында  да  жал ға-

сын тапты. «Кітаби ақындар» атанған Жүсіпбек Шайхисламұлы, Шəди 

Жəңгірұлы, Кашафутдин, Ақылбек Сабалұлы, Мəулікей Жұмашұлы, Нұр-

жан Наушабайұлы, Мəшһүр Жүсіп, тіпті Мұхаметжан Сералин, Сұл тан-

мах мұт, Шəкəрім шығармаларындағы дағдылы дəстүрлер жалғастығы, 

тұ рақ ты бейнелеулер соны айғақтайды. 

Жалпы  алғанда,  Ясауи  дəстүрі – қазақ  əдебиетіндегі  мазмұнды  да 

ма ғы на лы арнаның негіздері. Ясауи насихаттаған имандылық адам са-

насына, əсіресе жастар сезіміне қалайша тірек бола алатынын Бə ди үз за-

ман Саид Нұрсидің «Рисала-и Нұр» кітабынан алынған мына бір үзін ді 

дəлелдей түседі ғой дейміз: «Адамзаттың жартысы жасөспірімдер еке ні 

мəлім. Олар өздеріне тым қорқынышты əрі қайғылы көрінетін қа за лар-

ға тек жаннат ұғымын қарсы қойып, сол арқылы төтеп береді. Олар дың 

тым əлсіз əрі нəзік жаратылысы тек осылайша рухани төзімділік таны-

тады. Əр нəрседен тез сағы сынған қорғансыз да əлсіз көңілдері əл гін-

дей  жаннат  ұғымынан  үміттеніп,  шат  өмір  сүреді...  Əйтпесе  əр да йым 

айналасында  болып  жатқан  қайғылы  қазалар  əлгі  бейшараның  үре йін 

ұшырып, көңіл күйін тас-талқан етеді. Тек көзін ғана емес, рух, жү рек, 

ақыл сияқты сезімдерін де жылатып, хайуанға айналдырады». 

Ясауи – имандылығы терең, жапырағы жайсаң алып бəйтерек. 

«Егемен Қазақстан». 2000, 20 қазан

143

СƏБИТ МҰҚАНОВ ЖƏНЕ «ХАЛЫҚ МҰРАСЫ»

Сəбит  Мұқановтың  қыруар  жазушылық  еңбегінің  қазақ  халқының 

ежел гі  мəдениеті  мен  əдебиеті  жайында  жазғандары  өз  алдына  бір 

төбе.

Көпке мəлім, ол 1942 жылы «ХVІІІ–ХІХ ғасырлардағы қазақ əде бие-

тін»  шығарғанда,  жазып-дайындаған  кейбір  тараулары  кітапқа  енбей 

қал ды.  Идеологияның  қатаң  талабына  сыймады.  Осы  дүниелерін  жа-

зушы 1973 жылы қайта жаңартып жазып, жинақтап, 1974 жылы «Халық 

мұ ра сы» деген атпен бастырып шығарған болатын. Кітапты бүгінгі күн 

талаптарымен қайта бір қолға алып қарағанда, көптеген мəселенің əлі 

күн ге маңызы мен өзектілігін жоймағаны анық аңғарылады. Өкінішке 

қа рай, қай тақырып бұрын жазылды, қаншасын кейін қосты деген мə се-

ле ні бұрынғы қолжазбаны қолға алып, салыстыра қарау мүмкіндігі дəл 

қа зір гі сəтте қолымызда жоқ.

Қазақ  халқының  мəдениетін  көне  замандардан  бастап  қарастыру 

идея сы жазушыға осы бағыттағы орыс тіліндегі басылымдарды оқып-

танысудан пайда болса керек. Əсіресе өзі атап өткен екі кітаптың əсері 

байқалады.  Ол  Б.Я.  Владимирцевтің  «Монғолдардың  қоғамдық  кұ ры-

лы сы»  жəне  Эдуард  Бернетт  Тайлордың  «Алғашқы  мəдениет» («Пер-

вобытная культура») кітабы болса керек. Жазушыға Э.Б. Тайлор кі та бы 

қатты əсер еткендігі анық.

Э.Б. Тайлор (1832–1917 жж.) – ағылшынның этнолог ғалымы, адам-

зат тың мəдени дамуын теориялық негіздеген адам. Өмір бойы өз бетімен 

оқып-үйреніп,  өзін-өзі  жетілдірудің  арқасында,  елуден  асқан  шағында 

Лон дон да ғы Оксфорд университетінің жанындағы Этнографиялық му-

зей дің ұйымдастырушысы əрі шырақшысы болып, 1884–1886 жылдары 

аталмыш университеттің антропологиядан дəріс оқитын ұстазы дə ре же-

сі не дейін жеткен. 

Э.Б. Тайлордың 1871 жылы жарық көрген «Алғашқы мəдениет» кі-

табы ғалымның атын əлемге танытқан болатын. Бұл кітап орыс тілінде 

1872, 1896–97 жылдары  жарық  көріп,  христиан  дініне  қайшы  келетін 

жақ та ры бар болғандықтан, цензура оның ішінен көп нəрсені қыс қар-

тып жіберген. Сəбеңнің қолына тиіп, ол оқып шыққан кітап 1939 жыл ғы 

басылым болуы керек. Онда ағылшын этнологінің «Алғашкы мəдениет» 

жəне «Антропология» кітаптарынан алынған тараулар біріктіріліп бе ріл-

ген.  Кітаптың  соңғы  басылымы  Мəскеуден  Сəбең  өмірден  өткен  соң, 

1989 жылы шықты. Сəбеңнің «Халық тарихы» мен Э.Б. Тайлор кі та бы-

ның  арасындағы  кейбір  құрылымдық  ұқсастықтың  себебі  осы  бо лу ға 

керек. Ең негізгісі, екі кітапта да туындыгердің өз көзімен көрген жай-

лары əңгімеленіп беріліп отырады, бұл зерттеудің таза ғылыми жа ғы нан 

гөрі, көпшілікке арналғандығын аңғартады.

144

Сəбеңнің бұл кітабы «Шежіре жəне тарих жайында», «Қазақ хал қы-

ның қоғамдық өмірі», «Материалдық мəдениеті», «Жан азығы», «Жазба 

əдебиет белестері» атты бес бөлімнен тұрады. Қазақ халқының мə де ние-

ті мен əдебиетінің бастау көздерін, терең тамырларын жан-жақты көр-

се тіп  беруді  мақсат  етеді: «...ендігі  жерде  қазақ  халқының  шежіресіне 

қа тыс ты  тек  өзіміз  білетін  ғылыми-зерттеулерден  оқыған,  естіген,  көз 

көр ген жайларды ғана əңгіме етуді жөн көрдік», – дейді (12-б.).

Кітапты оқып отырғанда Сəбеңнің халықтың ауызекі əңгімелерімен 

бірге  шежіре-тарихын,  жазба  жəдігерліктерді,  ғылыми  еңбектерді  көп 

білгендігін аңғармау мүмкін емес.

Түркілердің  ғұн  тарихынан  таратып  əкетіп,  Еділге  (Аттила)  дейін, 

Жошы-Бату  хандар,  қыпшақтар  мемлекетіне  дейін  еркін  меңгеріп  жа-

зады.  Кейбір  мəселелерде  біздің  тарихымыз  əлі  Сəбең  айтып  кеткен 

деңгейден тым алысқа бара қоймағандығын мойындауымыз керек.

Еділ  (Аттила)  бастаған  қалың  қолдың  Римге  дейін  барғанын  айта 

келіп, 1961 жылы Римде болғанда «Ватикан музейі» аталатын сарайдан 

Рис суретшісі салған Еділдің портретін көргенімен тиянақтайды: «Бірақ 

сурет кейіннен жасалғанға ұқсайды, олай дейтінім, көне заманның ба-

тыры  Оспан  түріктерінің  (Түркияның  латшаларына)  офицерлеріне  ұқ-

са тып  жіберген», – дейді.  Осы  тарауда  зерттеуші  Сəбеңнің  Əбілғазы 

Баһадүр  шежіресіне  сүйене  отырып,  Афрасиябтың – Оғыздың  баласы 

Бука екені жөніндегі пікірі қызықты.

Сондай-ақ хазарлар жөніндегі деректері де əдебиетпен ұш тас ты рып, 

əдемі дəлелдеген. «Игорь жорығы туралы жырда» айтылатын по ло вец-

тер дің (поля-вен) атауы «далалықтар» деген мағынаны біл ді ре тін ді гін, 

оларды еуропалықтар ертеде «хазар» деп, ирандықтар «дешт-қып шақ» 

(«далалық  қыпшақ»)  деп  атағаны  туралы  мəліметтер  береді  де, 1960 

жылы  Ніл  өзенінің  бойынан  Хазар  елін  кездестіргенін  айтады.  Олар 

Александр Македонский əскерімен бірге келген деген тұ жы рым жасай-

ды.  Оған  Нұржан  Наушабаевтың (1857–1919) шежіресінен  мына  өлең 

жолдары дəлел ретінде ұсынылады:

Мəккə-и  Мукəррамə,  Шам  жағында,  бір  тайпы  ел – туған  қыпшақ 

«Хазар» деген. Бұған қарағанда, қыпшақ – «хазардың» көне замандағы 

аты болуы мүмкіндігін ескертеді.

Тағы  бір  қызықты  жайды  айтпай  кетуге  болмас:  Бұрынғы  заманда 

ақ сү йек тер жекпе-жекке шыққанда, екі жақ ататектерін сұрасып, теңдес 

болса  ғана  сайысқан  екен. «Зарқұм»  қиссасында  Əзіреті  Ғалиға  ирак 

патшасы Зарқұмның: «Жарқыным, кім болады затың?» – деді, «Куəлік, 

бар ма қолда хаттың», – деді деп жатуы сондықтан. Кітапта Əбілғазы Ба-

һа дүр (1603–1663), Мұхаммед Хайдар Дулати (1499–1551) шежірелері 

туралы қажетті жерінде кең мəліметтер беріледі. Сол кітаптарға сілте-

мелер жасалынып отырады. Қазақ даласына исламның келуі, Мұхаммед 

145

пай ғам бар дың  өмірбаяны,  төрт  шадияры,  олардан  тараған  əулеттер 

жайынан да біраз жазылып, баяндалған. 

Туындыгердің бұл жердегі мақсаты ислам дініне қарсы күрес емес (ке-

ңес дəуірінде кең насихатталған), керісінше халық жадын жаңарту мақ-

са тын да жазылғандай. «XVIII жəне XIX ғасырларда қожалар арасынан 

дарынды ақындар да шыққан. Мысалы, Арқада – Шортанбай, Тор ғай-

да – Серəлі, Жетісуда – Жарылғасын мен Жүсіпбек, Сырдария бо йын да 

Мə де лі мен Майлы. Бұлар да, негізінде, ислам дінін үгіттеушілер бол ға-

ны мен, қазақтың халықтық өмірінен талай шындықты ақтарып, артта-

рына толып жатқан елеулі мұралар қалдырған», – деуді де ұмытпайды. 

Бас қа ны  былай  қойғанда, 70-жылдардағы  саясаттың  Шортанбай  мен 

Жү сіп бек ке қырын екенін ескерсек, бұл сөздердің қаншалықты маңызға 

ие болатынын түсінеміз.

Осындағы қазақ дүниетанымының қалыптасуындағы тəңірлік се нім-

нің,  анимистік  түсініктің  жөн-жосығын,  мифтерді  талдауы  да  бүгінде 

ескерген  жоқ.  Бұл  мəселені  жазуда 1961 жылы  Ленинградта  басылған 

«Мифология  сөздігін»  пайдаланғанын  ескертіп  отырады «...Кі тап та ғы 

де рек тер бойынша, көне замандағы мифтердің саны мыңнан астам» деуі 

– соның айғағы. Грек мифологиясындағы құдайларды қазақ миф те рі мен 

салыстырады. Оны өзі көрген əңгімелермен толықтыра кетуі мə се ле ге 

оқырманның қызығушылығын арттырады. Қазақ мал шы ла ры ның бағыт-

бағдарды  жұлдызға  қарап  ажырататынына: «Ауылдан  келе  жат қан  ке-

руеншілермен бірге жолға ерте шығуды көздеп, таңның атуын са ғат қа 

қарап білмек болдым. Сонда Əбілжан деген қарт туысым «тəйірі, са ғат 

не білуші еді, Үркерге қарап тұруымыз керек», – деп түні бойы Үр кер дің 

жылжуын бақылағаны бар», – деп нақты мысал келтірді.

Сəбең – селжук түріктерінің тарихын əдемі де жүйелі баяндап, қа лың 

көпшілікке алғаш жеткізіп бергендердің бірі. Хижраның ІІ ғасырында 

тү рік тер дің  Каспий  төңірегінде  Селжук  мемлекетін  құрғаны,  арабтар 

ықпалынан біртіндеп босап, 1453 жылдары Византияны құлатып, Кон-

стантинопольды (Стамбул) басып алғаны, сол кезде қолбасшылық жа-

са ған  Сейіт-Батталдың  есімі  түркі  елдеріне  аңыз  болғаны – бəрі-бəрі 

баян дал ған.  Стамбулды  қазақтар  Ислампол  деп  атаған,  оны  өлеңге  де 

кіргізіп жіберген: «Сен есіме түскенде, беу, қарағым, кемесіндей Ислам-

пол бұ раң дай мын».

Кітапта  қазіргі  күнде  сопылық  поэзияның  ерекшеліктерін  түсіну 

үшін  қажетті  кілт  берілгендігін  де  айта  кеткен  орынды.  Ахмет  Ясауи 

жыр ла ған «Тариқат», «шариғат», «мағрифат», «ақиқаттың» алғашқы екі 

ұғы мын Сəбең былай түсіндіреді:

«Арабтар: əдет заңын – «тариқат», дін заңын «шариғат» деп атайды. 

Қа зақ та шариғаттан тариқат басым болған. Бұл заңды қолданушылар – 

билер» (58-б.).

146

Бұдан басқа да, қазақтың шаруашылық жағдайлары, төрт түлік атау-

лары, қолданылуына мəн берілген. Мысалы, «түйе түлігінің атауларын 

аз білем», – дей келіп, бір жастағы төлі – бота, екі жаста – тайлақ, үш 

жа са ры ның еркегі буыршын екенін, қыс туатын қозыны «арамза» дей-

тінін, алғаш құлындаған байтал – қулық («қулық құлынжанды») еке нін 

түсіндіріп  берген  осы  сияқты  кітаптар  болса,  қазіргі  күнімізде  керек 

емес деп кім айтар? Тіпті Сəбеңнің осы кітабынан алып, мектеп окушы-

ларына арналған шағын кітапша құрастырса да болғандай екен. Мыса-

лы: «шытыр» дейтін жапырақты шөп болады, оны түйе мен сиыр малы 

жесе, іші кеуіп, өліп қалады.

Өлтірмеу шарасы оңай: төрт аяғын таңып тастап, кепкен қарынның 

сыртынан  піскілесе,  мал  оңалып  кетеді». «Түйнек»  ауруынан  малдың 

ішегі түйіледі. Қазақ емшілері көрікпен үрлеу арқылы осы түйінді де тү-

зеп жіберетін». «Қатпа» болған түйенің аузына кергіш салады да, кө ме-

йі не ыстық сарымай немесе мұнай сұйығын құяды». «Қойдан то па лаң» 

дейтін індет бар. Оған халық емі қонбайды... Қазақтың «топалаң тигір» 

деген қарғысы осыдан қалған» (81 б.). 

Осы шағын анықтамалықтың тамырдан алыстап кеткен жастар үшін 

пайдасы зор екені түсінікті.

Айта  берсе,  қазақ  аңшылығы,  тұрағы,  киім-кешегі,  көлік-тұрманы, 

жалпы  мəдениетінен  терең  мəлімет  алуға  болады.  Əсіресе 70-жылдар 

үшін зор маңызы болғанын аңғару қиын емес. Оның ішінде «Қиссалар 

туралы» жəне «Жазба əдебиет белестері» мақалаларын жеке бөліп қа рас-

тыр ған жөн.

Қисса жанры көненің көзіндей болған Сəбең сияқты кісілер үшін ру-

хани  лəззат  көзі  болғанымен, 70-жылдардағы  əдебиеттанудағы  жа бық 

тақырыптардың  бірі  болатын.  Сəбең  қиссалар  жайындағы  ма қа ла сын-

да «қиссаның» – «баяндау» деген мағынадағы араб сөзі екенін тү сін ді-

ріп,  осы  жанрға  жазылған  қисса-дастандарды  мазмұнына  қарай  екіге 

бөледі:  азаматтық  жəне  соғыс  тақырыбындағы.  Біріншісіне  ғашықтық 

жырларды, екіншісіне діни дастандарды қосқан. «Бозжігіт» кітабының 

қағаздары  татардың  көз  жасынан  шіріді», – деп  Ғабдолла  Тоқай  айт-

қан дай,  бізге  жеткен  махаббат  жайындағы  қисса-кітапшалар  беттері 

қазақ оқушылары мен тыңдаушыларының көз жасынан «шіріді». Ауыр 

еңбектен  қолдары  босаған  шақтарында,  қиссаларды  сүйсіне  тыңдаған 

топтарды  өзіміз  талай  көрдік», – деп,  бұл  шығармалардың  қажеттігін 

əдейі еңбекші, қарапайым халыққа жақын етіп қояды. Əрине, қисса қа-

зақ халқының рухани мұрасы екені даусыз еді.

Зерттеушінің бұл тарауда талдап көрсеткені: «Мұхаммедия», «Пай-

ғам бар дың дүние салуы», «Кербала шөлінде», «Қырық уəзір», «Қасым 

Жомарт»  тағы  басқа  қисса-дастандар.  Бұл  дастандарды  Сəбеңнің  өзі 

біл ген, бала кезде ауыл арасында талай жатқа да айтқан: «Кербала шө-

147

лін» жатқа айтатын едім. Сонда тыңдаушылармен бірге қиссаның бірер 

жерінде өзім де жасқа булығатынмын», – деуі дəлел. Сонымен бір ге жо-

ға ры да  аталып  өткен  қиссалардың  түпкі  шығу  төркіндерін  ай қын дап, 

кейі араб əңгімелелерінен алынғанын, кейі ортаазиялық сюжеттер екенін 

алғаш анықтап бергендігін, осы мəселемен кейін айналысып жүрген ға-

лым дар дың мойындайтыны анық. Шындығына келгенде, Б.Ша ла баев-

тың  «Қиссаға  шалағай  қарамайық»  деген  шағын  ғана  мақаласынан 

басқа  зерттеу  жоққа  тəн  еді.  Туындыгердің  Жүсіпбек  Шайхисламұлы 

жаз ған «Қасым Жомарт» қиссасын талдай отырып (3000 жол өлең), бұл 

қисса қаһарманының Атымтай Жомарттан айырмашылығын дəл анық-

тап  бергені  көңілге  қонады: «Қазақ  Атымтайды  жомарттықтың  атасы 

көр ге ні мен, Қасымды олай көрмейді. Өйткені қазақ ұғымындағы Қасым 

Атымтайдай пейіл жомарты емес, байлықтың жомарты», – деген.

Сəбең қазақ əдебиетінің тарихын баяндауға келгенде, қай дəуірден, 

кімнен бастар екен деген қызығушылықтың тұратыны рас. Ол: «Қа зақ-

тың жазба əдебиетінің нақ қай кезден басталғаны – əлі зерттелмеген, анық-

тал ма ған мəселе», – деп келеді де, ерте замандағы қазақ даласында тасқа 

қа шал ған таңбаларға қарағанда, арғы тамыры иероглифтерге баратыны, 

Орхон-Енисей  жазуының  таңбаларымен  байланысы  бар  екенін  айтып 

өтеді. Тіпті Орхон ескерткіштерінің жазуы біздің жыл санауымызға дейін 

Сібірде туған деген ойы мүлде тың болатын. Рас, Сəбең бұл кітабын шы-

ғар ған жылы Бейсембай Кенжебаевтың «Қазақ əдебиеті тарихының мə се-

ле ле рі» (1974) жарық көрген еді. Бірақ Сəбең өз кітабын жазғанға дейін 

бұл  еңбекті  білді  деу  қисынсыз  еді.  Ал 1967 жылы  шыққан  «Ертедегі 

əде биет  нұсқаларын»  жəне  «Қазақ  əдебиетінің  қалыптасу  кезеңдерін» 

де қараған-қарамағаны мəлімсіз. Сəбең мақаласының жүйесі бойынша 

қа ра сақ, олардың ешқайсысына соқпайды, өзінше сүрлеу жасайды. Жо-

ға ры да ғы  Орхон  жазуларынан,  олардың  таңбасынан  тартқан  ізді  «Ал-

тын Орда» тарихына қосып, Алтын Орданың соңғы ханы Тоқтамыстың 

жар лық та ры  көне  түркі  тілінде  араб  əрпімен  жазылғандығын,  Сырым 

Дат ұлы көтерілісі кезіндегі хаттар тілі жағынан жалпы түркіліктен гөрі, 

қа зақ тіліне жақын деген тұжырым жасайды. Жалпы алғанда, жазба əде-

биет тің болуы алфавиттің түзілуіне, əдеби ескерткіштердің тууына бай-

ла ныс ты ғын негізге ала отырып, жазу тарихына қысқаша шолу жасаған. 

Со ның өзінен біраз ойлар өрбиді.

Қорытып  айтқанда, «Халық  мұрасы»  кітабы – өз  кезеңінде  қазақ 

халқы мəдениетін жан-жақты қарастырып, тереңнен тартып көрсету ар-

қы лы, ұлттық сананың қалыптасуына зор ықпал жасаған еңбек. Кейде 

қо ғам ның  кінəсін,  адамның  күнəсіне  айналдырып  қоятын  кездеріміз 

бар. Əде биет жасалмады, шын əдебиет тарихы жазылмады деген пікір 

де айтылып жатады. Əр ұрпақтың тарихты өзінен бастағысы келуі жақ-

сы қа сиет емес. Өзімізден бұрынғылардың саясаттың қыспағында жүр-

148

се де, уақыттың берген мүмкіндігі деңгейінде көп іс тындырғанын ұмыт-

па уы мыз керек.

жүктеу/скачать 3,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: