Бағдарламасы «Педагогикалық психология»


Оқу үрдісіндегі қарым-қатынас



бет52/65
Дата31.12.2021
өлшемі0,64 Mb.
#22104
түріБағдарламасы
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   65
Байланысты:
Ба дарламасы «Педагогикалы психология»

Оқу үрдісіндегі қарым-қатынас.

Қарым-қатынасқа жалпы сипаттама.

Қарым-қатынас немесе көп жағдайларда коммуникация – кең де, көлемді түсінік. Бұл ақыл-ойдың қатысы бар, жоқ вербальді байланыс, алу және беру. Аспан кеңістігінде де үлкен-үлкен аспан денелерінің арасында да коммуникация бар және Лермонтов «Жұлдыздар да жұлдыздармен сөйлеседі» деп айтқандай ол жаңа, күтпеген түсінікке ие болады. Қарым-қатынас жасау әртүрлі, оның көп формасы мен түрлері болады. Педагогикалық қарым-қатынас адамдардың арасындағы жеке қатынас. Оның өзінің жалпы белгілері және өзара іс-әрекеттің формалары, және де оқыту үрдісінде оның бағытталған формалары болады.

Сондықтан, педагогикалық қарым-қатынасты анықтамай тұрып, алдымен қарым-қатынасты феномен ретінде қарастырып алайық.
Қарым-қатынас проблемаларының тарихы.
Сөйлеудің, сөздің, үлкен жиындарда сөйлеудің адамға әсер ету өнерінің проблемаларының мәселелерін жалпы түрде Цицерон да алып қарастырған. Негізгі коммуникативті міндеттерді ол былай анықтаған «Не айту керек, қай жерде айту керек, қалай айту керек?». Цицерон осы міндеттердің әрқайсысын қарай отырып, ол сөз сөйлеудің орынды сөйлеу сапасын атап айтты, себебі «Адамның жағдайы, қызметі, беделі, жасы және орнына қарамай, көпшілік адамның ойын қалай болса солай білдіруге жол бермейді». Біздің қазіргі заманымызда бұл қарым-қатынастың негізгі ережесі – аудиториялық ерекшелігіне қарай, ойды білдірудің формасы мен мазмұнының ережесі.

Сонымен қатар, адамдар арасындағы қарым-қатынас – ХХ ғасырдың жаңа проблемасы болып табылады. Егер ежелгі Греция мен ежелгі Римде шешендік өнер риторика. Эвристика және диалектика жағынан зерттелсе, ал біздің заманымызда сөйлесу қарым-қатынасы, жеке алғанда педагогикалық қарым-қатынас басқа ғалымдар тарапынан да, мысалы: философия, социология, социолингвистика, психолингвистика, әлеуметтік психолгия, жалпы психолгия, педагогика және педагогикалық психолгия зерттелуде.

Сөйлесу қарым-қатынасы дүние жүзінде кең ауқымда зерттелуде. Тек қана АҚШ-тың өзінде ғана бұл проблемамен бірнеше ондаған мың ғылыми қызметкерлер айналысуда. Қарым-қатынасты зерттеу орталықтары алынған. Соның өзінде де осы күнге дейін «қарым-қатынасты оның формалары мен механизмдерін түсіндіруде әлі бір байламға келген жоқ. Шынында да зерттеушілер бұл процесстің әртүрлі моделдерін жасай отырып, оны әртүрлі көзқарас тұрғысынан түсіндіруде.

Қарым-қатынас проблемаларына жақындау.


Жалпы қарым-қатынас –адамдар арасында қарым-қатынас туғызу және дамыту тұрғысынан келгенде – күрделі, көп жоспарлы процесс. Ол басқа адамды түсіну, бірге жұмыс істегенде ақпарат алмасу, өзара іс-әрекетте белгілі бір стратегия жасау үшін қажет. Бұндай тұжырым келесіде келтірілген методологиялық жайттарға негізделеді. Біріншіден, ол қоғамдық, ақша-товарлық және жеке қарым-қатынастар ортақ құралы ретінде тіл және ақша «өзара қарым-қатынастары бір-бірінен ажырағысыз болады. Бұл қатынастардың күрделілігі мен толықтығы, тікелей вербальді қарым-қатынастар тұрғысынан қарауға мүмкіндік береді. Онда қарым-қатынастар процесінің заңдылықтары, оның және зерттеуге мүмкін болатын сипатта көрінеді.

Екіншіден, бұл процесті түсіну қарым-қатынастар мен іс-әрекеттің бірлігіне келіп негізделенетіндіктен «кез-келген қарым-қатынастардың адамдардың біріге жұмыс істеуінің спецификалық формалары бар». Бұдан, педагогиеалық қарым-қатынастарға тән біріге оқу жұмысының өзіне тән спецификасы келіп шығады.


Қарым-қатынас функциялары.

Қарым-қатынастың негізін анықтау үшін маңызды болып отырған себебі, бұл онжылдықтардағы дамып жатқан ұйымдастырудың фунционалды және деңгейлі елестетуі.(Б.Д.Парыгин, Г.М. Андреева). Қарым-қатынасты адамдардың өзара әрекеттесуі деп анықтады

Мектептегі жұмыс.

Мұғалім мен оқушылар арасындағы ортақ пайда үшін жасалатын біріккен еңбек.

П.Ф. Каптеров. Дидактикалық очерктер. Біліми теория.

І бөлім. Білім беру үрдісіндегі субьектілер ара-қатынасы (өзара әрекеті)

§1 Ара-қатынастың категорияға бөлінуі бойынша жалпы мінездеме.

Ара-қатынасы (өзара әрекеті) базистік, философиялық, отнологиялық категориялардың бірі болып саналады. Бұл байланыс қатынастың бір-біріне деген ықпалы арқылы дамуы тағы да басқа обьектілер феномені. Ара-қатынас бастапқы, шығу-тегі категориясы ара-қатынас бұл заттардың алғашқы бастаушысы болып табылатын шынайы саusa finalis (соңғы сепеп)

түрі. Біз ара-қатынастан әрі ілгері жылжи алмаймыз. Өйткені оның соңында білетін еш дүние жоқ (Ф.Энгельс). Кез келген құбылыс, обьект, өзара байланысы арқылы ғана мәлім бола алады. Қандай да бір екі обьетілер арасындағы қатынас бір-біріне деген әсерін ара-қатынас арқылы білуге болады. А.Н. Леонтьев диалекті-материалдық тұрғыдан қарағанда мынаны ескерген: ара-қатынастың органикалық әлемде тірі материяда спецификалық көрінісін. “ Өмір - бұл ерекше ұйымдастырылған денелердің ерекше өзара әрекеттерінің үрдісі”. «Тән» (дене) ұйымдастырылуы ана құрылым жоғары болса, солғұрлым ара-қатынас күрделене түседі.

Өлі табиғат немесе тірі және өлі табиғаттың барлық түрлерінде, олардың бір-біріне деген қатынасы бұзушы болуы мүмкін. Қысым түскен объект пассивті бекіністе болуы мүикін. Ол тек қана өзінің жойылу күші арқылы ара-қатынаста бола алады.

Ара-қатынас (өзара әрекет) мәселесі жағынан «Дене» (Тән) тірі табиғаттың, әсіресе адамдардың қатынасынан әрқашанда белсенді жақтары болады.

Адамдардың әлеуметтік қатынастары, әрекеттері әсіресе нақтысы болады. Белсенділік тұрғысы сақталатын, өзгеретін, дамушы және жоюшы болуы мүмкін. Реактивті тұрғыдан біреуге бағытталған, шешілген және шешілмеген, жауап қайтару, қарсы тұру әрекетінен немесе бірігіп әрекет етуі бекітілген. Бұл арада нақтысы вектор реактивінің бағытын білу. Реактив – бұл субъектінің әрқашанда активті екендігін туғызатын құбылыс. Сол уақытта бір агент екінші агенттің ықпалы бойынша өзінің іс-әрекеті арқылы жауап қайтарады. Ара-қатынас субъектілері жүзеге асыратын іс-әрекеттер арқылы қатынасады.

Ара-қатынас мінездемелері.

Тірі материялар қатынасындағы жақтардың мінездемесі – белсенділік болып табылады. Тірі материяның жоғарғы даму формасы адам болғандықтан оның жер бетінде белсенділігі түрлі ұйымдастыруларда арта түседі.

Бұл біріншіден интеллектуалды белсенділік. Екіншіден тежеуші - эффектілі адам белсенділігі. Оған бағытталған объект қатынас моделіне деген қабылдау көріністері. Машықтану теориясы бойынша (А.Н.Леонтьев), тіпті жекеленіп алынған мүше (мысалы: есту жүйесі) қарсылықты белсенділік таныта алатын әсер туғызады. Машықтану моделінің құрылымы объектіні қабылдау кезеңінде байқалатын қарым-қатынастағы екі жақтың реактивті позициясындағы қалпында байқалады.

Үшіншіден қоғамдық іс-әрекеттегі белсенділік бұл әр-түрлі іс-әрекет және қызмет барысында көрсетіледі. Белсенділік екіжақты ара-қатынас күшіне енгендіктен қос субъектілі қасиетке ие болады.

Ара-қатынас объектілер арасындағы әр-түрлі байланыстардың құрылуына сондай-ақ себепті-тергеулік ықпалын тигізіп жағдайын жасайды. Бұл элементтер, компоненттер арасындағы байланысты кез-келген жүйелердің бастапқы құралы болып табылады. Сондықтан да жүйелік ара-қатынастың объектілер арасындағы және олардың байланыс қатынасының мінездемесі болады.

Адамдар арасындағы ара-қатынаста мынандай көріністер байқалады, олар – мақсат қою және алдын-ала білу сезіну (болжау). Олар ара-қатынас формасын анықтайды. (ойын ойнау). Бұл екі форма білім беру үрдісінде өзара байланысы арқылы байқалады. Ара-қатынас қызметтестік формада қарым-қатынастың лайық түрінде көрінеді. Біріншісі екіншісінің жүзеге аса алмайды, алайда екіншісі алғашқысынсыз бола береді.

Білім беру жүйесіндегі ара-қатынас.

Білім беру өте күрделі жүйеге енеді, бұл ішкі білім беру жүйесінде болады,

Оқытушы мен оқушылар арасындағы қатынаста. Бұған өзара тығыз байланысқан мынандай жүйелер кіреді: басқару, әкімшілік, комитет, оқу бөлімі, ректорат, директорат, пед.совет, кафедралар, сыныптар, топтар. Әрқайсысы ара-қатынас юбөлімшесі арқылы оның әсерлдігі мен стилін анықтайды. Білім беру қатынасы серіктестікте ортақ нәтижеге келу үшін жасалатын қарым-қатынасқа бөлінеді. Тағы да айтып кетерлік жағдай, ол мысалға мектепте, мектепке дейінгі даярлық топтарда «жанұя» деген ұғыммен тығыз байланыста болғандықтан, бұл қарым-қатынас жүйелі түрде жүргізіледі. Бұл сыныптарда көбінесе айқын түсіне енеді, оқушылардың оқытушыға деген, білімге деген көз қарасын білім беру қызметінің құндылығын жоспарлауға мінездеме береді.

Білім беру үрдісіндегі субъектілер ара-қатынасы.

Білім беру үрдісі ол - өзара қарым-қатынас. Білім беру үрдісі көп жоспарлы және полифорумдық қатынас болып есептеледі, бұл оқушы мен оқытушының біліми-педагогикалық қарым-қатынасы және оқушылар арасындағы біріңғай тұлғалық ара-қатынас, ол әр-түрлі біліми-педагогикалық үрдіске тигізе алады.

Алғашқы жоспарын «оқушы-оқытушы» , деп қарастырайық. Ол тарихта: МСаманмен жеке жұмыста, Мұғаліммен, сынып сағатында (Я.А. Каменскийдің кезінен), мұғаліммен оқушының кеңес алу жұмыстарында, отызыншы жылдардағы Ресейдегі бригадалық-зертханалар әдісімен әр-түрлі әдістермен жүзеге асқан. Алайда әрбір өзара қарым-қатынастағы жақтар қай нұсқауда болмасын өз субъектілік белсенділігін көрсеткен. Көбінесе ол оқушының сократтық әңгімелесу, жеке жұмыс барысында, кеңес алуда байқалған.

Қазіргі кезде біліми-педагогоикалық өзара қарым-қатынас мынадай ұйымдастырылған шараларда: кәсіптік, біріктіріліп бөлінген жұмыстар, топтардағы жұмыс, треннинг-сыныптары, кең алқымалады. Сол орайда, қызметтестік алдымен оқушылардың бір-бірімен ара-қатынасын болжайды.

Білім беру үрдісінде жоспарлардың көптігі және білім берудің әр-түрлілігі жүйелі түрде қиындай түседі.

Субъект-субъектілі біліми ара-қатынас жүйесі.

Біліми ара-қатынас мынадай жүйемен көбінесе жазылады. S-O, ондағы S бұл –белсенді субъект, білім беретін, ептілікті қалыптастыратын, бағалаушы және бақылаушы. Оқушы білім, тәрбие алушы ретінде қарастырылады. Бұл мінездемеге жүгіне отыра соңғы жылдары екі түрлі: субъекті- субъектілі ара-қатынас деп насихатталады S1-S2, мұндағы S1 – мұғалім және S2 – оқушы (студент) өзара байланыс S3 бірлескен мақсатымен мінездемеленетін субъект құрастырады.

Мынаны ескере отырып мұғалімнің жұмыс барысында сыныпта, топта, өзара қарым-қатынаста болатын мүшелерінің сол сыныптың бірлескен байланысын қалыптастыруға және де ортақ мақсатқа жетуге ол бар күшін салуы тиіс біліми-бірлестіктің орнатылған жүйенің өз алдына көп ярустық, білім беру, барлық бірлестіктің қатысушыларының арасындағы психологиялық әрекеттің құрылуынан беріктігі орнайды.

Бірлестіктегі психологиялық қатынас.


Адамдардың психологиялық жағдайының бірлесуінен, жалпылануынан олардың бір-біріне деген түсіністегі өзара қызығушылығы мен сенімділігімен психологиялық қатынас пайда болады. Н.Д.Левитовтың соңынан кейіп психологиялық күйде болу адамның белгілі бір уақыттағы толықтай психологиялық мінездемесі оның психологиялық үрдістері біріңғай ағымын, тұлғаның қасиеті мен жағдайын айқындайтын, осылай психологиялық жағдай анықталады.

Қатынас субъектілерде қалыптастырушы, жағымды түрде сезілетін өзара әрекет факторы болып табылады. Қатынас барысында субъектілердің жеке қасиеттері өзара әрекеттесу кезінде кеңінен таралады және оларға интеллектуалды, эмоционалды қанағат әкеледі. Өзгеше сөздермен айтқанда эмоциялық және интеллектуалдық ой бөлісу, қатысу, қатынастың ішкі механизмдері болып есептеледі. Эмоциялы ортақ ой бөлісудің түп нұсқасында психологиялық құбылыс «жұқпалы» жатыр, бұл әлеуметтік психологияда топтық қызметтесудің интеграциялық әдісі болып табылады. Өзінің ертедегі шығу тегіне байланысты жұғу көп түрлі болып аяқ асты болатын адам әрекетінен байқалатын түрі болады (Т.М.Андреева). Жұғу көбінесе адамның түсініксіз, еріксіз белгілі бір психологиялық жағдайларда, психологиялық бағытталу беру кезінде, үлкен эмоциялық әсер алу, сезімдер және құштарлық жиынтығында баға береді. Эмоциялық субъектілердің білім алудағы дара қолдау көрсетуі қатынасы бастапқы және фондық механизмі болып табылады. Эмоциялық өзара қолдау көрсету қатынас механизмі ретінде, біріншіден, өзара әрекеттесетін субъектілердің жеке ерекшеліктерімен, заттың құндылығымен, жақтардың бұл үрдіске қатысын ескере кету керек. Бұл өзара әрекеттесудің келісімділігіне, түсіністігіне, біріктірілуіне ықпалын тигізеді.

Өзгеше механизм бұл өзара әрекеттесетін жақтардың ойша қолдауын, екіжақты мәселені бірігіп шешудегі, ой бөлісулерін көрсететін қатынас. Бұл механизм интеллектуалды қолдау болғандықтан, субъектілердің интеллектуалды бірлесіп қызмет етуінен (мысалы, мұғалім және оқушы) байқалады. Қатынастың ішкі жағдайының туындысы болып өзара әрекет ететін жақтардың бір-біріне деген шынайы сыйластығы, сиипатиялығы, толеранттығы табылады. Қатынастың сыртқы көрсеткіші болып өзара әрекеттесетін субъектілердің іс-әрекеттері есептеледі.

Солай қатынаста сыныптағы мұғалімнің тұрған тұрысы, көзқарасы қимылдары, қолдайтын, жұмыс барысындағы, тыныштық, тосу, үнсіздік, толқу, ойлау көрсеткіш ретінде қарастырылады. Бұл және өзгелері (арнайы) праксемика-арнайы қарым-қатынас теориясы бөлімінде жазылады.

Қатынас-бұл субъектілердің өнімдік ара-қатынасының негізі pufe солдары, ол бұл үрдістің әсерін және қорытындысын көрсетеді. Біліми өзара- әрекеттесу кезіенде психологиялық қатынас қиындықсыз еркін қарым-қатынаста болудың ол субъектілерге нәтижелі қызметтестікке қажетті.

Біліми өзара әрекеттесу белсенділікпен, бір мақсатта бағытталуымен, нақты баға берілгендігімен мінезделеді, екі жақтың да әрекетінен мұғалім мен оқушының, субъектілердің әрекеті бекітілген құбылыспен қатынастың психикалық жағдайымен қорытындыланады.





Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   65




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет